Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2003, Blaðsíða 7

H
vernig á að skrifa sögu? Á
að rekja atburði í tímaröð
– stikla á stóru í frásögn-
inni? Eða ætti sjónarhorn-
ið ef til vill að vera
þrengra og athyglin frem-
ur að beinast að einstak-
lingum eða þemum? Eru
stjórnmál á hæstu stigum mikilvægari en
hversdagslegir atburðir í lífi almennings?
Þjóðarsögu er hægt að segja á margvíslegan
hátt – og kemur það berlega í ljós í um-
ræðum sagnfræðinga á meðal og í báðum
heftum Sögu, tímarits Sögufélags, á þessu
ári.
Í vorhefti Sögu gerir Sigurður Gylfi
Magnússon sagnfræðingur t.d. ýmis nýleg
innlend yfirlitsrit að umtalsefni. Hann gagn-
rýnir það sem hann kallar „yfirlitshugs-
unina“ í íslenskri sagnfræði og færir rök fyr-
ir því að áberandi munur sé á aðferðum
íslenskra og erlendra fræðimanna við ritun
yfirlitsverka. Í haustheftinu svarar Gunnar
Karlsson grein Sigurðar Gylfa og á nýliðnu
Hugvísindaþingi HÍ var málstofa um yfirlits-
söguna. En þetta efni hefur vakið umræður
og kallar einnig á viðbrögð á milli hefta.
Í formála vorheftis stendur ritað: „Sé litið
á þetta hefti Sögu, er ljóst að samtíminn
virðist vera höfundum ofarlega í huga, jafn-
vel í skrifum þeirra um heiður á miðöldum,
sögukennslu sunnar í álfunni, þorskastríð,
sjálfstæðisbaráttu Bretóna á átjándu öld eða
hugmyndafræði yfirlitsrita hérlendis og er-
lendis,“ skrifa ritstjórar Sögu.
Í haustheftinu minnast ritstjórar á skoð-
anir manna á yfirlitssögunni og skrifa: „Við-
horfsgreinar eru nú þrjár. Fyrst í röðinni
eru viðbrögð Gunnars Karlssonar við skrif-
um Sigurðar Gylfa Magnússonar í síðasta
hefti Sögu. Í greininni færir Gunnar meðal
annars rök fyrir því að yfirlitssaga sé mjög
gagnleg í bland við aðrar aðferðir. Um leið
andmælir hann því að íslenskir sagnfræð-
ingar hafi ekki veitt erlendum fræðastraum-
um inn í umræðuna hér á landi. Einnig bend-
ir hann á að ritun yfirlitssögu sé ekki
hlutlaus iðja, heldur felist í henni skýr túlk-
un á framvindu sögunnar.“
Umfjöllun um sjónræna miðlun
Tímaritið Saga hefur tekið talsverðum
breytingum á síðustu árum. Frá árinu 2002
kemur það út tvisvar á ári, á vorin og haust-
in. Hrefna segir að Saga sé góður umræðu-
vettvangur um söguleg efni. Bæði bregðast
menn við skrifum annarra í heftinu og einnig
við bókum eða öðru efni þar sem fjallað er
um sögu. „Menn eru þá að taka þátt í um-
ræðu um hvernig eigi að skrifa sögu,“ segir
Hrefna og að um geti verið að ræða einstök
fræðileg álitamál, aðferðafræði, stöðu sög-
unnar í samfélaginu og miðlun hennar.
Saga undir stjórn Hrefnu og Páls er í
meginþáttum byggð upp á eftirfarandi hátt:
Bálkarnir eru Viðtal, Greinar, Viðhorf, Sjón-
rýni, Ritdómar og Ritfregnir. Allt fræðilegt
efni í heftunum er ritrýnt.
Markmið Sögu er m.ö.o. að vera helsta
fagtímarit sagnfræðinga og annarra fræði-
manna sem fást við fortíðina til að koma
rannsóknum sínum á framfæri.
Aftur á móti er lögð rík áhersla á það við
vinnslu greinanna að efnið nái til almennings
– og að fjallað sé um fleiri þætti en frum-
rannsóknir, til dæmis með viðtölum við er-
lenda og innlenda fræðimenn. Einnig hefur
um áratugaskeið verið mikil umfjöllun um
bækur í tímaritinu, og svo verður áfram.
Loks má nefna nýlegan þátt í Sögu sem
nefnist sjónrýni, þar sem fjallað er faglega
um miðlun sögunnar á öðrum vettvangi en
rituðu máli; sögulegar sýningar og kvik-
mynda- og sjónvarpsefni. „Það er í takt við
það sem er að gerast í þjóðfélaginu,“ segir
Páll, „það hefur verið mikill uppgangur í
sýningum og safnastarfi, og heimildarmynd-
um og kvikmyndum um sögulegt efni fjölgar
jafnt og þétt.“
Miðlun sögu á sýningum
Í vorhefti Sögu er t.d. fjallað um þorska-
stríðsþætti Margrétar Jónasdóttur, Síðasta
valsinn, og í haustheftinu er fjallað um
Reykjavíkursýningu Árbæjarsafns og hand-
ritasýningu Árnastofnunar í Þjóðmenning-
arhúsinu. Einnig er viðamikil grein eftir
Eggert Þór Bernharðsson í heftinu um miðl-
un sögu á yfir 80 sýningum á landinu.
„Við setjum greinar, sem við teljum eiga
erindi í tímaritið, í ritrýni til sérfræðinga,“
segir Páll og bætir við að ritstjórar vinni
heilmikið í sumum greinunum, m.a. til að
tryggja að þær verði aðgengilegar fyrir
söguáhugafólk en að sjálfsögðu án þess að
slakað sé á fræðilegum kröfum.
„Okkur berast bæði hugmyndir að grein-
um frá höfundum og einnig leitum við til höf-
unda sem við vitum að eru að rannsaka efni
sem áhugavert væri að fá greinar um í
Sögu,“ segir Hrefna og að þau velji einnig
fræðimenn til að taka viðtöl við.
Hún segir að einnig hafi verið tekin upp sú
nýbreytni fyrir tveimur árum að skipa sjö
manna ráðgefandi ritnefnd með ritstjórum
sem tilnefnd er af nokkrum félögum og
stofnunum. „Þessi nefnd er bakland ritstjór-
anna,“ segir hún.
Hvert hefti Sögu er um 250 síður og eru
áskrifendur um 700. Sá fjöldi sýnir hversu
margir aðrir en sagnfræðingar eru áskrif-
endur. Allir félagsmenn Sögufélags fá tíma-
ritið. Hrefna segir að iðulega séu tvö til þrjú
hefti í vinnslu hjá ritstjórunum samtímis.
Tvö hefti á ári ýta undir umræðu á milli
hefta. Hún segir einnig að Sögu berist tölu-
vert meira efni en hægt sé að birta – og
einnig þurfi oft að stytta greinar um fjórð-
ung og jafnvel þriðjung. „Okkar starf felst
mikið í því að fá höfunda til að stytta greinar
til að koma fleirum að og gera efnið aðgengi-
legra,“ segir Páll.
Goðsögnin Sigríður í Brattholti
Af efni haustheftis Sögu má nefna við-
horfsgrein Helga Skúla Kjartanssonar um
Sigríði í Brattholti – greining á því hvernig
sagnirnar um hana hafa verið notaðar á 20.
öld í umræðunni um náttúruvernd. Segja má
að um sé að ræða helgisögu hennar varðandi
það að bjarga Gullfossi á sínum tíma. „Sig-
ríður er skýrt dæmi um sögupersónu sem
dregin er fram í samtímanum,“ segir Páll,
„og þess vegna er svo mikilvægt að fræði-
menn taki þátt í umræðunni og greini hvern-
ig Sigríður kemur við sögu.“
„Við erum auðvitað ánægð með það þegar
greinar vekja athygli og umræðu í samfélag-
inu,“ segir Hrefna og nefnir einnig greinar í
nýlegum heftum eftir Guðmunud Hálfdan-
arson og Árna Björnsson um þjóðernis-
stefnu sem komu fram í tengslum við hádeg-
isfundaröð Sagnfræðingafélags Íslands um
þjóðerni. Einnig hafa orðið nokkur fræðileg
skoðanaskipti um virðingu og heiður á mið-
öldum.
Átök og straumar innan sagnfræði og ann-
arra greina sem varða fortíðina birtast
gjarnan í Sögu, núna er t.d. tekist á um það
hvernig eigi að skrifa þjóðarsögu. Hvort
leggja eigi áherslu á stóra samhengið eða
sinna fremur hinu einstaka.
Spurningin um hvernig eigi að segja sögu
verður sennilega alltaf í brennidepli. Sagt er
t.d. að stjórnmálasagan á 19. öld hafi verið
skrifuð til að þjappa þjóðum saman. „Á 19.
öld er stjórnmálasaga Sagan með stórum
staf en þá skrifuðu menn t.d. ekki hagsögu
eða félagssögu. Sagan brotnaði upp á 20. öld
í smærri hluta; hag-, félags-, byggðar-, ein-
staklings-, kynja-, kvenna- og skólasögu svo
dæmi sé tekið,“ segir Páll. „Hún einkennist
núna af fjölbreyttari nálgun,“ segir Hrefna
og bætir við að þessar hræringar endur-
speglist á síðum tímaritsins.
Eitthvað við sitt hæfi
Í Sögu er þó greinilegt að ritstjórar leggja
áherslu á miðlun sögunnar – eins og á sjón-
rænum vettvangi eða í menningarbundinni
ferðaþjónustu. „Menn eru að nota fleiri form
en áður til að segja söguna,“ segir Páll,
„meðal annars á sýningum, kvikmyndum,
bæklingum o.s.frv. Það má því segja að það
sé ákveðinn miðlunarstraumur.“
Þrátt fyrir áhersluna á miðlun sögunnar
og margvísleg birtingarform hennar segir
Hrefna að eitt af markmiðum ritstjóranna sé
að ritið sé framarlega í fræðilegri umræðu
og leitast er við að birta efni úr nýjum rann-
sóknum, jafnt eftir unga höfunda sem
reynda fræðimenn.
Annars er markmiðið að allir áskrifendur
Sögu geti fundið eitthvað við sitt hæfi í
hverju hefti – við viljum að hvert hefti sé
eins og hlaðborð – sem merkir um leið að rit-
stjórarnir leggja ekki upp með að einstakt
hefti sé tileinkað einu tilteknu þema. „Við
viljum vera með fjölbreytt efni, bæði eftir
tímabilum og nálgun sögunnar,“ segir
Hrefna að lokum.
HVERNIG Á AÐ SKRIFA SÖGU?
Tímaritið Saga hefur tek-
ið talsverðum breytingum
á síðustu árum, samfara
því að það kemur nú út
tvisvar á ári, á vorin og
haustin. Í tilefni af því að
haustheftið var að koma
úr prentsmiðju ræddi
GUNNAR HERSVEINN
við Hrefnu Róbertsdóttur
og Pál Björnsson ritstjóra
Sögu um stöðu og
áherslur tímaritsins.
Morgunblaðið/Kristinn
„Ljóst er að samtíminn virðist vera höfundum Sögu ofarlega í huga,“ segja Hrefna Róbertsdóttir og Páll Björnsson ritstjórar.
TENGLAR
..........................................................
http://www.sogufelag.is
guhe@mbl.is
Úr niðurlagi úr greininni Að bjargaGullfossi eftir Helga Skúla Kjart-ansson, sem birt er í haustheftiSögu:
„Hvernig á að fara með hetjusöguna um
Sigríði í Brattholti? […] Í umræðu þessara
ára gætti vissulega viðkvæmni gagnvart
Gullfossi, sem væntanlega mátti að ein-
hverju leyti rekja til Sigríðar í Brattholti
og frægrar baráttu hennar fyrir vernd
fossins. Varla verður þó sagt að almenn-
ingsálitið hafi tekið af skarið skjótt eða af-
dráttarlaust. […]
Tímarit Verkfræðingafélags Íslands
birtir árið 1955 efni frá fundi um stóriðju
og mögulega nýtingu raforku. Þar er rætt
um nýtanlega vatnsorku án þess að nefna
að náttúruverndarsjónarmið takmarki hana
að neinu leyti. Einstakir virkjunarkostir
eru ekki til umræðu, en umfjöllunin er
prýdd myndum af fossum, og er hin
stærsta af Gullfossi. Enn er hægt að nota
hann feimnislaust sem tákn um vatnsorku
og virkjunarmöguleika.
Tveimur árum síðar andaðist Sigríður í
Brattholti. Enn liðu fimm ár, og aftur birt-
ir tímarit verkfræðinganna efni frá fundi
um stóriðju og vatnsafl. Hér er m.a. greint
allrækilega frá áætlunum þeim sem fyrr
getur um „heildarskipulag fullvirkjana
Þjórsár og Hvítár“. Enn sem fyrr eru
engar takmarkanir ræddar vegna
náttúruverndar, og vissulega er Gullfoss
hluti af því vatnsafli sem áætlanirnar taka
til. En hann er hvergi nefndur á nafn,
heldur verður mönnum tíðrætt um
virkjunarstaðinn „Tungufell“, og þarf
ókunnugur nokkra glöggskyggni til að sjá
að þar er einmitt átt við að leiða ána
framhjá Gullfossi og Hvítárgljúfrum.
Skipuleggjendur virkjana gátu ekki lengur
tekið sér nafn Gullfoss í munn. Viðhorfið
frá 1907, að sjá í honum „framtíð Íslands
sem iðnaðarlands“ frekar en gersemi ís-
lenskrar náttúru, var komið á undanhald
sem ekki yrði stöðvað.
Aldrei braut á því máli beinlínis, en það
gerðist í Laxárdeilunni 1970; eftir hana
var augljóslega tómt mál að tala um virkj-
un Gullfoss. Sigríður í Brattholti hafði,
þrátt fyrir allt mótlæti, dáið sigrandi. Eng-
in leið er að segja til um hve miklu barátta
hennar hafi breytt um það almenningsálit
sem loks tók af skarið um framtíð Gull-
foss. Engu að síður er vel við hæfi að
halda minningu Sigríðar á loft í tengslum
við fossinn. Verðug rækt við þá minningu
felur í sér að hafa það fyrir satt sem með
traustustum rökum verður vitað um sögu
þessarar minnisverðu konu.“
AÐ BJARGA GULLFOSSI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 2003 7