Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 2003
ÞAÐ SEM mér fellur best við frímerki er að
þau sem eru gölluð eru dýrmætust“ (326). Það
er Peder, sonur frímerkjasalans Oscars Miil,
sem trúir bestu vinum sínum, þeim Barnum og
Vivian, fyrir þessu um leið og hann sýnir þeim
gult frímerki sem átti að vera grænt en er
vegna galla síns verðmætara en öll þau grænu
til samans. Orð Peders hitta vini hans í hjarta-
stað því þau þrjú tilheyra „gallaða“ fólkinu;
fólkinu sem er öðruvísi, oft einmana og þjáð og
þarf að þola stríðni, áreitni og útilokun – ef það
dæmir sig ekki bara sjálft úr leik og lokar sig
inni. Og það eru ekki bara þau þrjú sem fylla
hóp hinna „gölluðu“ heldur má segja að allar að-
alpersónur Hálfbróðurins tilheyri hópnum; ef
þau bera „galla“ sinn ekki utan á sér þá hafa
þau verið særð djúpu sári sem markar alla
þeirra tilveru. Þau eru buguð, bækluð, hálf en
þrá að vera heil, eins og er margítrekað í frá-
sögninni.
Það er Barnum, sem er sögumaður bókarinn-
ar og segir okkur örlagasögu fjölskyldu sinnar
og vina og frásögn hans spannar áratugi og
margar kynslóðir. Hér er sem sagt um að ræða
breiða epíska frásögn um kjör manneskjunnar í
hverfulum heimi; heimi sem er þrátt fyrir allt
hægt að vera hamingjusamur í – eins og Barn-
um segir á einum stað - „það var bara svo
óvanalegt og vöndur hamingjunnar kom sífellt
á mann fáti.“ (406-7) Barnum hefur erft „galla“
föður síns, Arnolds, en báðir eru þeir óvenju-
lega litlir. Þegar við bætist að Barnum er
skrýddur ljósum krullum sem vaxa beint út í
loftið er hann dæmdur til þess að þola sífellt fikt
eldri kvenna í hárinu og þarf að sýna skilríki til
að komast inn á bíó og fá afgreiðslu í ríkinu,
fram eftir öllum aldri. En fyrst og fremst þarf
Barnum að þola stríðni skólasystkinanna og sí-
felldar athugasemdir hinna fullorðnu um hæð
sína og um hið óvenjulega nafn sem hann ber og
faðir hans valdi í trássi við bæði móður og prest:
„Ég hef verið kallaður snáði, dvergur, písl, vett-
lingur, þumall, splæs, tossi, pípuhreinsari og
sviginn eins og nafnið mitt sé ekki meira en nóg
að bera“ (219) segir Barnum og tilvísanir til
þessa ágalla hans er eitt af þeim leiðarstefjum
sem hljóma út alla frásögnina. Það má því segja
að einum þræði fjalli sagan um mikið hitamál í
umræðu á Íslandi í dag, einelti og áhrif þess á
þá sem fyrir því verða.
Saaby Christensen hefur sagt frá því að upp-
haf sögunnar hafi verið það að hann langaði til
að skrifa sögu um þrjár konur (sjá viðtal í bóka-
blaði Morgunblaðsins 24. nóvember síðastlið-
inn). Konurnar þrjár eru móðir, amma og
langamma Barnums. Þær búa saman á Kirkju-
veginum í Osló og eru kynntar fyrir lesand-
anum þann 8. maí 1945, friðardaginn sem mark-
aði endalok síðari heimstyrjaldarinnar. Á þeim
degi gerist atburður sem á eftir að setja mark
sitt á líf fjölskyldunnar það sem eftir er. Unga
konan, Vera, er að ná í þvott uppi á þurrklofti,
hún er að flýta sér og hún er „barmafull af sér-
stakri gleði“.Hún er á leiðinni út í lífið með vin-
konum sínum til að halda upp á friðinn. Vera er
tæplega tvítug og líf hennar er að hefjast ein-
mitt núna, eftir fimm ára stríð og myrkratjöld.
Á þessum tímamótum er ráðist aftan að henni,
„síðustu skref stríðsins“ hljóma í fótataki að
baki Veru sem á sér einskis ills von og hún sér
aldrei andlit nauðgarans heldur bara hendur
hans og á aðra höndina vantar fingur. Saga
Barnums á upptök sín í þessum ofbeldisglæp,
en ávöxtur hans er hálfbróðir hans Fred, sem
fæðist níu mánuðum síðar í leigubíl og var
nefndur af leigubílstjórnum í höfuðið á friðinum
sem hélt innreið sína í landið þegar hann var
getinn.
Í nafni Freds býr að sjálfsögðu írónía en
einnig sátt móðurinnar sem elskar barnið sitt
hvernig sem uppruna þess var varið. En sáttin
nær ekki til persónuleika drengsins sem „sefur
órólega, eins og hann sé þegar með martröð,
tveggja daga gamall, hann grenjar hærra en öll
hin börnin þegar hann er vakandi, kreppir litlu
hnefana svo þeir verða eins og rauðar kúlur“
(93). Drengnum er haldið frá móður sinni fyrstu
dagana á meðan möppudýrin plotta að láta ætt-
leiða hann í burtu án þess að hafa móðurina með
í ráðum. En það er langamma barnsins, Sú
Gamla, sem kemur í veg fyrir það og loksins
þegar drengurinn er lagður við brjóst móður-
innar þagnar hann, en hún fær engu að síður á
tilfinninguna að hann kunni ekki við sig (94).
Fred grætur ekki meira eftir að heim er komið,
hann liggur og „bíður og starir upp til móður
sinnar með „dimmri ró“. Þannig leggur höfund-
urinn grunninn að hinni myrku titilpersónu
verksins sem mestanpart frásagnarinnar er
fjarverandi, ef ekki beinlínis horfinn í lengri eða
skemmri tíma í senn, þá einhvers staðar til hlið-
ar, þögull, í skugganum, í sjálfsskipaðri ein-
semd: Reiður, hættulegur og ógnandi, en einnig
brothættur og viðkvæmur. Nafn hans ber einn-
ig merkinguna „voldugur“ og einmitt þannig er
hann innan frásagnarinnar; hann heldur kon-
unum þremur og litla hálfbróður sínum (sem
bæði lítur upp til hans og óttast hann) í nokkurs
konar gíslingu með nærveru sinni einni saman,
en þó enn fremur með fjarveru sinni, en sú
lengsta varir hátt á þriðja áratug.
Ólíkt Fred á Barnum sér föður, Arnold Nil-
sen, sem sólskinsdag einn kemur rúllandi á fjór-
um hjólum glæsilegs blæjubíls inn í líf þessarar
litlu fjölskyldu sem samanstendur af þremur
konum og einum þöglum dreng og tekst að fá
hina beygðu Veru til að hlæja. „Hjólið“ er
reyndar það tákn og viðurnefni sem fylgir Arn-
old allt frá því hann var barn á hinni vindasömu
eyju Röst sem liggur útundan norðurjaðri Nor-
egs. Þar rúllaði hann sér í formi lifandi hjóls á
ofsahraða niður grasi gróna brekku, fram af
klettum og ofan í sjó. „Ég ætla að selja vind!“
svarar hann þeim sem spyrja hvað hann ætli að
verða þegar hann verður stór og uppsker hlátur
allra nema föður síns sem skammast sín fyrir
sinn undarlega smávaxna son. En vindinn er
einmitt hægt að selja ef hann fer fyrst í gegnum
hjólspaða vindmyllunnar og „hjólið“. Arnold
Nilsen á eftir að selja margan vindinn áður en
nokkurs konar hjól verður honum að bana langt
fyrir aldur fram. Arnold er unglingur þegar
hann strýkur burt af eyjunni og finnur sinn
samastað í Sirkus Mundus, þar sem hann kynn-
ist meðal annarra Íslendingnum Pétursson,
stærsta manni í heimi, sem þar er til sýnis. Af
sirkusstjóranum lærir Arnold orðatiltæki sem
hann gerir að lífsmottói sínu: „Mundus vult de-
cipi. Ergo dicipatur“: Heimurinn vill láta
blekkja sig. Þess vegna skaltu blekkja hann.
Arnold gerir blekkinguna að listgrein sinni og
hikar ekki við að blekkja sína nánustu jafnt sem
ókunnuga. Kannski er það Fred sem sér best í
gegnum þennan stjúpföður sinn sem hann hat-
ar frá fyrstu stund. Arnold staglast á þessu
mottói við son sinn Barnum og endurtekur það í
mismunandi tilbrigðum: „Það er ímyndunarafl-
ið sem er mest af öllu!. Því það sem þú sérð er
ekki mikilvægast. Það er það sem þú heldur að
þú sjáir!“ (122) „ - Breiddu út orðróm og sáðu
efa, Barnum [...] enginn trúir þér hvort eð er,
[...] Og þar fyrir utan er sannleikurinn leiðinleg-
ur.“ (235)
Barnum meðtekur boðskap föður síns og
uppfyllir líka þá merkingu sem býr í hinu und-
arlega nafni hans. Einnig það á rætur sínar að
rekja til veru Arnolds í sirkusnum. Sirkusstjór-
inn hefur orðið:
„ – Barnum var konungur Ameríku, Arnold.
Hann var meiri en Alexander mikli og Napó-
leon til samans! [...] Því Barnum gerði heiminn
að sínum sirkus! Öll veröldin var hringleikahús
hans og sjálfur himinninn var tjaldið sem hann
spennti yfir okkur! [...] Barnum vildi gera fólk
hamingjusamt, hvíslar hann, hann vildi láta það
hlæja, hrylla sig, gapa og dansa!“
Skáldskapurinn er ofinn úr ímyndunarafli og
Barnum sér skáldskapinn sem möguleika til að
stækka, til að komast upp úr sjálfum sér og sem
leið til að höndla fjölskyldu sína og taka hana til
sín. Og hann ætlar að taka útgangspunkt í fjar-
verunni sem kemur svo víða við sögu fjölskyld-
unnar. Langamman, Sú gamla, átti unnusta
sem hvarf í ísinn á Grænlandsjökli áður en þau
náðu að giftast en eftir að hann gat með henni
dótturina Bolettu. Biðin eftir honum varð löng
og tryggðapanturinn, bréfið frá Grænlandi, er
einn af helgigripum fjölskyldunnar. Amman,
Boletta, gefur aldrei upp hver er faðir dóttur
hennar, Veru, einnig hann er fjarverandi og
óþekktur eins og faðir Freds. Jafnvel Arnold er
fjarverandi oft á tíðum og engin veit hvar hann
er eða við hvað hann vinnur. Það vantar á hann
aðra höndina (reyndar missir hann fyrst aðeins
einn fingur, sem er staðreynd sem tengir hann
á óhugnanlegan hátt við nauðgara Veru) og
vafalaust lýgur hann því að hann hafa misst
hana í stríðsátökum. Æskuvinkona Veru, gyð-
ingastúlkan Rakel, hverfur í stríðinu og fjar-
vera hennar markar líf Veru djúpum sporum og
hún ber á fingrinum hring sem Rakel gaf henni
í skilnaðargjöf. Fjarveran getur einnig tekið á
sig mynd málleysis, eins og í tilviki Veru sem
talar ekki eitt einasta orð meðan hún gengur
með Fred, og Freds sem sjálfur segir ekki orð í
marga mánuði eftir að hann hefur orðið fyrir
áfalli. Fjarveran tengist þó allra helst Fred,
eins og áður segir, og það er þessi fjarvera,
þetta tóm sem Barnum ætlar að fylla með
ímyndunaraflinu:
„Fjarvera. Ég vissi hvað ég ætlaði að skrifa,
en ekki í hvaða röð. Það er þetta sem er frá-
sögnin: Röðin, atburðarásin, það sem kemur
næst, bjöguð rökfærsla sem snýst ekki um or-
sök og afleiðingu, heldur annars konar
mennsku, ljóðrænt tímatal. Ég var ekki orðinn
nógu stór fyrir þetta verkefni. Ég varð að vaxa
með því, teygja úr mér, upp fyrir umboð mitt,
verða sjálfum mér ofjarl. Ég ætlaði að fylla upp
í fjarveruna og á þann hátt hefja hana upp“
(508).
Í vissum skilningi er verk Saabye Christen-
sen hringleikahús Barnums, sirkus þar sem
hann heldur um alla þræði og stjórnar af list.
Og við að lesa svona bók hlýtur lesandinn að
verða hamingjusamur; hann hlær, hryllir sig,
gapir og dansar – allt eftir höfði mikils sagna-
meistara/sirkusstjóra.
En sagnalist Barnums einskorðast ekki við
hið prentaða orð, hann er nútímamaður og list-
form hans er kvikmyndin. Barnum skrifar kvik-
myndahandrit og í upphafi verksins er hann
staddur á kvikmyndahátíð í Berlín, þar sem
hann drekkur sig haugafullan umboðsmanni
sínum og vini, Peder, til mikillar hrellingar.
Alkóhólismi er reyndar einn af fylgifiskum
móðurleggs fjölskyldu Barnums. Sú Gamla
drakk Malagavín af mikilli list, Boletta stundar
krána Norðurpólinn af kappi á sínum efri árum
(þar er bjórinn ískaldur) og Barnum er korn-
ungur þegar hann uppgötvar hæfileika áfeng-
isins til að lyfta andanum og fá líkamann til
gleyma kröm sinni. En lýsingin á því þegar
Barnum vaknar timbraður á hótelherbergi í
Berlín er ekki fögur, andinn í ræsinu og lík-
aminn engist í kvöl. Eftir hægan þjáðan bata
(lesist: afréttara, sund, gufubað og fleiri afrétt-
ara) er hann tilbúinn til að fara á fund með um-
boðsmanninum, tveimur Dönum og Englend-
ingi – og þá hefst stórkostleg paródía á
yfirborðsmennsku kvikmyndageirans. Kvik-
myndaframleiðendurnir eru „á fertugsaldri, í
klæðskerasaumuðum jakkafötum, með sólgler-
augu í brjóstvasanum, tagl, hring í eyranu, stór-
an maga og þröngan sjóndeildarhring. Þeir
voru nútímamenn.“ (23) Þeir eru hrifnir af
handritum Barnums en vilja leggja inn pöntun:
Þeir vilja „Rainman mætir Haustsónötunni“,
eða „Miss Daisy mætir Sölumaður deyr“. Barn-
um býður þeim klámmynd með aristótelískri
uppbyggingu að fullnægingunni: „Nóra mætir
Deep Throat,“ en þeir strunsa af fundi.
Barnum getur ekki svarað kalli manna sem
hafa þröngan sjóndeildarhring en hann á tilbúið
handrit í fórum sínum. Það heitir Næturmað-
urinn og er ef til vill annað orð yfir Hálfbróð-
urinn. Það er Sú Gamla sem segir Barnum sög-
una af Næturmanninum sem gróf dauða hesta
inn í hæð í Stensparken í Osló. Þar er gott út-
sýni yfir borgina og þar sitja Barnum, mamma
hans, amma og langamma hans stundum og
njóta útsýnisins, ofan á fjalli af dauðum hestum.
„Það eru of margir næturmenn í fjölskyldunni
okkar,“ hvíslar Sú Gamla að Veru þegar hún er
að reyna að kalla hana til baka úr mállausu áfalli
sínu. Síðar segir hún við Barnum að hann sé
ekki næturmaður eins og Fred, en hann bregst
reiður við því öðrum þræði þráir Barnum að
geta samsamað sig stóra bróður sínum og kvöl
hans sem hann skynjar vel og þráir að skilja.
En kvikmyndahandritið Næturmaðurinn kem-
ur ekki fyrir augu lesanda í þessari bók (nema
þá í formi skáldsögunnar Hálfbróðurins). Hins
vegar er hér að finna stutta kvikmyndhandritið
Fitun, sem er frumsmíði Barnums á sviði hand-
ritagerðar og er kostuleg útfærsla á reynslu
hans af því að svelta sig og vera síðan sendur í
sveit til fitunar, um leið og titill þess og efni er
mótmynd við Sult Hamsúns sem kemur nokkuð
við sögu. Síðara handritið nefnist Víkingurinn
og er sprottið upp af tilraun Barnums og Ped-
ers til að skrifa „norðra“ með Íslendingasög-
urnar sem viðmið. Allur þessi þáttur sögunnar
minnir grunsamlega á myndir Hrafns Gunn-
laugssonar án þess að það sé ljóst hvort höf-
undur sé hér meðvitað að vísa til þeirra.
Hálfbróðirinn er sem sagt ekki bara klassísk
epísk frásögn, heldur tekur hún mið af samtím-
anum og Barnum sækir sínar hetjur og fyr-
irmyndir til hvíta tjaldsins fyrst og fremst:
Humphrey Bogart, James Cagney, Mickey
Rooney náðu langt og höfðu kvenhylli þrátt fyr-
ir að vera lágir í loftinu! Tilvísanarammi sög-
unnar nær hins vegar langt út fyrir kvikmyndir
og samtímann og teygir sig aftur til þöglu
myndanna og klassískra bókmennta eins og áð-
ur er fram komið. Á friðardaginn hendir Sú
Gamla (sem var kvikmyndastjarna á tímum
þöglu myndanna) ritverkum Hamsúns á bálið
því hann er svikari, en mörgum árum síðar eru
verk hans aftur sett upp í hillu, því þrátt fyrir
svikin er hann sagnameistari. Þessi afneitun og
endurupprisa Hamsúns er kannski táknræn
fyrir glímu höfundar við þennan stóra áhrifa-
vald, því fáa höfunda hefur Saabye Cristensen
oftar verið líkt við en einmitt þennan norska
meistara.
Lars Saabye Christensen hlaut Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs fyrir Hálfbróðurinn
og er sá heiður vissulega verðskuldaður því hér
er um að ræða norræna sagnalist eins og hún
gerist best. Þýðandinn, Sigrún Kr. Magnús-
dóttir á mikið lof skilið fyrir að miðla þessum
skáldskap í öllu sínu listræna veldi yfir á ís-
lenskt mál. Hálfbróðirinn er skáldverk sem
unnendur góðrar sagnalistar ættu ekki að láta
fram hjá sér fara. Eini galli þess er að það er
ekki lengra.
Morgunblaðið/Fríða Björk
Saabye Christensen ásamt þýðanda Hálfbróðurins Sigrúnu Kr. Magnúsdóttur.
„ÍMYNDUNARAFLIÐ
ER MEST AF ÖLLU“
Soffía Auður Birgisdóttir
SKÁLDSAGA
Hálfbróðirinn
Lars Saabye Christensen.
Íslensk þýðing: Sigrún Kr. Magnúsdóttir.
Mál og menning 2003, 598 bls.