Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004
Ég ætla að hefja mál mitt á ljóði sem heit-ir Ég hugsa um þig, en kom upphaflegaút árið 1981 í ljóðabókinni RóbinsonKrúsó snýr aftur.
…
ég hugsa um þig
sem snerist gegnum lífið
á sjötíuogáttasnúningahraða
svo drusluleg
að dagarnir pass’ekki lengur á þig
frekar en litlu úlpurnar
frá því á róluvellinum
ég hugsa um þig
innanum brúna kandísmola minninganna
sem ég játa að oft eru svartar sem lakkrís
um þig
þegar sandkassinn var hollívúdd
og litlu plastbílarnir í fullri alvöru draumsins
keyrð’ okkur inn á snotur heimili
úr upplýstum auglýsingum tímaritanna
sem tannlæknirinn geymdi á biðstofunni
ég átti
appelsínugula einbýlishúsið á snobbhill
ég hugsa um þig
er við gengum fjöruna
og horfðum feimin á notaða smokkana
á niðurbrotin skipin
sem aldrei átt’eftir að sigla
á bömmer um höfin
og voru í hæsta lagi
athvarf smyglara
og bólugrafinna stráka sem fróuðu sér
í ryðguðum lestunum
á fyrsta sjens í huganum
og fúnar spýtur
og geðveikrahælið gult
og eyjan græna
þar sem klaustrið bíður enn
eftir munkunum sem eru fyrir löngu farnir
og koma aldrei til baka
nema stundum
dulbúnir sem túristar
ég hugsa um þig
í stigagöngum blokkanna
í þokumóðu sjoppunnar
sem var frelsið utan
girðingarinnar
sem frímínúturnar lokuðu okkur inní
um þig
þegar veturinn kynti kaldar sígarettur
á milli okkar
þig í sjoppunni og hetjur
kalda stríðsins í klámfengnum stellingum
erótísk blöðin í glugganum
sem gerðu miðstöðvarklefann mystískan
þegar við pössuðum
að enginn heyrði kossana sem hljómuðu
einsog skothvellir á milli okkar
ég var hans þú varst gréta
nornin var konan á næstu hæð
ég hugsa um þig
sem hélst þig geta djókað með dagana
sem síðar reyndust grafalvarlegir
og gáfu sig fram einsog gangsterar
á miðsvetrarprófunum
sem héngu einsog könglóarvefur
í slaufum tíkarspenanna og lögðust
yfir burstaklippt höfuðin
á eilífum bömmer
í ræðum skólastjórans
það var einsog að teika tímann
að ætla að gera allt á mogun
fyrr eða síðar lentirðu undir hjólum hans
ég hugsa um þig
sem gerðir mistökin aldrei af öðru
en miskunnarleysi gagnvart sjálfri þér
svo hrukkótt í framan
svo sljó í voðfelldum draumi um göturnar
einsog vindsæng
sem loftið hefur yfirgefið
og ég hugsa um mig
sem sný mér undan þessu andliti
á stoppustöðinni
einsog sannleikanum
einsog minningu sem ég hef grafið
með ljósbláan miða milli fingranna
á leiðinni þangað sem
notuðu smokkarnir
niðurbrotnu skipin
og geðveikrahælið gult
bíða þín enn
á sextánsnúningahraða gegnum líf
sem safnar baugum í svefni
Ég er stundum allt of fljótur að segja já.
Safnið um mig. Góð hugmynd. Ég segi já við
Skúla á Skriðuklaustri þegar hann hringir í
febrúar. Nú, ekki fyrr en í október. Ég hlýt að
redda því.
Og strax sé ég fyrir mér stóra höll, þar sem
ráðamenn framtíðarinnar klippa á borða. Hé-
gómagirnin gýs upp í mér, öll verðlaunin, bæk-
urnar, umsagnir úr erlendum blöðum.
Það hlýtur að verða flott, bæði erindið og
safnið.
Nei, er ekki betra að safnið sé lítið og snyrti-
legt, hlýlegt og vingjarnlegt.
Barnabækur, plötuumslög, nútímaljóð.
Plútóblýantar, pennar, allt týnt og tröllum
gefið
Já, kannski er hægt að breyta bílskúrnum
þar sem ég hef vinnustofu í safn, en þar kemst
bara ekkert fyrir nema það sem þar er. Hann
er fullur af bókum og pappírum. Bíllinn hímir
einmana úti í kuldanum.
Alla vega hugsa ég: Ég hlýt að klóra mig
fram úr þessu.
Svo líður tíminn og það er fyrst þegar ég fer
að þreifa á málinu í alvöru að ég geri mér ljóst
að hugmyndin er nokkuð hrollvekjandi.
Ég á við að söfn koma vanalega til skjalanna
löngu eftir að menn eru dauðir.
Ég þarf því að ímynda mér að ég sé dauður,
en ef ég væri dauður gæti ég ekki ímyndað mér
neitt. Sjálfum finnist mér ég líka vera á besta
aldri, ekki nema 49 ára eða rétt rúmlega fer-
tugur.
En segjum svo að ég sé nú þegar orðinn
safngripur.
Það myndi þýða tvennt: Annars vegar að ég
væri rosalega merkilegur en hins vegar að
minn tími væri liðinn, að engra nýjunga sé frá
mér að vænta, ég gæti hengt mig upp einsog
gömul jakkaföt, áhugaverð en ónothæf.
Það er auðvitað staðreynd að höfundar nú-
tímans eru mislengi að koma ár sinni fyrir
borð. Halldór Laxness talaði um að upphefðin
kæmi að utan. Hann meinti að enginn tæki eft-
ir manni heima fyrir fyrr en útlendingar kæmu
auga á verðleika manns. Enginn er spámaður í
sínu föðurlandi og svo framvegis. Þetta er sí-
gilt en ekki algilt.
Ég hef á hinn bóginn sagt að upphefðin komi
að innan, og það þarf ekki að vera nein mót-
sögn þarna á milli. Ég á við að bókmenntir
heimsins eru í endalausum samræðum, sömu
hugmyndinni skýtur upp á mörgum stöðum í
einu, en það er í sjálfu sér ekki frægðin og
framinn sem skera úr um innsta eðlið.
Staðreyndin er að bókmenntir festa sig í
sessi nokkuð óháð útbreiðslu þeirra. Minnumst
þess að hinar sígildu bókmenntir Íslendinga
voru fimmhundruð ár á leiðinni út fyrir land-
steinana. Æðsti mælikvarðinn sem ég legg á
bókmenntaverk er sá að eftir á getum við ekki
hugsað okkur lífið án þeirra. Ísland væri öðru-
vísi ef Heimsljós væri ekki til og enn líkjum við
mönnum við Gretti Ásmundarson. Er hægt að
hugsa sér Danmörku án H.C. Andersen? Eng-
land án Shakespeares og Bítlanna?
Þegar ég segi að upphefðin komi að innan þá
meina ég að sjálfsögðu að það er sjálfur sann-
færingarkraftur sköpunarinnar sem ræður úr-
slitum. Hitt er síðan alveg rétt að ef höfundur í
nútímanum kemst ekki í lifandi samræður við
önnur málsvæði í gegnum þýðingar þá á hann
auðvitað á hættu að njóta ekki sannmælis
heima fyrir og kemur því ekki til álita sem safn
fyrr en eftir nokkra mannsaldra.
Og þó.
Það á ábyggilega eftir að búa til safn tengt
Þórbergi Þórðarsyni og á fæðingarstað hans í
Suðursveit er þegar hafin ferðaþjónusta tengd
honum og verkum hans. Þó er Þórbergur sjálf-
sagt sá höfundur okkar sem er illþýðanleg-
astur og ekki nokkur leið að halda því fram að
upphefð hans hafi komið að utan, þó með þeirri
undantekningu að hann hafði það embætti að
vera skrímslafræðingur hennar hátignar
Bretadrottningar.
En talandi um söfn og safngripi: Einhvern
veginn líður tíminn með þeim hætti að margt
sem maður á mínum aldri hefur lifað eru orðn-
ar hálfgerðar fornminjar og efni í góða safn-
gripi.
Sjöundi áratugurinn, til að mynda, er álíka
fjarlægur og Rómaveldi, og söfn hér í bænum
hafa einmitt verið að setja upp sýningar um
þann áratug, búa til unglingaherbergi og eld-
hús, sem heyra sögunni til en eru þó ótrúlega
nálægt í tíma og rúmi.
Þá hafa menn verið að koma upp poppminja-
safni í Keflavík og flestir sem það snýst um eru
sprelllifandi, jafnvel enn að gefa út plötur. Ný-
látnir listamenn eða lifandi hafa einnig verið á
yfirlitssýningum. Lífið er ekki bara „Who
wants yesterdays papers“ heldur eru blöðin
frá því í gær strax orðin saga.
Sérhver ný tíska byggist á að endurvekja
gamla tíma og í listum vakna eldri tímabil með
reglulegu millibili. Haruki Murakami endur-
lífgar Richard Brautigan. Jorge Luis Borges
gerir forna íslenska sagnalist að efnivið í nú-
tímabókmenntir. Futurisminn rís upp í pönk-
inu og surrealismi dagsins í dag er frekar
hversdagslegt raunsæi.
Hina sígildu húsmóður væri hægt að taka,
stoppa upp og setja í glerbúr, og jafnvel jafn-
réttiskonurnar sem veltu henni úr sessi, þær
eru líka orðnar safngripir og mikið af bók-
menntunum sem skráðar voru undir þeirra
merkjum frekar úreltar.
Ég átti ljósgrátt plastsverð með kínversku keisarahöfði; ég
myndi hengja það upp á vegg.
Ég átti Zorro í átta bindum; ég myndi raða þeim í hansa-
hillu.
Ég átti Enid Blyton, Ármann Kr., Oliver Twist og Vesalinga
Hugos.
Ég átti Kardamommubæinn á grammófónplötu en engan
grammófón.
Ég átti teygjubyssu, svarta rúllukragapeysu og fótbolta
sem einn góðan veðurdag hvarf undir strætisvagn.
Úr ljóðinu sem prentað er hér í upphafi er
geðspítalinn enn á sínum stað, og eyjan græna,
en þar er ekkert klaustur, bara kirkja, og nið-
urbrotnu skipin í fjörunni eru löngu horfin og
eflaust smokkarnir líka.
Sögurnar eru kannski alltaf þær sömu, en
umhverfið breytist stöðugt. Þegar ég var að
alast upp nutum við mikils frelsis, höfðum að-
gang að hafinu, fjörunni og skipunum, en nú er
búið að byggja fyrir allt, lagera, vöruhús,
gámahafnir og svo framvegis.
Þá kemur spurningin: Varðveitum við sög-
una sem hverfur í menningunni? Geymist hún
á safni? Fortíðin verður aldrei til nema sem
endursköpuð í minningunni. Menningin er með
þeim hætti ákveðin miðlun á minningu, sem er
viðhaldið með listsköpun og fleiru.
Söfn eru auðvitað til vitnis um að eitthvað sé
horfið. Sumir staðir verða líka einsog söfn, yf-
irgefin sjávarþorp á Vestfjörðum, nú eða frí-
ríkið Kristjanía í Kaupmannahöfn, þar sem
maður gengur úr einum veruleika inn í annan.
Á slíkum stöðum þarf enga safnverði, þar er
það veruleikinn sjálfur sem hefur breytt sér í
safn, ef svo má segja.
Nú til dags er afar algengt að fólk rísi upp
gegn breytingum. Það vill viðhalda þessum
bletti, þessum stað. Spurningin er þá hvort
framfarir séu að ganga á ákveðin verðmæti eða
hvort hér sé um ákveðna fortíðarhyggju að
ræða. Hlutirnir öðlast ekki merkingu fyrr en
þeir eiga að hverfa.
Og þá kemur spurningin: Er þá aðeins hægt
að varðveita það sem var á safni eða í minningu
menningarinnar?
Ef ég væri safn myndi ég safna ryki …
Ég sé fyrir mér auða ganga og sal þar sem
tvær eldri konur rýna í handskrifuð blöð undir
gleri.
Og önnur segir: „Nú skrifaði hann svona
illa.“
Þessar gömlu konur eru auðvitað ekki fædd-
ar.
Þú sem átt heima
með eyju í hjartanu
og víðáttur geimsins
stétt undir iljunum:
Réttu mér norðurljósin!
Ég ætla að dansa við unglinginn
sem heldur á stjörnunum.
Við roðflettum myrkrið
og afhausum eymdina.
Söfn um höfunda. Við eigum söfn um höf-
unda. Davíðshús á Akureyri, Gunnar Gunn-
arsson á Skriðuklaustri og nú verður Gljúfra-
steini, þar sem Halldór Laxness bjó, bráðum
breytt í safn.
Stundum er líka talað um höfunda sem safn-
gripi. Svo eru auðvitað til höfundar sem eru
einsog söfn, rykfallnir og gráir.
Þegar við hugsum til dæmis um Halldór
Laxness og Gunnar Gunnarsson þá höfum við
vissa fjarlægð á líf þeirra; og einhvern veginn
verður líf þessara höfunda samofið verkum
þeirra. Það skyggir meira að segja á verkin
með köflum. Þessir höfundar eiga báðir sitt
ævintýri sem í rauninni er jafn spennandi og
bækur þeirra; og varpar oft á tíðum ljósi á
bækurnar.
En hér erum við líka komin út í stöðu höf-
undarins, sem á okkar tímum er kannski öllu
hversdagslegri en hún var lungann úr síðustu
öld. Ef við horfum á höfunda eins og Ernest
Hemingway eða Jean-Paul Sartre þá eru þeir
líka menn sem skyggja á verk sín.
Hvort vilja menn rýna í The Short Happy
Life of Francis Macomber eða þefa úr viský-
flöskum Hemingways. Vilja þeir sjá veiðibyss-
una hans og hattinn? Í Ameríku eru til samtök
manna sem allir líta út einsog Hemingway í
seinni hálfleik.
Auðvitað fer áhuginn á verkunum og mönn-
unum saman hjá okkur. Ef ég kæmi á Bítla-
safnið í Liverpool myndi ég alveg vilja sjá
greiðuna sem John Lennon notaði þegar hann
var tólf ára. Bókmenntalega er þó áhugaverð-
ara að rýna í I am the Walrus.
Skoðum nú Sartre og Camus: Sartre, kaffi-
húsabóheminn og baráttumaðurinn, sem alltaf
var í fréttum og virtist lifa ótrúlega spennandi
lífi, ritstýrði tímariti og sendi frá sér hverja
bókina á fætur annarri. Camus í skugga hans,
hógvær, hlédrægur, nema hvað hann dó með
eftirminnilegum hætti, alls ekki jafn réttsýnn
og Sartre, en nú á tímum þykir höfundarverk
Camus mun áhugaverðara, hin persónulega
heimspeki hans er ljóðræn og skáldleg og hitt-
ir beint í mark. Alla vega les ég frekar Sýsífos-
armýtuna en Veruna og neindina, en það segir
kannski meira um mitt áhugasvið en þessi
verk.
Þeir höfundar sem hér eru nefndir eru af-
kvæmi þeirra tíma þegar persóna höfundarins
var miðlæg, ef svo má segja. Halldór Laxness
og Gunnar Gunnarsson voru þjóðsagnakennd-
ir menn. Þeir voru skáld. Þeir gengust upp í
skáldahlutverkinu. Til þess var ætlast. Þeir
voru skáld á stalli og áttu sér þannig rætur í
hirðmannahefðinni.
Eftir seinna stríð fer önnur tilhneiging að
gera vart við sig. Höfundar reyna að greina líf
sitt frá verkunum. Verkið verður til á sínum
eigin forsendum. Günter Grass hefur verið
talsmaður þessara sjónarmiða, en um leið er líf
hans efniviður í helstu verk hans. Svo þetta er
allt fullt af mótsögnum.
Günter Grass byggði þessi sjónarmið sín
ekki síst á Alfred Döblin, ráðuneytisstarfs-
RITHÖFUNDUR
„Halldór Laxness og Gunnar Gunnarsson voru
þjóðsagnakenndir menn. Þeir voru skáld. Þeir geng-
ust upp í skáldahlutverkinu. Til þess var ætlast.
Þeir voru skáld á stalli og áttu sér þannig rætur í
hirðmannahefðinni,“ segir í þessari grein þar
sem höfundur veltir því fyrir sér hvernig safn
um hann sjálfan myndi verða.
E F T I R E I N A R M Á G U Ð M U N D S S O N