Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004
Þ
að er fyllsta ástæða til að vekja
athygli Íslendinga á nýrri
norskri skáldsögu sem hefur
samlanda vorn, Gest Þórhalla-
son sem frægur er úr fornum
sögum, að aðalpersónu, og ger-
ist að nokkrum hluta á Íslandi á
árunum um og rétt fyrir kristni-
tökuna, í lok tíundu aldar. Bókin – sem heitir
Frost – er skrifuð af miklum hagleik af Roy
Jacobsen (f. 1954), en hann hefur flestum leik-
mönnum betri og yfirgripsmeiri þekkingu á ís-
lenskum fornbókmenntum og er fluglæs á hina
fornu norrænu tungu og les þar með einnig
nútímaíslensku.
Aðalpersónan, Gestur Þórhallason, er
mörgum kunnur úr Heiðarvígasögu, en hann
vann sér það til frægðar á unga aldri og smár
vexti að drepa ribbaldann og stórhöfðingjann
Víga-Styr sem bjó á Snæfellsnesi og er meðal
annars frægur af því að hafa látið ryðja veginn
um Berserkjahraun, og sér hans enn stað.
Gestur hafði það sér til málsbóta að áður hafði
Víga-Styr drepið Þórhalla föður hans fyrir litl-
ar sakir eða engar. Eftir að hafa drepið Þór-
halla hélt Víga-Styr áfram að taka hús á ekkju
hans og börnum að Jörva á Mýrum er hann fór
um ríki sitt með liðssafnaði – honum hafði
reyndar verið ráðlagt af réttsýnum mönnum
að greiða drengnum Gesti föðurbætur og bauð
hann þá fram sitt ósjálegasta lamb, grátt að
lit, og þótti með því sýna mikla svívirðu. Eitt
sinn er Víga-Styr kom að Jörva í vetrarkulda
heimtar hann að sér og sínum mönnum sé búið
gufubað. Og sem hann situr hálfber inni í guf-
unum læðist Gestur litli aftan að honum og
steindrepur stórmennið með öxi, og hefur á
orði að nú hafi hann launað lambið gráa; er
þarna að sjálfsögðu uppruni orðatiltækisins.
Fyrir slík stórvirki voru flestir minniháttar
menn umsvifalaust réttdræpir, en Gestur er
fljótur í förum og tekst að flýja til frænda
sinna suður í Borgarfirði. Af þessu verða mikil
eftirmál, en Gesti er komið úr landi og er hann
þar með að mestu horfinn úr Heiðarvígasögu –
en Roy Jacobsen spinnur þráðinn áfram í
skáldsögunni Frost.
Gestur heldur áfram að vera maður smávax-
inn þótt hann komist á fullorðinsár, en hann er
læs og skrifandi og skáldmæltur eins og títt er
með Íslendinga; að auki er hann dverghagur
smiður og gerist margfróður. Hann kemur til
Noregs laust eftir árið 1000 þegar Ólafur
Tryggvason konungur féll í orrustunni við
Svoldur, og við völdum er tekinn Eiríkur jarl –
honum kynnist Gestur hinn íslenski þegar
fram líða stundir og gerist hans vin og ráð-
gjafi. Eiríkur jarl var tengdasonur Sveins
Danakonungs Tjúguskeggs og þar með mágur
Knúts Sveinssonar sem fann upp á því snjall-
ræði aðeins sextán ára gamall að leggja undir
sig England, hvorki meira né minna, og fær
Eirík jarl í lið með sér. England var þá sem
jafnan miklu mannfleira og auðugra land en
ríki norrænna manna, en engu að síður tókst
víkingaherjunum ætlunarverk sitt og Knútur
var kjörinn til Englandskonungs árið 1015;
áhugamenn um sögu má minna á að í fjarveru
Eiríks jarls tókst Ólafi digra Haraldssyni að
leggja undir sig Noreg, en Knúti konungi
Englendinga og Dana tókst síðar að hrekja
hann frá völdum með lítilli fyrirhöfn – í Stikla-
staðabardaga þar sem Þormóður Kolbrúnar-
skáld féll og sagt hefur verið frá í mögnuðum
íslenskum bókum.
Roy Jacobsen hefur skrifað margar góðar
bækur þótt hér fari hann í fyrsta sinn svona
langt aftur í tímann. Hann varð fyrst frægur
og verðlaunaður fyrir smásögur sínar en sló
svo í gegn með skáldsögunni Nýja vatnið sem
segir frá einföldum morðingja í norsku dreif-
býli þar sem beðið er eftir nýrri vatnslögn –
hún hefur verið þýdd á mörg tungumál. Árið
1991 kom Sigurvegararnir, doðrantur sem
segir frá þremur kynslóðum norsks alþýðu-
fólks og varð geysileg metsölubók í heimaland-
inu; bók iðandi af lífi, krafti og húmor. Af nýrri
bókum hans er Landamæri (Grenser) frá 1999
kannski þekktust, en hún gerist að mestu í
umsátrinu um Stalíngrad. Roy hefur margoft
sótt Ísland heim, var meðal annars gestur á
Bókmenntahátíðinni 1992, og ein bók hefur
komið út eftir hann á íslensku, spennusagan
Ísmael.
Eins og glöggir Laxnesslesendur hafa
kannski tekið eftir er Roy Jacobsen á mjög
svipuðum slóðum í Frosti og Halldór Kiljan í
Gerplu – lýsir sumpart sömu atburðum og per-
sónum. En þetta eru afar ólíkar bækur; Roy
hæðist ekki og skopast eins og Laxness, tónn-
inn í Frosti er alvarlegri, kannski reynir hann
meira að skilja hetjur víkingaaldar á þeirra
eigin forsendum. Í það minnsta yrði hún ef-
laust mörgum hér á landi kærkomin lesning og
verður vonandi þýdd hið bráðasta. Hún er að
auki tilnefnd til bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs sem veitt verða í næsta mánuði.
FROST
Norski rithöfundurinn Roy Jacobsen er á mjög svipuðum slóðum í skáldsögu sinni Frosti og Halldór Kiljan í
Gerplu – lýsir sumpart sömu atburðum og persónum, segir í þessari grein, en þetta eru afar ólíkar bækur; Roy
hæðist ekki og skopast eins og Laxness, tónninn í Frosti er alvarlegri, kannski reynir hann meira að skilja
hetjur víkingaaldar á þeirra eigin forsendum.
Frost gerist að nokkrum hluta á Íslandi á
árunum um og rétt fyrir kristnitökuna. Höfundur er rithöfundur.
E F T I R E I N A R K Á R A S O N
Roy Jacobsen
É
g verð að viðurkenna að Hringa-
dróttinssaga Tolkiens hafði
fyrrum ekki vakið áhuga minn,
en vegna kvikmyndunar sög-
unnar hef ég ekki komist hjá því
að kynnast efni hennar nokkuð.
Góðvinur minn, Jóhannes heit-
inn Jónasson lögreglumaður,
sagði mér oft frá því á árum áður hversu marg-
ar hugmyndir Tolkien notaði í sögu sína úr
Niflungahring Richards Wagner, en Jóhannes
var vel lesinn í Tolkien ekki síður en í Wagner.
Nú þegar ég hef sjálfur fengið nasasjón af sög-
unni get ég ekki betur séð en að Jóhannes hafi
haft nokkuð til síns máls. Það kom mér því á
óvart að lesa það í nýlegri bók Ármanns Jak-
obssonar, Tolkien og Hringurinn, að saman-
burður sögu Tolkiens við Niflungahring
Wagners hafi farið „mjög í taugarnar á Tolkien
enda virðist hann eingöngu tilkominn þar sem
orðið „hringur“ kemur fyrir í báðum titlunum“.
Hringurinn hjá Wagner er ekki aðeins hug-
mynd um hvaða hring sem er, heldur um hring
sem ber með sér ógæfu eða miklu heldur – tor-
tímingu. Hjá Wagner var hringurinn tákn-
mynd auðs og uppspretta græðgi og valdafíkn-
ar enda felur Niflungahringur hans í sér mikla
þjóðfélagslega ádeilu þar sem ástinni er teflt
fram sem eina hugsanlega mótvæginu gegn
græðginni. Hring Niflungsins hafði verið stolið
og honum varð að skila aftur, annars myndi illa
fara í heimi öllum. Að þessu leytinu til svipar
sögu Tolkiens af Hringnum mjög til verks
Wagners.
Þessa hugmynd um stolinn hring og hið illa
afl hans er reyndar líka að finna í eddunum
okkar. Dr. Árni Björnsson telur hringinn And-
varanaut vera vissa fyrirmynd Wagners að
hring sínum og þeirri bölvun sem honum
fylgdi. Í Snorra Eddu 46. kafla segir að þegar
Loki hafði tekið hringinn af Andvara með valdi
mælti dvegurinn: „að sá baugur skyldi vera
hverjum höfuðsbani er átti“. Og síðar þegar
Hreiðmar hefur knúið Óðin til að láta bauginn
af hendi, „þá mælti Loki að það skyldi haldast
er Andvari hafði mælt, að sá baugur skyldi
verða þess bani er átti. Og það hélst síðan“. Í
Reginsmálum segir einnig frá þessum skiptum
Andvara og Loka.
Hringurinn Andvaranautur var krydd í góða
sögu, en hafði ekki afdrifarík áhrif á gang
mannkynssögunnar eins og Hringur Niflungs-
ins. Varð sú hugmynd Wagners víðfræg, meðal
annars í túlkun G. Bernards Shaw, en Tolkien
þekkti vel til verka beggja. Þess má einnig
geta að hjá Wagner á hið illa rætur í (tví-)eðli
mannsins sjálfs, en hjá Tolkien virðist hið illa
vera sjálfstætt afl eða persóna, sem mér finnst
vera veikara. Í báðum tilvikum eru sögulok
umdeilanleg; – í lokin er spurt: fór þetta vel
eða illa? Þá minnir mig að ein persóna í sögu
Tolkiens hafi ekki kunnað að hræðast og að
illska og vald hringsins hafi ekki hrifið á hana
né höfðað til hennar og minnir það sterklega á
persónu Siegfrieds hjá Wagner.
Tolkien mun hafa litið á verk sitt sem e.k.
goðsögn (mýtu), en alls ekki sem táknsögn
(allegóríu). Þetta var einmitt ein meginhug-
mynd Wagners við gerð Niflungahringsins og
um leið helsta ástæða þess að hann kaus að
leita í smiðju íslenskrar goðafræði því Wagner
taldi goðsagnir hafa altæka skírskotun til allra
manna á öllum tímum. Með því vísaði Wagner
einnig til klassískrar fortíðar, en hann var ein-
lægur aðdáandi Forn-Grikkja. Um þetta má
lesa í hinni ágætu bók dr. Árna Björnssonar,
Wagner og Völsungar, og ætti mönnum ekki
að verða skotaskuld úr því að finna ofangreind-
ar hliðstæður – og væntanlega miklu fleiri – við
lestur hennar. Ég vil taka það fram að með
þessu er alls ekki gert lítið úr verki Tolkiens;
síður en svo, – ekki frekar en úr Niflungahring
Wagners með því að benda á hversu mikið þar
sé sótt til íslenskra heimilda.
Niflungahringurinn hefur bæði mannlega og
þjóðfélagslega skírskotun, en er þó fyrst og
fremst fram settur sem ævintýri í tónum og
texta. Þar eru t.d. hetjur og skúrkar, álfar og
dísir, tröll og drekar og ótal náttúruminni.
Hljómar slíkt ekki kunnuglega fyrir aðdáend-
ur Tolkiens? En þótt Niflungahringurinn hafi
margar skírskotanir og á mörgum plönum
samtímis, þá er það reyndar svo fyrir aðdá-
endur verksins að það er hin dásamlega tónlist
sem gerir það fyrst og fremst einstætt og
magnar heildaráhrif þess upp í æðra veldi.
Richard Wagner-félagið á Íslandi gengst
fyrir myndbandssýningum á Niflungahringn-
um í Norræna húsinu á næstunni. Allt verkið
verður sýnt í fjórum hlutum (Rínargullið, Val-
kyrjan, Siegfried og Ragnarök) á tveggja
vikna fresti, fyrst 27. janúar, og er aðgangur
ókeypis og öllum heimill. Sýningar verksins
hljóta að vekja áhuga jafnt aðdáenda Tolkiens
sem unnenda íslenskra fornbókmennta – og í
raun allra þeirra sem áhuga hafa á menning-
arsögu því Niflungahringurinn er ekki aðeins
stærsta verk óperubókmenntanna heldur líka
eitt áhrifamesta og metnaðarfyllsta listaverk
sem skapað hefur verið. Þá má benda á að
gefnu tilefni að ýmsir þeir sem nú taka þátt í
dansinum í kringum gullkálf valda og græðgi –
og gagnrýnendur þeirra – gætu kannski lært
eitthvað af þeim boðskap verksins að ástin og
fegurðin eru það mikilvægasta í lífinu, en ekki
peningar og völd!
HRINGADRÓTTINSSAGA
OG NIFLUNGAHRINGURINN
Höfundur er læknir.
E F T I R Á R N A
T Ó M A S R A G N A R S S O N
Hringadróttinssaga eftir Tolkien og Niflungahring-
urinn eftir Wagner eiga ýmislegt sameiginlegt, segir í
þessari grein, en samanburðurinn fór í taugarnar á
Tolkien. Slíkur samanburður á þó fyllilega rétt á sér
að því er fram kemur í þessari grein.