Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.2004, Blaðsíða 9

V
iðskiptin m
æ
ta listunum
: fundir án enda,
eða, L
eikir: hvers vegna konur æ
ttu að
taka þátt í þeim
R
étt eins og háskólasam
félagið, líður list-
heim
urinn fyrir að hafa ekki haldið í við
heim
viðskiptanna og lagað sig að þeim
vinnuaðferðum
sem
þar ráða ferðinni. Þ
á
staðreynd m
æ
tti þó túlka sem
ígrundaða
afstöðu, jafnvel viðnám
, eða bara sem
end-
urspeglun á því hversu þröngt svið sam
-
tím
alistanna er orðið. Þ
egar aðferðafræ
ði
viðskiptanna er tekin upp, er það oftar en
ekki um
seinan og birtist m
eð óheppilegum
(ekki
síður
en
óviðeigandi)
hæ
tti.
H
ver
m
an ekki eftir því þegar söfnin
seint
um

síðir
uppgövuðu
„ím
yndarhönnun“
–
ástaræ
vin-
týri sem
gat af sér fáar, sláandi
en
óhentugar
byggingar
og
áherslu á útlit frekar en innihald
–
eða eftir tilhneigingum
stórra
safna
til
útþenslu;
staðfestu
þeirra
við að opna útibú um
allan
heim
. Á
n sveigjanleika viðskiptaheim
sins,
sam
fara
stöðugri
fínstillingu
ím
yndar-
hönnunar þegar áhugi neytenda dvínar og
tilhneigingar til að slá af við m
innkandi
hagnað, er hæ
tta á að viðleitni til að sam
-
eina
óstöðugleika
viðskiptanna
úthaldi
listanna (í það m
innsta í andlegum
skiln-
ingi) sé fyrirfram
dæ
m
d til að m
istakast.
Í bók sinni A
rtists V
ersus M
anagers: the
N
ew
Spirit of C
apitalism
, [L
istam
enn and-
spæ
nis fram
kvæ
m
dastjórum
: hinn nýi andi
kapítalism
ans] setur E
ve C
hiapello fram
slynga greiningu á því m
eð hvaða hæ
tti við-
skipti og listir m
æ
tast. Í stuttu m
áli, heldur
hún því fram
að nýi kapítalism
inn – sá ein-
staklingsm
iðaði viðskiptastíll sem
vinnur
gegn stigveldishugsun og skrifræ
ði og kom
upp á yfirborðið á síðustu tveim
ur áratug-
um
– sé í raun sannri afrakstur sam
ein-
ingar þess sem
hún nefnir „listam
annagagnrýni“ og nýrra stjórn-
unarhátta.
M
eðal
þeirra
þátta
sem

hún
telur
einkennna
þessa
listam
annagagnrýni, er hún rekur aftur til þess tím
a á nítjándu öld er
róm
antíkin kom
fram
, er fordæ
m
ing á borgaralegu sam
félagi og efn-
ishyggju, en viðurkenning eða jafnvel upphafning einstaklingshyggju.
Þ
etta er að hennar sögn, í andstöðu við þá „þjóðfélagsgagnrýni“ sem
átti sér stað á sam
a tím
a, og fjallaði af álíka lítilsvirðingu um
þjóðfélag-
ið en sæ
tti sig við tilvist efnahagslegs ávinnings. C
hiapello heldur því
fram
að eftir að ljóst var að ekki þýddi að beita þjóðfélagsgagnrýni í
viðskiptum
(sem
til að m
ynda fól í sér öryggi á vinnustað, félagslega
sam
ninga og m
argbrotið fyrirkom
ulag á
sviði
stjórnunar),
þá
hafi
listam
anna-
gagnrýnin verið tekin upp á níunda ára-
tugnum
sem
sá valkostur, sem
iðulega
var vísað til af þeim
sem
tóku þátt í póli-
tískum
hræ
ringum
um
1968, og hafa síð-
an látið til sín taka á sviði ráðgjafaþjón-
A
fl
iði
i
ú
ð
h
i
ð
inn pranga þessari hugm
ynd um
lista-
m
annagagnrýni aftur inn á sig. A
fleið-
ingin
er
ekki
einungis
ruglingsleg
hugm
ynd um
andstöðu og óhefðbundnar
aðferðir, heldur einnig sú tálsýn að búið
sé að finna upp eitthvert nýtt afbrigði
sam
skipta eða fram
leiðslu, þegar í raun
og veru er einungis búið að fæ
ra gam
la
hugm
ynd í nýjan búning sem
er hreint
ekki ögrandi. Á
hrif þessara nýju stjórn-
unarhátta
á
aðferðafræ
ði
m
enningar
sam
tím
ans birtist til dæ
m
ist ljóslega í út-
breiðslu „funda án fyrirheits“ [e: open-
ended m
eetings]. Í þeirri tegund um
-
ræ
ðu er áherslan lögð á einhverskonar
m
illi-rým
i óskilgreinds tím
a – á borð við
kaffistofur eða biðstofur – þar sem
gefið
er til kynna að það sé þegar allt kem
ur til
alls í slíku rým
i sem
raunveruleg sköpun
á sér stað og tengsl m
yndast: á stöðum
sem
við gerum
ekki ráð fyrir að slíkt eigi
sér stað. F
inna m
á holdtekju þessarar
h
í
li
ý
i
jó
ll
þó fáir m
yndu líklega vilja viðurkenna
það, eru óhefðbundnar tilraunastofur og
leiksvæ
ði nýsköpunarfyrirtæ
kja á sviði
m
iðlunar,
þar
sem

starfsm
enn
fundu
hvatningu í arkitektúr byggðum
á opnum
svæ
ðum
, leikjum
og uppbyggingu er var í
andstöðu við hefðbundinn valdastrúktúr,
hvatningu
er
m
iðaði
að
því
að
„fæ
ra
hugsunina út fyrir kassann“.
Sú staðreynd er áhyggjuefni að svið
sam
tím
alista skuli beina kröftum
sínum
af svo m
ikilli atorku í að tileinka sér að-
ferðir sem
hafa skilað viðskiptalífinu svo
hneykslanlega litlu, en að auki er annar
vandi tengdur þessu fyrirkom
ulagi fyr-
irsjáanlegur. Ó
agað og alm
ennt séð fé-
lagslegt
eðli
slíks
kerfis,
reiðir
sig
á
tengsl og sam
bönd sem
yfirleitt byggjast
á vinskap og kunningskap (frekar en á
sérfræ
ðiþekkingu eða vilja til að sýna
fjölbreytni). A
f því leiðir að sam
ræ
ðan af-
m
arkast
við
þæ
gilega
klíku.
Þ
að
sem
kem
ur upp í huga m
anns á lítið skylt við
hugm
yndir um
frjálslega hugsun jafn-
réttishugsjóna, en þeim
m
un m
eira við
félagslega einangrun hinna útvöldu í for-
tíðinni; einkaklúbba ef til vill, eða klúbba
aðalsm
anna. Þ
essi vísun í kynbundin fyr-
irbrigði er hreint engin tilviljun, því þó
listheim
urinn hafi þróast í rétta átt, eru
pallborð, ráðstefnur og nú síðast kaffi-
pásu-um
ræ
ður, oft á tíðum
einungis setn-
ar karlkyns þátttakendum
(svo ekki sé
m
innst á þá hlutdræ
gni sem
ríkir á sýn-
ingum
). Þ
egar verið er að skipuleggja
viðburði sem
hafa jafn óljóst form
og hér
um
ræ
ðir er sérstaklega áberandi hversu
sýningarstjórar og listam
enn hafa sterka
tilhneigingu til að bjóða þeim
til þátttöku
sem
eiga vel sam
an – enda eðlilegt val
þegar m
eginm
arkm
iðið er opin um
ræ
ða
og allir vonast til að eiga ánæ
gjulegar og
félagslega sam
heldnar stundir.
E
n svo ég víki aftur
að uppruna slíkra
funda
án
fyrir-
heita, og uppruna
þeirra
í
nýjum
m
iðlum
, blasir við
hversu
ríkan
þátt
félagslegir
þæ
ttir
áttu í því að skapa viðskiptatengsl. N
ú til
dags vitum
við þó auðvitað að borðtenn-
isborðin, körfuboltahringirnir og önnur
um
m
erki
um

tóm
stundir
á
vinnutím
a
hafa verið bannfæ
rð og sett niður í kjall-
ara þar sem
andrúm
sloftið í efnahagslíf-
inu litast æ
m
eir af varkárni og alvarleika
(í það m
innsta á yfirborðinu). Spurning-
unni um
hver eða hvað hafði gagn af
óreiðukenndum
valdastrúktúr og leikj-
um
, er enn ósvarað. N
utu fleiri konur og
eða aðrir er tilheyra m
innihlutahópum
betri aðgangs og aukins fram
a í þessu
um
hverfi? E
ða varð t.d. alm
ennt áhuga-
l
i
k
hó
íþ
ó
i
il
þ
ð
til
sköp-
unar
og
vitsm
una-
legrar
vinnu
verði ekki síst til
að gagnrýna þess-
ar oft á tíðum
m
ark-
aðs- og fram
leiðslum
ið-
uðu leiðir viðskiptaheim
s-
ins,
sem

líkönin
virðast
iðulega eiga æ
ttir sínar að rekja
til. Raunverulega
valkosti
á
þessu sviði er þó erfitt að
finna
og
enn
erfiðara
að
kom
a
í
fram
kvæ
m
d.
E
inn
slíkur hefur þó verið settur
fram

af
listam
anninum
C
arsten
H
öller,
í
því
sem
hann kýs að kalla T
ilrauna-
stofu efans. Á
hugi H
öllers á
efanum
er að hluta til sprott-
inn af viðnám
i gegn yfirflæ
ði
fram
leiðslu í öllum
þáttum
m
annlífsins,
ekki síst þeim
sem
gefa sig út fyrir að
bjóða upp á nýjar eða öðruvísi aðferðir
eða hugm
yndafræ
ði. H
öller hefur sagt að
„ástundun afneitunar eða hófs [V
erzicht]
á sviði „valkosta“, á sam
a tím
a og það að
trúa ekki að óm
ögulegt sé að skapa öðru-
vísi heim
sýnist vera m
est viðunandi póli-
tíska afstaðan, þar sem
hún fyllir m
ann
efasem
dum
og óvissu, geri m
ann sam
-
stilltari
alm
ennara
andrúm
slofti
efa-
sem
da. Þ
að skapar ástand þar sem
ekk-
ert verður greint frá öðru, rétt eins og í
þykkri þoku er sm
ýgur allsstaðar. Þ
að
leiðir til þess að form
ið glatast, sem
gerir
okkur óróleg af þeim
einum
sökum
að
það gerist, frekar en að vera gert.“ H
ann
heldur áfram
, „þessu ástandi hins ógrein-
anlega m
á ná m
eð því að gera ekkert.
H
æ
tta gjörðum
, og leyfa óþekktum
leið-
um
að opnast upp, m
öguleikum
sem
hæ
gt
er að finna í sam
einingu. Þ
etta gæ
ti orðið
félagsleg tilraun... E
r einungis spurning
um
venju, alm
enna venju.“
U
ppástunga H
öllers, sem
hann hefur
þegar kom
ið í verk bæ
ði í um
ræ
ðum
og
listaverkum
, býður upp á valkost sem
er
fullkom
lega laus við sölum
ennskuna sem
einkennir
þæ
r
aðferðir
viðskiptalífsins
sem
undanfarið hafa verið reyndar sem
nýir
valkostir
í
listheim
inum
.
A
ðferð
H
öllers – sem
er í rauninni engin aðferð –
er viljandi erfið í fram
kvæ
m
d og gegn-
um
sýrð efa, og æ
tti því að m
innsta kosti
að vera m
etin sem
varúðarráðstöfun áður
en haldið er áfram
m
eð eitthvað sem
brátt getur sýnt sig að sé einungis enn
eitt
tískufyrirbrigðið
sem
auðvelt er að m
arkaðssetja.
É
g lýk orðum
m
ínum
m
eð
hugm
yndum

H
öllers
um
hugsanlega m
öguleika þess-
arar
aðferðar:
„Þ
etta
er
hæ
ttuleg hugm
ynd; hæ
ttu-
leg
vegna
þess
að
m
aður
getur
ekki
séð
m
öguleika
hennar fyrir, m
aður getur
ekki búið til m
ódel af henni,
eða
m
etið
hana
sem

and-
stæ
ðu nokkurrar fullyrðing-
ar... E
f hún virkar vel og ef
leikurinn er góður, þá m
un
hún kannski teygja sig út
fyrir listræ
nt sam
hengi af
eigin ram
m
leik“.