Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.2004, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 2004 3
Þýðinguna
eða lífið?
spyr Rúnar Helgi Vignisson í grein sem
fjallar um framtíð íslenskrar tungu.
Rúnar Helgi heldur því fram að framtíð
hennar og menningar á íslensku sé að
miklu leyti háð þýðingum.
Santeria og
sósíalismi á Kúbu
nefnist grein eftir Ólaf Gíslason en hann
varð óvænt vitni að helgiathöfn hjá
Ocha-reglunni í Havana og fékk einnig
að heyra um aðstæður almennings þar.
Joyce Carol Oates
hlýtur að vera með afkastamestu rithöf-
undum sem um getur. Björn Þór Vilhjálms-
son fjallar um nýjustu bækur hennar og
fyrri bækur, auk ógnarlegra afkastanna.
Olga Borodina
kemur fram á tónleikum með Sin-
fóníuhljómsveit Íslands á Listahátíð í
Reykjavík 19. og 22. maí nk. Í einka-
viðtali við Lesbók segir þessi rússneska
messósópransöngkona, sem kölluð hefur
verið „Ferrari óperunnar“, frá sjálfri sér.
FORSÍÐUMYNDIN
er úr bókinni Punktar eftir Kristján Guðmundsson (1972) en þar eru birtar
ljósmyndir af þremur punktum úr ljóðasafni Halldórs Laxness, stækkuðum
þúsundfalt. Sýning Kristjáns, Stökkbreyting í þögn, verður opnuð í Galleríi
Skugga í dag.
S
tundum er lítill gaumur gef-
inn að stórvirkjum, þó að
drjúg athygli beinist að því
sem minna er um vert.
Árið 1994 kom út nærri
1.700 blaðsíðna bók, Biblíu-
lykill svonefndur. Orðafjöld-
inn er hér um bil tífaldur á
við biblíuna sjálfa. Útgefendur voru Biblíu-
lykilsnefnd og Hið íslenska Biblíufélag. Ég
hef ekki orðið þess var að þessarar útgáfu
Biblíulykils hafi verið getið á opinberum
vettvangi, þó að það kunni að hafa farið
fram hjá mér.
Það var Baldur Pálsson kerfisfræðingur
sem tók upp hjá sér að hefja tölvuvinnslu
lykilsins á einkatölvu sína árið 1986 og
vann að henni í fimm ár í samráði við nefnd
sem um þetta starf var svo stofnuð. Hann
var byrjaður á umbrotinu þegar hann hvarf
til starfa erlendis 1991, en því var lokið á
vegum Biblíulykilsnefndar undir forystu
Baldurs Jónssonar. Greinargerð um vinnu-
brögð má finna í ritgerð Baldurs Pálssonar,
„Biblían frá A til Ö“, sem birtist 1990 í rit-
inu Biblíuþýðingar í sögu og samtíð (Studia
theologica islandica, 4.).
Í Biblíulyklinum eru saman komin öll orð
sem finnast í Biblíunni sem Hið íslenska
Biblíufélag gaf út árið 1981. Sem dæmi má
nefna orðið eta sem hjá Íslendingum hefur
framburðinn jeta. Tekið er fram að um það
séu 677 dæmi og hverju þeirra eru gerð skil
í einni línu, þar sem tiltekið er hvar orðið
kemur fyrir og prentuð næstu orð til að
gefa hugmynd um efnið sem fjallað er um,
til dæmis í fimmtu Mósebók, 16. kapítula,
þriðja versi:
5M 16: 3 Þú mátt ekki eta sýrt brauð
með því; í sjö daga skalt þú
Til samanburðar má nefna að orðið
borða kemur aðeins tvisvar sinnum fyrir,
en í bæði skiptin sýnist það fyrst og fremst
merkja þá athöfn að sitja til borðs:
2Kon 25: 29 fór úr bandingjafötum sínum
og borðaði stöðuglega með
Þetta sýnir hvað málnotkun landsmanna
hefur að sumu leyti breyst rækilega frá því
að sú biblíuþýðing var gerð sem þessi út-
gáfa byggist á, og hvernig sjálfskipaðir sér-
fræðingar lýsa eldgömul orð í bann en inn-
leiða önnur í staðinn.
Aðaltilgangurinn með lyklinum er að
auðvelda mönnum að finna ákveðna staði í
þeim texta sem þeir eru að fást við, en aðrir
nota bókina við rannsóknir á stíl, máli og
bókmenntum. Til þæginda er raðað saman
öllum beygingarmyndum hvers flettiorðs,
til dæmis bjóða, bauð, buðum, boðið, býður,
byði, osfrv. Í innganginum að flettiorðinu
er sagt hvað orðið kemur oft fyrir og vísað
til samsetninga sem koma fyrir á sínum
stað í lyklinum, svo sem fyrirbjóða, mis-
bjóða, ofbjóða, samboðinn.
Á þennan hátt eru gerð skil öllum nafn-
orðum og lýsingarorðum sem fyrir koma í
biblíutextanum, flestum sagnorðum og
hluta atviksorða. En vegna fyrirferðar eru
mörg algeng orð og smáorð aðeins talin
upp í sérstakri skrá, og fylgir hverju þeirra
tala sem segir til um hversu oft það kemur
fyrir í Biblíunni.
Tökum hér eitt dæmi um nafnorð í aðal-
lyklinum. Í alkunnum sálmi stendur:
Þín miskunn, ó Guð, er sem himinninn há
og hjarta þíns trúfestin blíða.
Ef okkur grunar að þessi sálmur Inge-
manns í þýðingu Helga Hálfdanarsonar sé
ortur upp úr tilvitnun í Biblíunni, finnum
við fljótlega að þessi tilgáta er rétt því að
bæði undir orðinu miskunn og trúfesti í
Biblíulyklinum stendur að í Sálmunum, 36.
kapítula, 6. versi, séu þessi orð:
Sl 36: 6 til himna nær miskunn þín, til
skýjanna trúfesti þín
Ekki veit ég hversu margir prestar vita
um tilvist þessa Biblíulykils, en mig grunar
að hann geti orðið þeim og mörgum öðrum
að liði í hugrenningum þeirra.
Grallarinn, sálmabók Guðbrands biskups
Þorlákssonar, sem kom út 1594 var mynd-
arlegt verk því að þar voru nótur við hvert
lag. Í tvær aldir varð þetta messusöngsbók
íslensku kirkjunnar, en áður hafði Hólabók
verið gefin út . Eftir það voru engar laglín-
ur í sálmabókunum í önnur tvö hundruð ár,
en sérstakar kóralbækur með raddsettum
lögum fyrir organista komu þó fram á 19.
öld og hafa verið í notkun síðan, en varla
verið tiltækar kórum og söfnuðum. Með
aukinni tónfræðikennslu, sem þó mætti
vera miklu meiri, er tímabært að allir not-
endur sálmabókanna hafi aðgang að laglín-
unum, ekki síður en á tímum Guðbrands.
Reyndar væri ástæða til að fela söfnuð-
unum sjálfum meiri hlut í söngnum. Allir
ættu þá að standa upp þegar sungið væri,
og vel mætti dreifa útvöldum kórfélögum
innan um söfnuðinn, Ef menn vilja auka
kirkjusókn væri þetta tilvalið ráð, því að
ekkert eykur áhuga og yndi samkomugesta
meira en almenn þátttaka þeirra sjálfra.
Með sálmabók Skálholtsútgáfu í umboði
kirkjuráðs árið 1997 urðu merkileg þátta-
skil.
Þar er prentuð laglína hvers einasta
sálms. Athyglisverðast er hvað gömlum
sálmum, einkanlega Hallgríms Pétursson-
ar, er sýnd mikil virðing í nótnasetning-
unni. Fagurt dæmi um þetta er lagið Son
Guðs ertu með sanni. Þar skiptast á takt-
arnir 2⁄4 og 3⁄4, svo að yndisleg hrynjandi og
stuðlasetning fær að njóta sín, ólíkt því sem
verið hefur í kóralbókum, til dæmis Sigfús-
ar Einarssonar og Páls Ísólfssonar. En um
leið er skylt að geta þess að einmitt þeir rit-
uðu í formála bókar sinnar um nauðsyn
þess að færa sálmalögin til upprunalegs
horfs, svo að þau geti „hljómað á ný með
fornri prýði“.
Mér hefði þó fundist mega ganga lengra í
samræmingu ljóðs og lags í nýju sálmabók-
inni. Til dæmis eru forliðir í sumum ljóð-
línum útfararsálmsins Allt eins og blómstr-
ið eina settir í áherslustöðu svo að
óþægilegt er á að hlýða:
slyngum þeim sláttumanni
er slær allt hvað fyrir er.
Hér ætti forliðurinn er að tilheyra
áherslulítilli nótu sem felld væri inn í lok
fyrri ljóðlínunnar án þess að lengja taktinn
svo teljandi sé. Dæmi um þessa nótnasetn-
ingu er í lagi Páls Ísólfssonar við þriðja er-
indi í kvæði Davíðs Stefánssonar, Ég beið
þín lengi, lengi (Ljóð og lög). Það sama á
við um ýmsa aðra staði í þessum mikil-
fenglega jarðarfararsálmi, til dæmis í ann-
arri, þriðju og sjöundu línu í síðasta erind-
inu, Ég lifi í Jesú nafni. Hallgrímur
Pétursson á það skilið að næmri tilfinningu
hans fyrir hrynjandi og stuðlasetningu sé
sýndur sómi. Annars mun upprunalega lag-
ið við þennan sálm vera annars staðar í
bókinni undir lagboðanum Krossferli að
fylgja þínum, innilegt lag frá Antwerpen
1540. Róbert Abraham Ottósson kom því á
framfæri í vönduðu nótnahefti.
BIBLÍULYKILL OG
SÁLMABÓK
RABB
P Á L L B E R G Þ Ó R S S O N
JÓHANN SIGURJÓNSSON
SONNETTA
Vorið er liðið, ilmur ungra daga
orðinn að þungum, sterkum sumarhita,
æskan er horfin, engir draumar lita
ókunna tímans gráa sinuhaga.
Við erum fæddir úti á eyðiskaga,
eilífðarsjórinn hefur dimma vita,
fánýtar skeljar fyrir blóð og svita
fengum við keyptar, það er mannsins saga.
Þó hef ég aldrei elskað daginn heitar
– eilífðar nafnið stafar barnsins tunga –
fátæka líf! að þínum knjám ég krýp,
áþekkur skuggablómi, er ljóssins leitar,
– leggurinn veldur naumast eigin þunga –
fórnandi höndum þína geisla eg gríp.
Jóhann Sigurjónsson (1880–1919) var íslenskur rithöfundur
en bjó lengst af í Danmörku.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
1 8 . T Ö L U B L A Ð - 7 9 . Á R G A N G U R | U M S J Ó N Þ R Ö S T U R H E L G A S O N
EFNI