Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.2004, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 2004
T
alið er að af þeim 6.800 tungu-
málum sem þekkt eru í heim-
inum sé nú um helmingurinn í
útrýmingarhættu og þar af rúm-
lega 400 svo gott sem glötuð, þ.á
m. nokkur úr okkar heimshluta.
Mörg þessara svo til glötuðu
mála eru nú einungis töluð af fá-
einum hræðum sem munu að líkindum taka
þau með sér í gröfina. Óendanleikinn virðist
því þrengjast jafnt og þétt á þessu sviði. Á
vef heimstungumálaskrárinnar Ethnologue er
íslenska skráð sem lifandi tungumál; sam-
kvæmt viðmiðum stofnunarinnar er hún ekki
í útrýmingarhættu. En þó að við höfum gert
margt rétt í viðleitni okkar til þess að halda
málinu lifandi er ekki sjálfgefið að það dafni
um alla framtíð enda breytast aðstæður hratt
og hafa trúlega aldrei breyst jafnhratt og síð-
astliðinn áratug.
Meðal þess sem ritstjórum heimstungu-
málaskrárinnar þykir skipta miklu máli til
þess að tryggja viðgang tungumáls er að
Biblían sé tiltæk á málinu og er þess getið í
grunnfærslu með hverju tungumáli hve lengi
hún hafi verið aðgengileg á því. Um aðrar
bókmenntir er ekki getið. Það þarf ekki að
taka það fram að Biblían er þýdd, ekki bara
hér heldur svo gott sem alls staðar þar sem
hún er á annað borð lesin. Við Íslendingar
vorum tiltölulega fljótir að snara Biblíunni,
Guðbrandur biskup gerði það fyrir okkur
ásamt fleirum og gaf út árið 1584 en þá höfðu
hlutar Gamla testamentisins þegar verið til í
íslenskri þýðingu í 250 ár að því er fram kem-
ur í öðru bindi Íslenskrar bókmenntasögu.
Siðfræði Biblíunnar hefur eins og allir vita
verið allsráðandi á okkar málsvæði sem í öðr-
um kristnum samfélögum, ja þangað til sið-
fræði græðginnar var innleidd sem er reynd-
ar þýdd líka, kannski úr annarri Biblíu.
Stjórnarskráin okkar er að miklu leyti þýdd
úr dönsku, mörg laganna líka og undanfarin
ár hafa lög og reglugerðir Evrópusambands-
ins verið þýdd og innleidd hérlendis. Grunn-
urinn að samfélagsgerð okkar, bæði í geist-
legum og veraldlegum skilningi, er því að
miklu leyti byggður á þýddum textum, eða
tekur mið af þeim.
Að gera þjóðinni skiljanlegt
Með veigamiklum rökum og kannski gam-
algrónum má halda því fram að það sem geri
okkur að þjóð, ekki síst menningarþjóð, sé að
við þýðum enda eru orðin þjóð og þýða sam-
stofna. Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók Ás-
geirs Blöndals Magnússonar merkir forveri
sagnarinnar að þýða að „gera þjóðinni skilj-
anlegt“. Þarna er reyndar gert ráð fyrir því
að samasemmerki sé á milli tungumáls og
þjóðar, sem þykir ekki sjálfgefið lengur, en
sú hugsun virðist búa að baki að ef ekki sé
þýtt skilji þjóðin ekki og að til að skilja sem
best sé vænlegast að nota móðurmál sitt.
Gauti Kristmannsson þýðingafræðingur hefur
bent á að við þýðum „til þess að geta orðið að
þjóð, þjóð eins og hinar þjóðirnar“. Ef við
þýddum ekki hlytum við samkvæmt því að
tala sama mál og talað væri í einhverju öðru
landi. Ein frumforsenda þess að menningarlíf
þrífist á tiltekinni tungu, ekki síst tungu smá-
þjóðar, er þar af leiðandi að hún þýði. Með
sömu rökum má halda því fram að til að njóta
sem best þurfum við að lesa á móðurmálinu,
þannig verði skilningurinn eins fyrirstöðulítill
og hann getur orðið því móðurmálið er jú
samgróið okkur. Flestir kunna því best að
lesa á móðurmáli sínu og þess vegna hvetur
nautnin til þýðingastarfsemi. Og þaðan má
tengja yfir í víðara samhengi: rithöfundar
skapa þjóðarbókmenntir en þýðendur heims-
bókmenntir, eins og portúgalski rithöfund-
urinn José Saramago hefur bent á. Þýðendur
eru þannig nokkurs konar gervitungl sem
flytja gögn á milli heimshluta. En þjóðarbók-
menntir sem ekki tækju mið af heimsbók-
menntum, sérstaklega hjá jafnlítilli þjóð og
okkar, yrðu þó andhælislegar, heimóttarleg-
ar, jafnvel úrkynjaðar, eins og dýr sem æxl-
uðu sig lengi innbyrðis. Reyndar má líta svo á
að þýðingar séu þjóðarbókmenntir líka, því
um leið og þær koma út eru þær orðnar þátt-
takendur í bókmenntalífi þjóðarinnar og
smita út frá sér á alla enda og kanta. Hvor-
ugt getur þar af leiðandi án hins verið. Því
má svo bæta við að hér á landi eru rithöf-
undar iðulega þýðendur og þýðendur rithöf-
undar þannig að heimsbókmenntir og þjóð-
arbókmenntir eru rækilega samofnar í okkar
tilfelli.
Þegar betur er að gáð sjáum við líka að það
eru ekki bara grundvallarviðmið menningar-
innar, lög, trúarrit og fagurbókmenntir, sem
standa föstum fótum á þýddum grunni. Dag-
legt líf okkar er háð þýðingum, allt frá heims-
fréttum í fjölmiðlum og sjónvarpstextum til
leiðbeininga á matvælum og lyfjum. Og í síð-
asttöldu tilvikunum getur líf legið við að rétt
sé þýtt. Öll afþreying, allt það sem ætti að
gera okkur að siðmenntuðu fólki, er sér-
staklega háð þýðingum, svo sem bókmenntir,
kvikmyndir og ekki síst leiklist, en sam-
kvæmt könnun sem Auðna Hödd Jónatans-
dóttir og Rannveig Jónsdóttir gerðu fyrir
skömmu voru þýdd verk um tveir-þriðju hlut-
ar alls leikins efnis í stóru leikhúsunum síð-
astliðin tíu ár. Á sjónvarpsstöðvunum er út-
lent efni sums staðar hátt í 100%. Hlutfall
þýðinga af útgefnu efni í flokki fagurbók-
mennta er mjög mismunandi eftir forlögum,
samkvæmt sömu könnun, en allt að 50% hjá
sumum. Líklegt er að í flokki afþreying-
arbókmennta sé hlutfall þýðinga enn hærra;
margur Íslendingurinn hefur beðið spenntur
eftir nýrri rauðri ástarsögu eða nýrri spennu-
sögu í gegnum tíðina. Það leikur því ekki á
tvennu að við kæmumst illa af sem íslensku-
mælandi Íslendingar án þess að þýða og með
tilkomu fjölmenningarlegra samfélags og
aukinna samskipta við umheiminn verða þýð-
ingar æ viðameiri. Þetta kostar auðvitað sitt
og m.a. þess vegna tala sumir viðskiptajöfrar
um það í alvöru að taka upp ensku sem aðal-
mál á Íslandi og til ku vera íslensk fyrirtæki
þar sem fundir og skjöl eru eingöngu á því
máli. Þarna virðast stangast á hugsjón og
hagkvæmnissjónarmið. Hins vegar verður að
líta svo á að útgjöldin séu hluti af því að halda
uppi menningarsamfélagi á íslensku: það er
hugsjónastarf sem ekki hefur verið dregið í
efa síðustu áratugi. Í húfi er í rauninni margt
af því sem hefur gert okkur að Íslendingum
fram að þessu, enda er móðurmálið nátengt
sjálfsmyndinni. Þetta er spurning um þýð-
inguna eða lífið.
Menningarlegur undirlægjuháttur
En það eru blikur á lofti. Í bókinni Spoken
Here, Travels Among Threatened Languag-
es, eða Talað hér, ferðalög um tungumál í út-
rýmingarhættu, þar sem bæði íslenska og
færeyska koma við sögu, reyndar sem dæmi
um vel heppnuð smá málsamfélög, segir á
einum stað að eitt af einkennum þeirra síð-
ustu sem tala tiltekið tungumál sé að þeir
sletti ótæpilega úr öðrum málum. Það þarf
ekki að leita langt til þess að heyra slettur á
Íslandi og í rauninni finnst mér hafa skollið á
okkur flóðbylgja á allra síðustu árum. Blogg-
síður eru fullar af slettum svo ekki sé talað
um samtölin á MSN. Þar er talað um að
emaila, lagga, downlóda, installa, extrakta og
expakka, og flestar styttingar og skammstaf-
anir eru upp á ensku: k stendur fyrir ókei, gj
fyrir good job, lol fyrir laugh out loud og np
fyrir no problem og þar eru hlutirnir kúl.
Krakkar í grunnskóla sletta töluvert og inn á
milli má heyra heilar setningar á ensku, svo
ekki sé talað um öll tilsvörin sem endurspegla
enska setningagerð. Slettur eru líka að verða
gjaldgengar í íslensku bókmáli í meira mæli
en verið hefur. Viðskiptalífið er svo kapítuli
út af fyrir sig enda ofurselt tískustraumum.
Að ganga um miðstöðvar tískunnar á Íslandi,
Kringluna og Smáralind, er næstum eins og
að ganga um verslunarmiðstöð í Bandaríkj-
unum, nöfn verslana eru oftar en ekki á
ensku. Flugfélög hafa verið í fararbroddi
enskudaðursins, Flugleiðir heita nú Icelanda-
ir og helsti keppinauturinn heitir Iceland Ex-
press. Hótel Esja mátti ekki lengur heita því
ágæta nafni heldur var því breytt í Nordica
Hotel; áherslan er sumsé á að samlagast ytra
umhverfi í þessu tilliti, áherslan er ekki á sér-
stöðuna. Það er eins og íslenskan sé ekki
söluvænleg, heldur skapi hún hugrenninga-
tengsl við það sem sé gamaldags og hallær-
islegt. Og þar sem enska er mál heimsveld-
isins er líka eins og allt verði meira alvöru við
að vera á ensku, meira „trendí“ eins og oft er
sagt. Ég hef líka grun um að höfundum hvar
sem er í heiminum finnist þeir ekki vera al-
vöruhöfundar fyrr en þeir hafi náð fótfestu á
enskum málsvæðum; þetta er eins konar ný-
lenduhugsunarháttur. Kannski hefði þessi
pistill átt að vera á ensku til að verða trú-
verðugri, því enska er jú „the real thing“ eins
og sagt var um Coca Cola.
Könnun sem birt var nýlega sýndi enn-
fremur að Íslendingar nota meira útlend mál
en aðrar Norðurlandaþjóðir dagsdaglega. Það
hlýtur að hafa sín áhrif þó að ekki þurfi ís-
lenskunni endilega að stafa hætta af góðri
tungumálakunnáttu; þeir sem eru góðir í
tungumálum kunna líka oft að meta tungu-
mál. Slettur geta verið til marks um það að
við nennum ekki að þýða eða finnst það ekki
fínt. Þær geta verið til marks um það að sam-
félaginu og málnefndum hafi ekki tekist að
finna þjál íslensk orð yfir ýmis ensk hugtök,
þó að margt hafi raunar tekist vel í þeim efn-
um undanfarna áratugi. Á eynni Mön í Ír-
landshafi er enskan orðin að algengasta
tungumálinu en þar er líka til gamalt mál
sem heitir manx. Reynt er að halda því við,
m.a. með því að þýða lög og reglugerðir, og
tryggja með því móti að lagalegur og tækni-
legur orðaforði málsins sé stöðugt uppfærður.
Og þar komum við einmitt að atriði sem ein-
kennir íslenskuna líka: Hún er orðin að stýri-
kerfi sem stöðugt þarf að uppfæra, þannig að
við erum einlægt að burðast við að fylgja
öðru tungumáli eftir. Við erum í eltingarleik
og ráðum ekki ferðinni nema að litlu leyti.
En: það eru þýðendur sem sjá um stóran
hluta uppfærslunnar.
Enskan er „drápsmál“
Svo er það ferðaþjónustan. Hún hefur til-
hneigingu til þess að gera okkur að safn-
gripum og furðufyrirbærum. Ferðamannaiðn-
aðurinn neyðir okkur oftar en ekki til að
fjalla um sjálf okkur á útlendum málum, eink-
um á ensku. Fyrir nokkrum árum fór ég t.d.
ásamt fjölskyldu minni í siglingu um Jökuls-
árlón. Leiðsögumaðurinn var ung stúlka og
þar sem við vorum einu Íslendingarnir um
borð fór öll leiðsögn fram á ensku og synir
okkar ungir skildu ekkert nema við þýddum
fyrir þá. Með auknum ferðamannastraumi
verður enskan okkur æ tamari og mér liggur
við að segja að hún sé þegar orðin að hálf-
opinberu máli; við gerum ráð fyrir því að allir
Íslendingar geti brugðið ensku fyrir sig.
Ferðamennskan er liður í hnattvæðingunni,
einu máttugasta afli nútímans. Hnattvæðing-
in fer eins og skriðjökull yfir löndin og mótar
allt landslag upp á nýtt, hvort sem okkur lík-
ar betur eða verr. Og þar er ensk tunga jök-
ullinn. Eins og segir í bókinni Spoken Here
er enskan „killer language“, drápsmál sem
engu eirir. Meira að segja í Asíu ku hún vera
orðin helsta viðskiptamálið. Og þeir svartsýn-
ustu spá frönskunni, því stolta vígi, falli á
þessari öld. Það sem helst getur spornað við
þessu er sú vakning sem hefur orðið meðal
jaðarhópa um að rækta menningararf sinn en
sú náttúruvernd kemur sums staðar of seint.
ÞÝÐINGUNA EÐA LÍFIÐ?
E F T I R R Ú N A R H E L G A V I G N I S S O N
„Gleymum því ekki, við sem unnum íslenskri tungu
og bókmenntum, að byssuhlaupið er við gagn-
augað,“ segir í þessari grein þar sem því er haldið
fram að framtíð íslenskrar tungu og menningar
á íslensku sé að miklu leyti háð þýðingum.
Morgunblaðið/Kristinn
Hannes Lárusson/ In Iceland fish is important so is the tongue. A shelter. Íslenskt heiti verks:
Á Íslandi gegnir fiskur mikilvægu hlutverki, það gerir tungan einnig.