Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.2004, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 2004 9
þeim, en síðan hurfu þeir út, El Padrino og sá
hvítklæddi. Trumbuslátturinn taktfasti hljóm-
aði stöðugt og sálmar voru kyrjaðir, en innan
stundar sneru þeir aftur, sá hvítklæddi og El
Padrino, og lagði sá síðarnefndi hænurnar nú á
altarið því þær voru orðnar hauslausar og
hættar öllu vængjablaki. Blóðinu hafði hins
vegar verið roðið í hár og hársvörð þess vígða,
auk þess sem það hafði verið borið á svörtu
tálgusteinsmyndirnar tvær. Og nú kraup hann
aftur fyrir altarinu, lagðist svo á gólfið, fyrst á
aðra hliðina og síðan hina. Magnaðist nú
trumbuslátturinn og söngurinn mjög, og þar
sem fólkið hafði áður dillað sér undir taktinum
upphófst nú raunverulegur dans. Drengurinn
sem hafði boðið mér að koma inn í þetta hús og
rétt mér rommglasið reyndist heita Héctor og
var eins og stiginn út úr grískri goðsögn. Hann
kom nú að máli við mig og útskýrði fyrir mér að
þetta væri trúarathöfn og afmælisdagur hins
vígða, og gerði mér skiljanlegt að það væri við
hæfi að við færum í nærliggjandi verslun að
kaupa romm handa afmælisbarninu, sem við
auðvitað gerðum. En ekki dugði flaska handa
afmælisbarninu, það þurfti aðra handa Eleguá
og enn aðra handa Héctor. Og svo mátti ekki
gleyma börnunum …
„Ekkert diskótek hér!“
Þegar við mættum aftur í samkvæmið, vel
birgir af veigum og sætindum, var dansinn all-
ur að magnast og rommglösin gengu á milli
manna og guðirnir fengu líka sinn skammt. Ég
sá að hænurnar lágu ekki lengur á altarinu, það
var búið að reyta þær og hluta í sundur og þær
voru á leið í pottinn. Það var dansað og sungið
og hlegið og faðmast og afmælisbarnið var
manna glaðast og faðmaði alla, en einkum þó
karlmennina í samkvæminu. Þetta var allt í
senn, ein stór fjölskylda og nágrannar, því fólk-
ið bjó allt í götunni. Blótið var haldið í húsa-
kynnum móður Héctors, og hún naut greini-
lega mikillar virðingar í þessum hópi. Að því
kom að trommuleikararnir hættu að slá kassa
sína og hólka, og sett var snælda í græjurnar
sem virtust vera stolt afmælisbarnsins því þær
gátu framleitt nægan hávaða til að fylla alla
götuna og hverfið líka ef því var að skipta. Þeg-
ar hænurnar voru loks fullsteiktar voru margir
gestanna farnir. Ég hafði sest í einn af þeim fáu
stólum sem voru í þessum húsakynnum og allt í
einu kom kona og vildi færa mér hænsnakjöt
með hrísgrjónum. Ég náði þó varla að hafna
þessu góða boði áður en El Padrino og annar
nærstaddur gripu í taumana og sögðu réttilega
að það væri nær að gefa þetta börnunum. Kjöt
er ekki daglegur réttur á borðum þessa fólks.
Það hefur í raun alls ekki efni á að leggja sér
kjöt til munns nema þá við alveg sérstök há-
tíðabrigði, og þessar hænur voru bæði horaðar
og visnar og lítið réttlæti að láta mig, vel mett-
an aðkomumanninn taka matinn frá börnunum.
En guðirnir fengu sinn skammt og tónlistin
ómaði sem aldrei fyrr og dansinn var stiginn
linnulaust og ekki laust við að hann fylltist af
erótískri spennu er á leið. Að því kom að El
Padrino þótti nóg komið og hrópaði hárri
raustu: „Alt! Esta no es una discoteca, esta es
una casa religiosa!“ „Hættið, nú er nóg komið!
Þetta er ekkert diskótek, þetta er trúrækið
heimili!“ Rann þá sumum í skap en dansmóð-
urinnaf öðrum. Lá nú brátt við að hendur væru
látnar skipta. Ég vissi ekki nema vera kynni að
nærvera mín væri orsök þess ósættis er þarna
blossaði upp og flýtti mér að kveðja og þakka
fyrir mig. En mér fylgdu fleiri gestir út á göt-
una og yfir á nærliggjandi veitingahús, þar sem
kverkar voru nú vættar í svalandi mojito,
rommdrykk með ferskum límónusafa og mintu-
laufi. Fólkið sem brátt sat þarna í kringum mig
var Héctor og systir hans, sem ber það skáld-
lega nafn Marisol. Þarna var líka 12 ára sonur
hennar, Hiram, og móðir þeirra og amma, sú
sem hafði eldað hænurnar í eldhúsinu og
gegndi greinilega stóru móðurhlutverki þarna í
götunni. Og svo var einn ungur félagi þeirra í
viðbót. Við reyndum eftir mætti að spjalla sam-
an og spyrjast fyrir um daginn og veginn. Ég
skildi brátt að það var ekki venja þessa fólks að
sitja á stað sem þessum og drekka fokdýran
mojito fyrir dollara. Marisol, sem var 34 ára
móðir Hirams, sagðist vera ekkja frá því son-
urinn var ársgamall. Hún sagðist starfa sem
barnaskólakennari og hafa 142 pesóa á mánuði
í laun fyrir fulla vinnu til þess að sjá þeim far-
borða. Það er erfitt að gera sér grein fyrir hvað
það þýðir í erlendum gjaldmiðli, en mér er sagt
að samkvæmt ríkjandi gengi gæti það talist
samsvara 10 bandaríkjadölum.
Tvöfalt hagkerfi
Efnahagskerfið á Kúbu er svo flókið að það
er erfitt fyrir utanaðkomandi að skilja það, en
stjórnvöld hafa í raun komið á tvöföldu eða
þreföldu hagkerfi eftir að ríkjandi neyðar-
ástandi var lýst yfir fyrir rúmum áratug, en
það gerðist þegar Sovétríkin voru aflögð og ut-
anríkisviðskipti Kúbu við Austur-Evrópuríkin
lögðust að mestu af. Það var reiðarslag fyrir
kúbanskt efnahagslíf, og síðan hefur ferða-
mannaþjónustan verið eitt helsta haldreipi
kúbverska þjóðarbúsins ásamt fjárfestingum
erlendra stórfyrirtækja. Eftir að vöruskipta-
verslun með sykur og önnur kúbönsk hráefni
lagðist af skapaðist bráð þörf fyrir erlendan
gjaldeyri. Því var aflétt banni við því árið 1995
að almenningur hefði undir höndum eða versl-
aði með erlendan gjaldmiðil. Meðal annars til
þess að fólk gæti fengið stuðning í erlendri
mynt frá brottflúnum ættingjum á Miami. Um
leið var komið á tvöföldum innri markaði: ein-
ungis allra brýnustu nauðsynjar fást fyrir hinn
innlenda gjaldmiðil, allt annað er selt fyrir
bandaríska dollara. Vöruverð í verslunum er
almennt auglýst í bandarískum dollurum á
Kúbu. Þegar við stóðum upp frá borðum á
þessum veitingastað greiddi ég reikning í doll-
urum sem samsvaraði 2–3 mánaðarlaunum
kennslukonunnar, miðað við ríkjandi gengis-
viðmið, og þá skildi ég að kennslukonan var í
raun útilokuð frá þessum stað. Hún sagðist
greiða nærri 2/3 af 142 pesóa mánaðarlaunum
sínum í rafmagn, vatn og gas. Vatnið sækir hún
í sérstaka vatnsbíla sem aka vatni í hverfið, og
þarf hún að bera það í hús og hefur því ekki
rennandi vatn. Það litla sem eftir er af laun-
unum fer í daglegar nauðsynjar, mat og klæði
fyrir son hennar, en maturinn er einkum hrís-
grjón og rótarávextir. Allt annað er munaðar-
vara sem einungis er hægt að láta sig dreyma
um. Ég átti eftir að kynnast vanda hennar bet-
ur daginn eftir.
Þegar ég sagðist vilja finna leigubíl á hótelið
svöruðu þau að það væri óþarfa spandans, þau
gætu hjólað með mig. Pilturinn sem með okkur
var átti reiðhjól sem hafði verið breytt í þríhjól
með tveimur aftursætum, og það var sama þótt
ég reyndi að segja þeim að ferðin í Vedado-
hverfið væri löng, þau vildu endilega hjóla með
mig. Við hjóluðum á ljóslausu hjólinu í nátt-
myrkrinu í gegnum alla bílaumferðina eftir
endilangri Malecon-strandgötunni og ferðin
tók áreiðanlega þrjátíu–fjörutíu mínútur. Hav-
ana er lítið sem ekkert upplýst á nóttunni
vegna olíuskorts. Pilturinn var að niðurlotum
kominn þegar við komumst á endastöð, en þau
báðu mig endilega að koma aftur daginn eftir,
því þessi afmælis- og trúarhátíð væri ekki af-
staðin.
Daginn eftir var ég kominn niður í gamla
miðbæinn um hádegisbilið. Ég fór í einu bóka-
búðina við aðal verslunargötuna, Calle Obispo,
og spurðist fyrir um bækur um Ocha-regluna.
Mér var ráðlagt að kaupa tvær af fjórum bók-
um sem ég fann um þetta efni í þessari annars
fátæklegu bókabúð. Síðan hélt ég í áttina að
Plaza vieja til að hitta þetta nýja kunningjafólk
mitt við kyrrlátari aðstæður og fræðast betur
um það sem ég hafði upplifað kvöldið áður.
Þetta var sunnudagur, og mér var tekið fagn-
andi og boðið til sætis í besta stól ömmunnar í
þessari fjölskyldu. Altarið var enn í horninu, og
hljómlistin hljómaði enn úr hátölurunum og nú
komu gestir, bæði karlar og konur, og krupu
fyrir guðamyndunum og helgigripunum, lögð-
ust á hliðarnar og fóru með bænaþulur. Mér
var skipað að taka þátt í þessum athöfnum með
því að styðja þrem fingrum á jörðina annað
slagið. Ég dró upp bækur mínar og tók að
spyrja spurninga um merkingu þess sem ég
hafði séð. Það var eins og þessar bækur vektu
næstum óttablandna virðingu hjá þessu fólki,
og það spurði strax hvað ég hefði greitt fyrir
þær. Það voru 22 bandaríkjadollara, tvenn
mánaðarlaun kennslukonu fyrir tvö lítil kver.1
Ég þurfti að lána þeim lesgleraugun mín til
þess að þau gætu lesið, en þegar nauðsynlegri
sjónskerpu var náð var eins og augu þeirra
opnuðust og þau sögðu: Sjáið, þarna er það!
Þarna eru þeir allir! Þau vissu um allt sem
þarna stóð skrifað. Og svo fóru þau að segja
mér frá guðunum. En þau sögðu líka annað:
„Þú kemur hingað og kaupir dýrar bækur um
okkar trúarbrögð, en okkur er fyrirmunað að
nálgast þær. Hvernig eigum við að nálgast
svona hluti? Eru það ekki mannréttindabrot,
að okkur skuli fyrirmunað að kaupa bækur um
okkar eigin trúarbrögð?“
Það þarf ekki að taka það fram að það voru
engar bækur á þessu heimili eða öðrum sem ég
heimsótti þarna í hverfinu þessa tvo daga. Og
jafnvel kennslukonan átti ekki lesgleraugu,
sem gerðu henni kleift að lesa venjulegt lesmál
á bók. En svo var tekið upp léttara hjal og
Héctor hélt því fram, kannski í gamni, að hann
ætti afmæli í dag og það væri ástæða til að
halda upp á það. Við fórum í dollarabúðina í
hverfinu og keyptum drykkjarföng og rauðan
bol handa afmælisbarninu og settumst svo út í
garð og horfðum út á hafnarflóann í Havana og
nutum veðurblíðunnar og ég spurði Marisol
hvort líf hennar væri erfitt.
Það eru ekki efni til þess hér að rekja allar
raunir hennar, en í stuttu máli þá sagði hún að
stjórnvöld hefðu sett margar brýnustu nauð-
synjar á dollaramarkað, og þar með gert þorra
fólks ómögulegt að nálgast þær. Hún sagði að
Kúba byggi við gott heilbrigðis- og mennta-
kerfi, en að öðru leyti hefðu stjórnvöld í raun
sett þá út á gaddinn, sem ekki hefðu aðgang að
dollurum ferðamannanna. Hún hafði greinilega
lítið álit á fjölmiðlunum og sagði að þeir spegl-
uðu ekki þjóðfélagsveruleikann á Kúbu. Þar
væri linnulaus hugmyndafræðileg umræða sem
aldrei snerti veruleika fólks eins og hennar.
Fólks sem býr til dæmis við þær aðstæður í
miðborg Havana að hafa ekki aðgang að renn-
andi vatni. Fólks sem hefur ekki efni á öðrum
mat en hrísgrjónum og rótarávöxtum. Fólks
sem hefur ekki aðgang að bókum og upplýs-
ingum og fólks sem er sagt að bjarga sér sjálft
með dollara um leið og slegið er á hendur þess
ef það reynir að skapa sér sjálfstæðan tekju-
grundvöll. Fólks sem hefur ímigust á öllum
ferðamönnunum vegna þess að það nýtur
einskis af peningum þeirra og finnst þeir ekki
skilja neitt af því sem þeir sjá. Mestar voru
áhyggjur Marisol þó af Hiram, syni sínum.
Hann hafði verið greindur með viðvarandi
hjartveiki, þannig að hann myndi seint ná fullri
lífsorku nema fyrir kraftaverk. Það var ekki
sjáanlegt á drengnum að öðru leyti en því að
hann var lítill eftir aldri. Hiram er bæði greind-
ur og fallegur strákur og hefur mjög þjálfaða
rithönd miðað við aldur. Marisol sagði að nú
treysti hún á það að guðinn Obatalá myndi
lækna son hennar. En til þess að svo mætti
verða þyrfti hann að vígjast guði þessum og
klæðast hvítum fötum í heilt ár. Það besta sem
ég gæti gefið henni væru hvít föt á drenginn
hennar til að þóknast guðinum Obatalá. Guð
þessi var sendur af skapara heimsins, Olod-
umare, til þess að skapa manninn í sinni lík-
amlegu mynd á jörðinni. Hann ræður einnig
gangi himintungla og varðveitir frið, samlyndi
og réttlæti á milli manna og er einnig sáttaboði
milli guðanna. Einkennislitur hans er hvítur og
honum skal fórnað hvítum dúfum eða hænsn-
fuglum. Þá skildi ég hvers vegna hænurnar
voru hvítar, sem fórnað var deginum áður.
Fórnargjafir hans geta einnig verið hvít hrís-
grjón eða mjólk eða granatepli. Hlutir sem
tengjast honum hafa áferð silfurs og hvítra
málma. Hann hefur mörg andlit og sólin og
máninn eru líka tákn hans. Þennan fróðleik
fékk ég hjá Marisol og Héctor á meðan við
horfðum út á flóann og hún benti mér á ferju-
báta sem komu og fóru.
Pílagrímsferð til Regla
Hvert fara þeir? spurði ég.
Þeir fara til La Regla, sögðu þau.
Eigum við kannski að sigla þangað?
Já, því ekki það, það tekur enga stund.
Og við sigldum yfir flóann með þessum ferju-
báti og Marisol sagði að við ættum að kasta
smámynt í hafið, því siglingin til La Regla væri
pílagrímsferð. La Regla er í rauninni úthverfi
Havana og þegar þangað kom blasti við allmikil
kirkja og flestir farþegar virtust einmitt eiga
erindi í hana. Þetta var kaþólsk kirkja búin
mörgum sérkennilegum dýrlingamyndum, sem
sumar voru klæddar í litrík föt. Þetta voru allt
viðurkenndir kaþólskir dýrlingar, en það sem
mest aðdráttarafl hafði var Jómfrúin svarta,
umvafin heiðbláum kufli með silfurútsaumi.
Þessi systkin, sem höfðu tekið virkan þátt í
blótathöfninni kvöldið áður, krupu nú fyrir
Jómfrúnni svörtu í Regla, verndardýrlingi
staðarins og sérstökum verndardýrlingi
blökkumanna í hinu kúbverska samfélagi. Ég
gerði mér grein fyrir að í augum Marisol var
Svarta jómfrúin í Regla staðgengill Obatalá,
guðsins sem hún var vígð, og þetta var einmitt
aðferðin sem svörtu þrælarnir frá Afríku höfðu
beitt til þess að fá að halda sinni menningu allt
frá nýlendutímanum: þeir sögðu spænska
rannsóknarréttinum að Obatalá væri hið afr-
íska nafn á Jómfrúnni í Regla og þannig voru
þessi tvenn trúarbrögð, Ocha-reglan og krist-
indómurinn, sameinuð á yfirborðinu og gátu
þannig þrifist hlið við hlið. Eftir byltingu
Castros á Kúbu féll kaþólska kirkjan í ónáð og
byltingin sjálf varð í raun staðgengill opinberra
trúarbragða. En Ocha-reglan eða „Santerian“
hefur lifað góðu lífi undir yfirborðinu, og þau
systkin segja mér að þessi trúarbrögð hafi
aldrei verið jafn virk og einmitt nú.
Hverju skal trúa? Ég er ekki í aðstöðu til að
dæma um útbreiðslu trúarbragða á Kúbu, en
hitt er ljóst að kúbverska byltingin á sér
ákveðna hliðstæðu í hinni kristnu trúarhefð.
Margir forsprakkar hennar voru af sannkristn-
um rótum og réðust gegn spilltri harðstjórn af
kristinni réttlætiskennd. Þeir voru líka margir
reiðubúnir að fórna lífi sínu fyrir málstaðinn,
og kúbverska byltingin á sér marga „heilaga“
píslarvotta. Che Guevara er bara einn af mörg-
um, þótt hann sé þeirra frægastur. Það var
ekki síst stuðningur Bandaríkjastjórnar við
hina spilltu yfirstétt á Kúbu sem gerði landið
að bitbeini stórveldanna í kalda stríðinu og
þvingaði Kúbu undir væng hins sovéska for-
ræðis, sem enn heldur efnahag eyjarinnar í
heljargreipum, þótt Sovétríkin séu löngu liðin
undir lok. Það er ekki síst hið óréttláta við-
skiptabann Bandaríkjanna á Kúbu sem hefur
skapað stjórnvöldum þar skálkaskjól til að við-
halda löngu úr sér gengnu skrifræðis- og efna-
hagskerfi, sem þjónar nú varla öðru en að við-
halda sjálfu sér og storka óvininum í norðri.
Flestar ákvarðanir Fidels Castro um frelsis-
sviptingu og skerðingu á mannréttindum hafa
verið réttlættar með viðskiptabanni Bandaríkj-
anna, og ekkert hefur verið þessu steinrunna
kerfi jafn traustur bakhjarl og einmitt við-
skiptabannið. Það er í krafti viðskiptabannsins
sem þjóðin hefur staðið vörð um forseta sinn
gagnvart umheiminum. Það blasir hins vegar
við öllum sem koma til Kúbu að hið tvöfalda
hagkerfi sem fólkinu er gert að lifa við er í raun
líka tvöfalt siðgæði og órafjarlægt öllum hug-
myndum um sósíalisma. Enda er ekki um þenn-
an vanda fjallað í kúbverskum fjölmiðlum. Þar
er látið sem hann sé ekki til. Það er þessi þver-
sögn sem núna er að grafa undan hugsjónum
sósíalismans á Kúbu. Mælskulist og persónu-
töfrar Fidels Castro eru vissulega einstök, en
við ríkjandi aðstæður verður ekki annað séð en
að stjórn hans hafi annað hvort misst tengslin
við veruleikann eða reynt að fela hann undir
skykkju fornrar frægðar. Slíkt verður skamm-
góður vermir, því af löngum kynnum mínum af
þessari ágætu þjóð þykist ég nú heyra frá æ
fleiri viðmælendum að mælskulistin hrífi þá lítt
þegar hún er fram borin til þess að fela hið tvö-
falda siðgæði steinrunnins stjórnarfars, sem
ekki megnar lengur að leiða vatn í krana fólks-
ins sem býr í hjarta hinnar gömlu Havana. Viva
Cuba libra!
Heimildir:
1 Önnur bókin er fræðilegt yfirlitsrit eftir Adrian de
Sousa Hernández: El sacrificio en el culto de los Orichas –
Ebbó Animales, Materiales y Plantas. Ediciones Ifatumo,
1998. Á kápu bókarinnar eru þessi vísdómsorð: „La vida no
es más que el proceso de dar para recibir“: Lífið er ekki
annað en það að gefa til þess að þiggja. Bókin er 197 bls. í
vasabókarformi og kostar 15 dollara. Hitt kverið er eftir
Gérald Mouial: La Santeria – Religion popular cubana,
myndskreytt af listamönnunum Lawrence Zúniga Batista
og Santiago Rodrigez Olazábal, útgefin af Ediciones Unión
2002. Texti þessa heftis er bæði á spönsku og ensku og það
er 62 bls., myndskreytt, í nokkuð stærra broti. Verð USD
7,00.
Höfundur er listfræðingur.
Reuters
„Mælskulist og persónutöfrar Fidels Castro eru vissulega einstök, en við ríkjandi aðstæður verður
ekki annað séð en að stjórn hans hafi annað hvort misst tengslin við veruleikann eða reynt að fela
hann undir skykkju fornrar frægðar.“ Dæmigert áróðursskilti í Havana.