Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.2004, Blaðsíða 7

Undanfarin ár hefur verið ótrúlega mikil
gróska í þýðingum á fagurbókmenntum. Fjöl-
mörg stórvirki hafa verið flutt yfir á íslenska
tungu og hefur munað þar nokkuð um fram-
lög úr Þýðingarsjóði þótt rýr séu. Þessar
þýðingar fara sjaldnast í stórum upplögum og
einstakir titlar standa ekki alltaf undir sér þó
að til komi framlag úr Þýðingarsjóði. Sumir
telja kannski að til lítils sé að leggja fé og
metnað í þýðingar á heimsbókmenntum úr
því þær seljist ekki í tonnatali og séu þar af
leiðandi ekki mikið lesnar. Að mínu mati eru
fagurbókmenntir hins vegar viss grunnur
sem framvarðasveit menningarinnar sækir í á
hverjum tíma, listamenn, fræðimenn, kenn-
arar og fleiri – fólk með margfeldisáhrif – og
þess vegna er líka brýnt að hægt sé að nálg-
ast helstu perlur heimsbókmenntanna og
önnur grundvallarrit á íslensku. Þýðingar á
fagurbókmenntum eru grunnur vegna þess
að þar er vandað til verka, vegna þess að þar
koma við sögu þeir sem gerst þekkja íslenska
tungu, þýðendur, ritstjórar og prófarkales-
arar.
En er þetta ekki einmitt fólkið sem les
bækurnar á frummálinu hvort eð er? Að ein-
hverju leyti er það auðvitað rétt. Hins vegar
vitum við öll hvernig það er með þá sem læra
tungumál öðruvísi en með móðurmjólkinni:
þeir tala flestir með hreimi. Eins er það þeg-
ar lesið er á slíku tungumáli: maður les með
hreimi, ef svo mætti segja, nær aldrei öllu og
skynjar ekki djúpið að baki orðunum. Móð-
urmálið spannar fleiri svið vitundarinnar en
tillært mál.
Hitt er svo annað að alltaf tapast eitthvað í
þýðingu, rétt eins og alltaf tapast eitthvað
þegar fólk flyst milli menningarheima. Það er
gjaldið sem greiða þarf. Ávinningurinn er
hins vegar ótvíræður ef vel tekst til: þá fær
maður aðgang að hugsunum sem voru manni
óaðgengilegar og þar með skapast skilyrði
fyrir frjósamri blöndun. Bókmenntir eru
harðdiskar þar sem vitundarlíf þjóðanna er
vistað og því snýst þetta líka mikið um að
auka skilning milli þjóða; við færum þær nær
okkur og eignum okkur þær að vissu marki
með því að gefa þeim líf á móðurmáli okkar.
Á þann hátt upphefjum við andstæðuparið
við-þeir sem utanríkisstefna sumra byggist
nú á. Það gæti því orðið mikil blessun fyrir
heiminn að þjóðhöfðingjar læsu slatta af
þýddum bókmenntum áður en þeir tækju við
völdum.
Forðumst voðaskot
Í mínum huga er alveg ljóst að ef íslenskan
á að þróast áfram án þess að taka stökk-
breytingum verður að þýða. Þetta er spurn-
ing um þýðinguna eða lífið fyrir það ástkæra
ylhýra, með fullri virðingu fyrir ensku sem
miðli og bókmenntamáli. Þýðingar eru sköp-
un, ekki öpun, leið til að skilja og endurskapa
og í þeim felst úrvinnsla sem sést m.a. á því
að tveir menn þýða sama textann aldrei á
sama hátt. Þýðandinn þarf fyrst að skilja áð-
ur en hann þýðir og er ekki líklegur til að
þýða vel það sem hann skilur ekki. Þetta end-
urspeglast í nýyrðum þar sem skilningurinn
mótar nýyrðið: tele-vision: sjón-varp; comput-
er: tölva. Það er þá að hluta til undir þýð-
endum komið hvort við höldum áfram að
hugsa á íslensku um það sem aðrar þjóðir
hugsa og gera. Þýðendur og útgefendur
þeirra eru því í hlutverki Fjölnismanna nú-
tímans, halda uppi merki þeirra því íslenska
er ekki síst hugsjón og á henni verður stöð-
ugt að hamra eins og öllum hugsjónum sem
skipta máli. Tolkien sagði einu sinni að
tungumálið hefði hjálpað Íslendingum að
þreyja erfiða tíma – Jón Hreggviðsson kvað
rímur þegar syrti í álinn eins og menn höfðu
sjálfsagt gert alla tíð. Í menningarlegu tilliti
er þar af leiðandi margt að vinna því um leið
og íslenskan glatast missum við beinteng-
inguna við fortíð okkar, sjálf okkur, og það
hefur iðulega haft upplausn í för með sér þar
sem það hefur gerst og slík upplausn gæti
vissulega haft áhrif á efnahaginn.
Í lok frægrar smásögu eftir Flannery
O’Connor segir um konu sem er nýbúið að
myrða: „ Hún hefði orðið góð kona ef það
hefði verið einhver til að skjóta hana á hverj-
um degi.“ Gleymum því ekki, við sem unnum
íslenskri tungu og bókmenntum, að byssu-
hlaupið er við gagnaugað.
Heimildir:
Auðna Hödd Jónatansdóttir og Rannveig Jónsdóttir.
„Þýðingar á íslenskum markaði 2001“. Jón á Bægisá, 7/
2003.
Ástráður Eysteinsson. „Þýðingar, menntun og orðabú-
skapur“. Málfregnir, 8. árg. 1. tbl. apríl 1998.
Friðrik Rafnsson. „Rithöfundar skapa þjóðarbók-
menntir, þýðendur skapa heimsbókmenntir“. www.kist-
an.is.
Fríða Björk Ingvarsdóttir. „Aðgangur að öðrum heim-
um“. www.kistan.is.
Gauti Kristmannsson. „Þýðingar meðal smáþjóða“.
Frændafundur 4. Tórshavn: Føroya Fróðskaparfelag,
2002.
Mark Abley. Spoken Here, Travels among Threatened
Languages. London: William Heinemann, 2003.
Ethnologue. www.ethnologue.com.
Höfundur er þýðandi og rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 2004 7
Í
Geirmundar þætti heljarskinns, 7. og
síðasta kafla, er þessa ættartölu að
finna: „Ljótur Hallsson var faðir Guð-
rúnar, móður Einars Arasonar og
Steinunnar, móður Guðmundar, og
Hallberu, móður Þorgils […], föður
Húnboga, föður Snorra, föður Narfa,
föður Skarðs-Snorra.“1
Ættartalan ber þess nokkur merki að vera
úr Landnámu komin, hefur hún þá slæðst það-
an inn í þáttinn af Geirmundi Hjörssyni, land-
námsmanni og bónda á Geirmundarstöðum,
síðar Skarði, á Skarðsströnd. Líklegur höf-
undur hennar er Kolskeggur vitri Ásbjarn-
arson þar sem hér er verið að rekja ættir frá
Austfirðingi. Einnig vegna þess að hér sjáum
við það verklag sem hann notaði í eigin ætt-
artölu, sbr. 1. grein í þessari greinaröð. Kol-
skeggur hefur greinilega verið vel að sér í lat-
ínu því hann notar greinarmerki og
verklagsreglur úr latneskri setningafræði til
að setja upp ættartölur sínar. Með þessum
orðum er þó ekki verið að skjóta loku fyrir að
hér hafi Ari Þorgilsson verið að verki því hon-
um er málið skylt þegar rakin er ætt til Reyk-
nesinga2 (Reykhólamanna) og Skarðverja.
Glíman við þessa ættartölu virðist hafa stað-
ið nokkuð lengi því hvergi sér þess vott að
mönnum hafi tekist að skilja til fulls sam-
bandið sem þarna er á milli ættliða og þar með
venslin milli þess fólks sem um er rætt. Þetta
hefur verið gestaþraut fyrir lesendur Sturl-
ungu, ættfræðinga og útgefendur alla síðustu
öld. Á þeim tíma fór áhugi á ættfræði vaxandi
og hefur mönnum þá þótt súrt í brotið að
þekkja ekki framættir þeirra Skarðverja sem
hér eru nefndir. Þær eru margar tilgáturnar
og fullyrðingarnar, sem fram hafa komið varð-
andi þetta efni, t.d. um það hver væri faðir
Hallberu sem þarna er nefnd og maður henn-
ar, því sonur þeirra, Þorgils, er nefndur í
greininni. Nefnt hefur verið að Hallbera hafi
verið Aradóttir Einarssonar á Reykhólum;
samkvæmt öðrum heimildum hefur sonur
hennar þá verið goðorðsmaðurinn Þorgils
Oddason á Staðarhóli. Önnur tilgáta er sú að
Hafliði Másson á Breiðabólsstað hafi verið föð-
urafi Húnboga Þorgilssonar á Skarði. Sú
þriðja er að þeir Ari fróði Þorgilsson og nefnd-
ur Húnbogi Þorgilsson hafi verið bræður og
hefur það lekið eitthvað inn í ættfræðirit.
Þegar við skoðum ættartöluna betur sjáum
við að þar eru ættliðir3 afmarkaðir með grein-
armerkjum eða tengdir saman með ‘og’ nema
fyrsti ættliðurinn eða sá sem rakið er frá.
Þessa ættliði getum við talið og tölusett, eins
og t.d. hryggjarliði. Í þessari ættartölu eru
þeir ellefu. Í 7. ættliðnum er eyða sem táknuð
er með punktalínu. Þetta er samt fullgildur
ættliður því hér er það föðurnafnið sem vant-
ar. Þessi eyða er ekki í þeim handritum sem
nú er farið eftir. Hún hefur verið búin til í út-
gáfum af Sturlungu frá 1908, 1946, 1954, en
ekki hjá Svörtu á hvítu 1988.
Áður en lengra er haldið verðum við að huga
lítið eitt betur að eyðunni sem þarna er. Hún
er greinilega ætluð fyrir föðurnafn Þorgils
sem þarna er nefndur, en í raun og veru gerir
ekkert til þótt eyðan lokist án þess að föð-
urnafnið skili sér. Það er vegna þess að nokkr-
um línum neðar í sama kafla hefst málsgrein á
þessum orðum: „Dálkur var bróðir Þorgils
Hafliðasonar.“ Þessi litla setning verður ekki
skilin á annan veg en þann að hér sé átt við
Þorgils í ættartölunni og að hann hafi verið
Hafliðason. Fram hjá þeirri staðreynd verður
ekki gengið ef menn vilja leysa viðfangsefnið.
Víkjum nú aftur að gestaþraut Kolskeggs
eða Ara. Þar gegnir samtengingin ‘og’ sér-
stöku hlutverki og því verða menn að kunna
góð skil á því hvernig það orð er notað í sum-
um fornum ættartölum. Þegar það er sett inn
á milli tveggja nafna í ættartölu, klýfur það
einfalda röð ættliða og myndar tvo nýja liði
eða tvo ættleggi, þegar lengra er rakið, sem þá
eru samsíða tengdir. Í þessari ættartölu er ‘og’
á tveimur stöðum milli ættliða. Það sem fram-
ar stendur er á milli Einars Arasonar og
Steinunnar. Það segir okkur einfaldlega að
þau Einar og Steinunn eru systkin, bæði Ara
börn og Guðrúnar. Þegar komma og nefnd
samtenging (‘,’ ‘og’) fara saman milli ættliða,
eins og hér má sjá á milli nafns Guðmundar og
Hallberu, breytir það hlutverki samtenging-
arinnar. Eftir sem áður tengir hún að vísu
saman systkini en ekki Guðmund og Hallberu;
hún er ekki hans systir. Í þessu sambandi seg-
ir komman, sem nefnd var, okkur að nú sé full-
rakið frá fyrra systkini, hér Guðrúnu, og að
næst verði rakið frá öðru systkini, sem er
Hallbera. Hin óyggjandi niðurstaða verður því
sú að þær Guðrún og Hallbera, sín á hvorum
stað, eru systur, báðar Ljótsdætur. Með þess-
um hætti er þarna rakið frá Guðrúnu til Reyk-
nesinga og síðan frá Hallberu til Skarðverja.
Þannig er farið að þegar aðalsetning er fleyg-
uð með kommu og samtengingu!
Svart á hvítu gaf út Sturlunga sögu árið
1988. Í þeirri útgáfu er ekki komma á eftir
nafni Guðmundar, hvernig sem á því stendur.4
Þar er Hallbera samkvæmt textanum talin
systir Guðmundar og þar með dóttir Brands
prests Gíslasonar í Hjarðarholti sem við vitum
um úr öðrum heimildum. Sú niðurstaða er al-
veg út í bláinn. Henni fylgir ættliðaröskun og
tímatilfærsla í ættartölunni, því með þessu
færast Hallbera og afkomendur hennar niður,
þ.e. nær okkur í tíma, um tvö kynslóðabil eða
allt að 60 árum.5
Í Ættskrá III sjáum við fyrri hlutann af
ættrakningunni frá Ljóti Hallssyni, þ.e þegar
rakið er frá Guðrúnu dóttur hans til Reyknes-
inga. Nokkur nöfn úr öðrum heimildum hafa
verið sett inn til þess að viðfangsefnið sjáist í
víðara samhengi. Nöfnin sem koma úr ætt-
artölunni eru höfð með feitu letri til aðgrein-
ingar frá hinum sem bætt var við. Ártöl eru
áætluð fæðingarár og þau látin bera upp á
heilan tug ára.
Hallur faðir Ljóts var Síðu-Hallur, goðorðs-
maður á sunnanverðu Austurlandi. Ljótur var
veginn á Alþingi, rúmlega þrítugur, árið 1011
eða 1012 í vopnuðum átökum sem þar urðu
vegna eftirmála Njálsbrennu. Kona hans var
Helga Einarsdóttir frá Þverá í Eyjafirði. Hún
var síðari kona Þorgils Arasonar á Reykhól-
um. Þeirra dóttir var Valgerður, föðuramma
Ara Fróða. Guðrún Ljótsdóttir og Helgu var
gift Ara syni Þorgils Arasonar á Reykhólum
og Grímu Hallkelsdóttur, fyrri konu hans.
Einar var faðir Ingimundar prests og fræði-
manns á Reykhólum og Hallberu föðurömmu
Guðmundar biskups góða. Guðmundur sonur
Steinunnar var Brandsson og prestur í Hjarð-
arholti í Laxárdal.
Ættskrá IV sýnir niðurstöðu okkar í einni
heild. Sennilega kemur hún einhverjum á
óvart því hingað til, eða öllu heldur lengi, hafa
menn ekki gert ráð fyrir að nein Hallbera
Ljótsdóttir væri til. Svo má virða sem höf-
undur ættartölunnar hafi með stílbrögðum
sínum dregið nokkurs konar huliðshjálm yfir
þessa konu þótt ekki hafi verið til þess stofnað
með vilja. Nú er þessi týnda formóðir Skarð-
verja komin í leitirnar. (Hallbera Aradóttir hét
systir þeirra Einars og Steinunnar sem nefnd
voru í ættartölunni. Hvorki Hallbera þessi né
sonur hennar Þorgils Oddason eru nefnd í ætt-
artölunni. Samt eiga þau bæði, vegna nafna
sinna, þátt í því hve lengi það hefur staðið fyrir
mönnum að komast til ráðs við þetta viðfangs-
efni; Hallbera varð mörgum góðum dreng að
fótakefli í ættfræðinni því til hennar komust
margir en lengra ekki.).
Hér sést að Hallbera Ljótsdóttir hefur verið
kona Hafliða og að þau eiga tvo syni, Þorgils
og Dálk. Úr öðrum heimildum vitum við að af-
komendur Þorgils, þeir sem nefndir eru í ætt-
artölunni, áttu Skarð á Skarðsströnd og
bjuggu þar einn eftir annan. Það þýðir að höf-
uðbólið, Skarð á Skarðsströnd, hafa þeir tekið
að erfðum eftir Hafliða sem hefur verið skyld-
ur Geirmundi Hjörssyni landnámsmanni í
beinan karllegg og komist þannig að Skarði,
skv. ákvæðum í Þjóðveldislögum um brigða-
rétt.6 Einn þessara afkomenda Hafliða var
Snorri Húnbogason. Hann var goðorðsmaður
og lögsögumaður 1156–1170. Frá Skarðs-
Snorra er rakin ætt til hinna síðari Skarð-
verja. Auk Skarðs, átti hann Hóla á Reykja-
nesi, þ.e. Reykhóla.7 Það þýðir að Skarðverjar
hafa verið komnir í beinan karllegg af Þorgilsi
Arasyni á Reykhólum. Hefur þá einhver for-
faðir Snorra á Skarði leyst til sín Reykhóla,
skv. áður nefndum lögum um brigðarétt, þeg-
ar Ingimundur prestur og fræðimaður Ein-
arsson dó barnlaus, en hann er síðasti liður í
karllegg Reyknesingakyns eftir því sem best
er vitað.
Það sem hér kemur fram bendir eindregið
til þess að Hafliði á Skarði hafi verið annar
sonur Þorgils Arasonar á Reykhólum og
Grímu Hallkelsdóttur. Ef svo er hafa bræð-
urnir Ari og Hafliði, synir Grímu, verið giftir
dætrum Helgu Einarsdóttur, seinni konu Þor-
gils Arasonar. Þessa tilgátu styður nafn son-
arins, Þorgils Hafliðasonar.
Landnámsmennirnir Geirmundur heljar-
skinn Hjörsson og Úlfur skjálgi Högnason, á
Reykjanesi, voru skyldir, einum firnari en
næstu bræðra í karllegg. Vitað er að Geir-
mundur átti engan son. Þetta hvort tveggja,
frændsemin og barnleysið, gefur vísbendingu
um hvernig Hafliði hefur komist að Skarði.
Norður á Espihóli í Eyjafirði átti Geirmund-
ar bróðurson, Þóri að nafni Hámundarson. Af
því sem hér hefur verið sagt er greinilegt að
Þórir hefur ekki þurft á staðfestu að halda,
jörð til ábúðar, eftir að Geirmundur frændi
hans var allur. Þess í stað hefur hann tekið
lausafé þegar annar erfingi leysti til sín höf-
uðbólið.
Niðurstaðan af seinni hluta þessarar grein-
ar verður þannig: Reyknesingar og Skarðverj-
ar voru sama ættin. Tengiliðurinn milli þeirra
er Hafliði á Skarði, sem mjög líklega hefur
verið Þorgilsson Arasonar á Reykhólum.
1 [Sturl. I 9–10, Íslsútg. ]
2 Afkomendur Úlfs skjálga Högnasonar, landnm. á Hól-
um á Reykjanesi.
3 Ættliður: mannsnafn, með eða án föðurnafns. Þessi
merking er ekki í orðabók M & m, 1993.
4 [Svart á hvítu, 1988, I, 6]
5 [Svart á hvítu 1988, (2) Ættir, III, 74]
6 Samkvæmt brigðarétti í lögum um eignarhald á land-
námsjörðum á þjóðveldisöld, gengu þessar jarðir ekki í arf
til kvenna eða kaupum og sölum ef til var afkomandi í
karllegg eða ættingi sem var skyldur fyrri eiganda í bein-
an karllegg.
7[Sturl., II 375, Íslsútg.]
8 Hér er Óblauður talinn eldri en Ótryggur, sbr. Njáls
sögu og Hálfs sögu.
UM ÆTTARTÖLUR Í LANDNÁMU
HALLBERA
OG HAFLIÐI
ÆTTRAKNING FRÁ LJÓTI HALLSSYNI
TIL REYKNESINGA OG SKARÐVERJA









 

 



  
 
 



  

 



   

  
 
  !"#

   $  


 



  
% 
%

%  !% "
%  " #%
$% % & %
E F T I R G U Ð M U N D
H A N S E N F R I Ð R I K S S O N