Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.2004, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 2004 9
H
vað er lýðræði? Er það góð
hugmynd? Ríkir lýðræði í
heiminum? Skyldi vera vit
í umræðunni um lýðræði
sem á sér stað á Íslandi nú
um stundir? Það getur
verið. Eina söguhetjuna í
nýrri skáldsögu José Sara-
mago dreymir að hún sé að veiða orð með
fiðrildaháfi, laus orð, orðamökk sem tvístrast
eins og flugur, orð á stangli, orð sem leita
undan, renna saman í dagblað; skáldsagan
Ritgerð um skýrleika er fiðrildaháfur fullur
af orðum sem gætu rétt eins verið komin úr
íslenskum samtíma, orð á
stangli, annarleg teikn,
skýr orð, orð með rænu,
slitin úr umræðunni – um-
ræða um lýðræði á sér víst
stað víðar en á Íslandi.
Samkvæmt portúgalska
Nóbelsverðlaunahafanum
José Saramago er ekkert
lýðræði í heiminum. Lýð-
ræði er falleg skel sem
inniheldur ekki neitt. Á
þeim nótum talaði Sara-
mago í Norræna húsinu á
bókmenntahátíð þar sem
hann var gestur síðastliðið
haust. Þar sagði hann bók-
ina sem hann ynni að fjalla
um lýðræði. Að draga sjálft
lýðræðið í efa, má það?
Auðvitað má það og hefur
verið gert, Platon vefengdi
lýðræðiskerfið, Aristóteles
efaðist um það, hugmynda-
sagan er full af efasemdum
um gildi lýðræðisins, í
kjarna þess er sögð fólgin
þverstæða, það ummyndist
í andstæðu sína; Jacques Derrida segir lýð-
ræðið vera „loforð sem stendur en hefur enn
sem komið er ekki verið (fyllilega) efnt.“ Hef-
ur ekki lýðræði annars beðið ýmis sláandi
skipbrot, svo sem feril Adolfs Hitlers, sem
komst til valda með lýðræðislegum hætti?
Derrida – ég vitna eftir Birni Þorsteinssyni í
grein í tímaritinu Hugur (15:2003) – tekur
sem dæmi kosningar í Alsír árið 1992 þar
sem stefndi í að flokkur öfgamanna sem
hugðist afnema lýðræðið næði hreinum meiri-
hluta; kosningum var aflýst og herlög sett á,
lýðræðið var með öðrum orðum afnumið til að
koma í veg fyrir að lýðræðið væri afnumið.
En við vorum að tala um Saramago, hver
er það? José Saramago er portúgalskur rit-
höfundur, Nóbelsverðlaunahafi í bókmennt-
um, 81 árs, býr á Spáni. Nýja bókin hans
heitir Ensaio sobre a Lucidez á frummálinu,
Ensayo sobre la lucidez í spænskri þýðingu
Pilar del Río, eiginkonu Saramago. Ritgerð
um skýrleika, gæti hún heitið á íslensku. Eft-
ir Saramago hefur komið út á íslensku skáld-
sagan Blinda í þýðingu Sigrúnar Á. Eiríks-
dóttur sem einnig þýddi Söguna um ókunnu
eyjuna sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins
(27.03.2003). Nýja skáldsagan er nokkurskon-
ar systurbók Blindu, nokkrar sögupersónur
eru sameiginlegar bókunum tveimur og orðið
„Ensaio“, sem er ekki gott að þýða, tengir
titla þeirra. Og báðar bækur fjalla um ein-
kennilegt neyðarástand sem skekur ótilgreint
samfélag. Ritgerð um skýrleika ber skýr ein-
kenni höfundar síns, ekki síst röddina í text-
anum, nálæga höfundarrödd, rödd Saramago,
hlýlega rödd sem einkennir allar bækur hans.
Sigrún Á. Eiríksdóttir talar um þessa auð-
þekkjanlegu rödd í yfirlitsgrein um verk
Saramago í Lesbók 6. september 2003 og
bætir við hinum einstaka stíl hans „sem
flæðir fram eins og ólgandi fljót, er flókinn,
ljóðrænn, hraður og hægur, hnígur og stígur
eins og ljóð eða tónverk.“ Saramago virðir
ekki reglur um setningafræði og greinar-
merkjasetningu, þar með er ekki sagt að
textinn hans sé beinlínis tilraunakenndur,
José Saramago er stælalaus höfundur, sú að-
ferð sem hann notar við greinarmerki og
upphafsstafi gerir bókina
talmálskennda, býr til mús-
ikalskt flæði.
Ritgerð um skýrleika
trónir efst á metsölulistum á
Íberíuskaganum; nei, ekki
eru allir hrifnir. Er ekkert
lýðræði í heiminum? Aðför
að lýðræðinu! Lýðræðið
birtist í skáldsögu Sara-
mago ekki síst sem nokk-
urskonar skálkaskjól,
skrauthvörf, orð sem er
allragagn og mest notað til
sjálfsgöfgunar í pólitík og
fjölmiðlum. Nei, stjórnmála-
menn eru lítt hrifnir af Rit-
gerð um skýrleika, fjöl-
miðlafólki finnst að sér
vegið, fjölmiðlar fá enda á
baukinn hjá Saramago,
klappa yfirvöldum lof í lófa
eða hvessa klóna en firra sig
um leið allri ábyrgð, láta
eins og þeir leggi ekki
grunninn að hinum mestu
óförum og verða forviða
eins og svívirtar, hreinar
meyjar þegar einhver gagnrýnir þá, segir
Nóbelsverðlaunahafinn í nýlegu viðtali
(http://elcultural.es, 15. apríl, 2004). Efnafólk
er tæplega uppnumið af bók Portúgalans,
lýðræðið er í gíslingu fjölþjóðlegs peninga-
valds, segir Saramago, fjölmiðlarnir eru í
eigu auðhringa sem starfa, með fáum und-
antekningum, í sátt og samlyndi við yfirvöld.
Þau öfl sem mest áhrif hafa á líf fólks eru
ekki lýðræðislega valin. Þau sem eru það
hegða sér ekki lýðræðislega. Saramago segist
í áðurnefndu viðtali ekki draga lýðræði í efa
heldur þá skrípamynd lýðræðis sem ríkir þar
sem stjórnmálaafl og peningaafl haldast í
hendur. Að skila auðu?
Fasísk viðmið innbyggð í lýðræðið sjálft,
sögðum við, lýðræðið sem versta og altæk-
asta algildið, sjálfsögð sannindi sem enginn
lætur hvarfla að sér – eða vogar sér – að ve-
fengja…? Tökum dæmi: Hvað myndi gerast
ef meirihluti kjósenda í tilteknu samfélagi
skilaði auðu í stjórnarkosningum? Hvert yrði
svar lýðræðisins þar sem stjórnmálin eru
vanari að rækta kjósendur, hlaða þeim upp í
garða, ef svo má segja, en að hlusta á þá?
Þetta er einmitt útgangspunkturinn í Ritgerð
um skýrleika. Kjördagur er runninn upp í
nafnlausri höfuðborg í nafnlausu landi, eng-
inn hefur látið sjá sig enn í upphafi bókar, en
það er líka rigning, kannski koma kjósend-
urnir þegar styttir upp, já, þeir koma einn af
öðrum, þeir kjósa, en þegar talið er upp úr
kössunum kemur í ljós að meirihluti þeirra,
yfir áttatíu prósent, hefur skilað auðu.
Brugðið er á það ráð að endurtaka kosning-
arnar en allt fer á sama veg. Yfirgnæfandi
meirihluti kjósenda skilar auðu. Er þetta eitt-
hvert samsæri? Undirróðursstarfssemi? Hef-
ur öfgakenndur hópur anarkista náð tökum á
kjósendum? Hver stendur á bakvið þetta? –
hversu ríkt er ekki í mannlegri hugsun að
halda að einhver eða eitthvað hljóti að standa
á bakvið allt? Úrslitin verður að rannsaka,
það verður að gera kannanir, yfirheyra fólk-
ið. Þá seku verður að finna – ef ekki finna, þá
finna upp. Enginn kannast við að hafa skilað
auðu – en er annars nokkuð ólöglegt við það?
Já, það hlaut að koma að þessu, segir fólkið
blátt áfram og algjörlega æsingalaust, venju-
legt fólk. Að skila auðu er lýðræðislegur rétt-
ur, fólkið þekkir rétt sinn, það hefur tekið
frjálsa og skýra ákvörðun, fylgir engum
flokki og engri pólitík, val þess er fullkom-
lega lýðræðislegt en lætur þó yfirvöld nötra á
beinunum – þetta gerist ekki þótt mikill pró-
sentuhluti sitji hjá, segir Saramago í viðtal-
inu, enda er autt atkvæði merkingarbært öf-
ugt við hjásetu. Ef auður kjörseðill skelfir
stjórnmálaflokka er það einmitt vegna þess
að hann er lýðræðislegur. Smám saman
verða yfirheyrslurnar fasískar – í kjarna nú-
verandi lýðræðisskipulags er fasismi – en þó
áfram án árangurs. Yfirvöld bregða á það ráð
að yfirgefa borgina, önnur borg er lýst höf-
uðborg, stjórnvöld, lögregla og her yfirgefa
hið sökkvandi skip, lýst er yfir neyðarástandi
og borg uppreisnarinnar er sett í umsátur.
Ritgerð um skýrleika skiptist nokkuð í
tvennt, í fyrri hluta bókarinnar birtist breið
mynd af samfélagi, við sjáum stjórnmálaleið-
toga kljást við þann vanda að kjósendur skila
auðu, það skín í tennur, þeir eru góðir við
konurnar sínar. Í síðari hluta bókarinnar hef-
ur lögregluforingi það verkefni að grennslast
fyrir um hugsanlegan sökudólg í málinu,
konu læknisins – persónur Saramago eru
gjarnan nafnlausar – sem ekki varð blind
þegar hvítablindan skall yfir þetta sama sam-
félag í skáldsögunni Blindu. Það er lýðræð-
isleg skylda lögregluforingjans að finna hana
seka um samsæri – um aðför að lýðræðinu –
því allt á sér upptök einhversstaðar. Við
verstu hryðjurnar skella stjórnmálamenn á
með mærðarlegum og merkingarsnauðum
þvættingi um lýðræði. Einhversstaðar las ein
söguhetjan: „Við fæðumst, og á því andartaki
er sem við höfum skrifað undir samning, en
sá dagur kann að renna upp að við spyrjum
okkur Hver hefur skrifað undir þetta fyrir
mig?“
Segjum ekki meir, slétt sagt mögnuð bók,
vonandi verður hún þýdd á íslensku.
Orð á stangli, örsnöggt hnífslag, lýðræði,
hundur spangólar í bókarlok en þagnar fljótt,
tveir blindir menn taka tal saman. Dagurinn
gæti verið dagurinn í dag. Annaðhvort er að
taka skáldskap alvarlega eða ekki.
LÝÐRÆÐI, HUNDGÁ,
TVEIR BLINDIR MENN…
E F T I R H E R M A N N S T E FÁ N S S O N
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Morgunblaðið/Þorkell
„Lýðræðið birtist í skáldsögu Saramago ekki síst sem nokkurskonar skálkaskjól, skrauthvörf,
orð sem er allragagn og mest notað til sjálfsgöfgunar í pólitík og fjölmiðlum.“
Ritgerð um skýrleika fjallar um það
hvað myndi gerast ef meirihluti
kjósenda í tilteknu samfélagi skil-
aði auðu í stjórnarkosningum.
Nýjasta skáldsaga portúgalska nóbelshöfundarins
José Saramago, Ensaio sobre a Lucidez eða Ritgerð
um skýrleika, kom út fyrir skömmu og hefur vakið
gríðarlega athygli í heimalandi höfundarins og á
Spáni þar sem hún hefur verið þýdd. Hér er rýnt í
spænsku þýðinguna en bókin fjallar um lýðræði sem
Saramago telur ekki til staðar í heiminum.