Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.2004, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 2004
M
ig langar til að spyrja
þig um upphaf skáld-
ferilsins. Þú ert að-
eins nítján ára þegar
þú gefur út þína
fyrstu ljóðabók, Sífell-
ur. Þetta var árið
1969. Hvernig var fyr-
ir unga stúlku að stíga út á ritvöllinn á þess-
um tíma. Rannsóknir hafa sýnt að bók-
menntaumhverfið á sjöunda áratugnum var
ekki endilega hliðhollt konum og jafnvel
miklu frekar þeim fjandsamlegt.
„Ég var ofsalega ómeðvituð á þessum tíma
en síðan hef ég orðið mjög hugsi um þetta,
ekki síst núna þegar ljóðasafnið er að koma
út. Ég hef líka verið að lesa aftur bækur og
greinar eftir Helgu Kress um viðtökur
kvennabókmennta á þessum tíma.
Ég hóf ferilinn þegar íslenskir mennta-
menn voru að níða niður kellingabækurnar
svokölluðu sem gerði það að verkum að mað-
ur var meira en lítið spéhræddur. Ég hafði
eiginlega bara lesið bækur eftir karla alveg
frá því ég var barn, Halldór Laxness, Þór-
berg, Jóhannes úr Kötlum og fleiri. Maður
vissi að Hulda var til en las hana ekki. Svava
Jakobsdóttir og Jakobína Sigurðardóttir
komu fram þegar ég var orðin unglingur, en
ég var þá byrjuð að yrkja, byrjaði þrettán
ára. Skáldkonur voru varla fleiri á Íslandi
nema spássíukonurnar, látrabjargirnar og
ólafarnar frá hlöðum. Kynjahlutföllin voru
því mjög bjöguð.
Rétt áður en ég fékk mína fyrstu bók út-
gefna árið 1969 komu út ljóðabækur eftir
Nínu Björk og Þuríði Guðmundsdóttur. Eftir
á að hyggja held ég að það hafi orðið til þess
að mér datt yfirleitt í hug að safna saman
ljóðunum mínum og fara með þau til útgef-
anda.
En á þessum tíma upplifði ég umhverfið
alls ekki sem fjandsamlegt. Ég fékk ynd-
islegustu viðtökur sem höfundur getur feng-
ið á Almenna bókafélaginu þar sem ég talaði
við Baldvin Tryggvason, Eirík Hrein Finn-
bogason og Tómas Guðmundsson. Það var
auðvitað engin smáuppörvun að Tómas
skyldi lesa yfir handritið og samþykkja að
gefa það út. Bókin kom út í mörgum eintök-
um og ég fékk dágóð höfundarlaun. Þau
komu sér vel þar sem ég var á leiðinni til
Dyflinnar í nám. Kannski þorði ég að gefa
ljóðin út vegna þess að ég var á leiðinni úr
landi. Maður afhjúpar sig svo í ljóðum.
Viðtökurnar voru góðar, en mér þótti
þetta samt frekar skrýtið, ég hló að þessu,
gerði grín að sjálfri mér sem skáldkonu,
hringdi í vinkonur mínar og kynnti mig sem
skáldið. Ég tók þetta eiginlega ekki alvar-
lega þótt ljóðagerðin væri mér alvörumál.“
Lifði í heimi atómskáldanna
Hverjar voru fyrirmyndir þínar?
„Vilborg Dagbjartsdóttir var auðvitað ein
af þeim ásamt Svövu og Jakobínu.“
Maður heyrir enduróm frá atómskáldun-
um líka.
„Já, ég lifði í þeirra heimi. Bókin er til-
einkuð móður minni, Önnu Margréti Kol-
beinsdóttur, sem hafði þessa höfunda fyrir
mér, einkum Stein Steinarr og Hannes Pét-
ursson, en líka gömlu meistarana eins og
Einar Benediktsson. Ég hafði með mér upp-
skriftir af ljóðum þessara skálda þegar ég
fór á svissneskan kvennaskóla fimmtán ára
vegna þess að ég gat ekki borið allar bæk-
urnar. Á þessum skóla kynntist ég Rilke og
Nietzsche. Þetta var súrrealísk ferð. Ég las
líka einhver dönsk skáld á þessum árum, ég
las sonnettur Shakespeares og aðrar ljóða-
þýðingar sem urðu á vegi mínum.“
Kallaleiðindi
Tónninn í Sífellum er talmálslegur og jaðr-
ar stundum við að vera hálfkæringslegur; þú
segir reyndar í einu ljóðinu að þú munir
nálgast ljóð þín af léttúð, „bjóða áleitnum
hugsunum glas/(ef með þarf fer ég í
snúsnú)“. Varstu í meðvitaðri andstöðu við
hið þungbrýnda móderníska ljóð? Eða hvað
kallaði á þennan léttleika einmitt á þessum
tíma?
„Þetta voru náttúrlega svo þungir og hrút-
leiðinlegir tímar. Orðið hrútleiðinlegur á vel
við vegna þess að þetta voru svona kallaleið-
indi. Húmorinn var varla fæddur, nema hjá
Svövu, Guðbergi og fáeinum fleirum.
Ég held að skriftir séu uppreisn í sjálfum
sér og uppreisnin er kannski tvöföld þegar
kona skrifar í karllegum bókmenntaheimi.
Vondu fréttirnar eru hins vegar þær að
líklega er hálfkæringur aldrei skáldskapur,
eins og Sigfús Daðason bendir á í einni af
frábærum bókmenntagreinum sínum,“ segir
Steinunn og skellir upp úr. „En ég hefði
aldrei getað tekið mig jafnhátíðlega og karl-
arnir þótt ég hafi ort ljóð af fúlustu alvöru.“
Ég þrífst ekki í hópum
Allt frá byrjun skynjar maður nánast
botnlausa íróníu í ljóðum þínum gagnvart
hlutum sem virðast fastir í hendi, staðreynd-
um, veruleikanum, ástinni og lífinu sjálfu.
Ertu sammála því?
„Þetta er skemmtilegt. Ég hef aldrei hugs-
að þetta svona. En ég er mikil efasemda-
manneskja. Ég þrífst til dæmis ekki í hópum
og ekki í trúarbrögðum og ekki stjórnmála-
flokkum. Ég get ekki aðhyllst eina stefnu í
öllum málum. Á einhverjum tímapunkti
byrja ég alltaf að efast. Þetta er grunntónn-
inn í sjálfri mér. En þetta þýðir ekki að ég
hafi ekki skoðanir á tilteknum málum. Ég
hef til dæmis mjög sterkar skoðanir á því
hvernig við erum að fara með náttúru lands-
ins okkar. Þar erum við á villigötum.“
Ég var bara ekki sú týpa sem er
með heiminn á herðunum
Mig langar í framhaldi af þessu að spyrja
þig út í skáldskaparviðhorf. Og það er
kannski ekki vitlaust að nota módernismann
sem viðmiðun. Það var ákveðin staðfesta í
módernismanum, menn virtust hafa ákveðna
stefnu, bæði í tilvistarlegum, pólitískum og
skáldskaparlegum skilningi, en síðan er eins
og það taki við ástand sem einkennist af
upplausn, menn taka að efast um að heims-
myndin sé rétt, að það sé verið að hugsa
hlutina rétt, og það tekur við óvissa og þá
verða skáld annaðhvort mjög raunsæ eða
ákaflega írónísk og jafnvel fjarlæg, kannski
stefnulaus. Skynjar þú þetta svona? Skynj-
aðir þú þig svona sem ung skáldkona?
„Þegar maður lifir hlutina finnst manni
þeir sjálfsagðir. Ég var ekki meðvituð um að
þetta væru merkilegir tímar. 68 var auðvitað
mikilvægt móment. Þessi uppreisn opnaði
samfélagið mjög mikið, hún veitti fólki frelsi.
En þetta var ekki varanleg opnun. Ég á
dóttur sem er fædd 1974 og hennar kynslóð
er til dæmis ekki nærri því eins frjálslynd í
ástamálum og við vorum.
Eftir á að hyggja var maður í bullandi
uppreisn gegn ríkjandi gildum. Aðstæður
okkar voru allt aðrar en foreldra okkar fyrr
á öldinni. Og það var í raun alger gjá á milli
okkar og foreldranna. Stúlkur gátu ekki tal-
að við mæður sínar um hvað sem er eins og
nú.
Kvennapólitíkin tók að blómstra þótt ég
hafi reyndar verið óskaplega ómeðvituð um
það. Það var ekki neitt fyrir mér að ég var
kvenmaður en ég er viss um að ég hefði gert
hlutina allt öðruvísi ef ég hefði verið karl-
maður.
Ég var bara ekki sú týpa sem er með
heiminn á herðunum eins og svo margir á
þessum tíma. Kannski vegna þess að ég fór
til Dyflinnar í nám en ekki Svíþjóðar. Í Dyfl-
inni var umræða um þjóðfélagsmál og heims-
pólitík ekki mikil. Sú umræða sem fram fór
fjallaði um ástandið á Norður-Írlandi sem
var að verða mjög eldfimt um þetta leyti.“
Það er svo auðvelt að byrja
Aftur að skáldskaparviðhorfum. Í annarri
ljóðabók þinni, Þar og þá, yrkir þú ljóðaflokk
sem nefnist Til Davíðs og segir: „Sláum nú á
léttari strengi, Davíð/og yrkjum úthverf
ljóð“. Það var mikið talað um opna ljóðið á
áttunda áratugnum, það var úthverft og auð-
skilið en ekki innhverft og óskiljanlegt eins
og ljóð módernistanna. Hafðir þú áhuga á
opna ljóðinu?
„Ég var ekki að reyna að yrkja opin ljóð.
En ég man að mér þótti þetta fyndið tal því
að ljóðið kemur að innan hvort sem það er
innhverft eða úthverft. En auðvitað er mun-
ur á því hvort maður slöngvar fram frásagn-
arkenndu ljóði eða setur saman einhverja
margflókna mynd sem hefur setið eins og
ímyndaður kökkur í hálsinum á skáldinu um
langan tíma.“
Þriðja ljóðabókin, Verksummerki, kemur
út 1979, átta árum eftir að þú sendir frá þér
aðra bókina. Hvers vegna leið svo langur
tími milli bóka?
„Það er svo auðvelt að byrja.
Ég byrjaði á að senda frá mér tvær bækur
og af þeim finnst mér sú seinni verri, hún er
versta ljóðabókin mín. En síðan þarf maður
að halda áfram og þá áttaði ég mig á því
hvað þetta er erfitt. Til þess að verða ánægð
þurfti ég að leggja mikið á mig.
Síðan eignaðist ég líka Tinnu dóttur mína.
Og ég skrifaði leikrit á þessum árum sem
aldrei hafa komið fyrir annarra sjónir.“
Að vera skáld er að hluta
til að leika sér
Verksummerki er alvörugefnari bók en
þær tvær fyrstu. Það er bæði þyngri tónn í
henni og ljóðin eru flóknari að allri gerð. Það
er dýpra á merkingunni, ef svo má segja.
„Já, ég er sammála þessu. Ég er ekki viss
um að það sé hægt að merkja það af fyrstu
tveimur bókunum hvort ég átti eitthvað er-
indi í þetta. En það gegnir öðru máli um
Verksummerki, að mínu mati, þrátt fyrir
þennan titil sem er auðvitað ansi hlægilegur.
Það er eins og ég hafi þurft að stappa stálinu
í sjálfa mig.
Ég lagði mikið í þessa bók. Og ég er
ánægð með hana. Hún er fjölbreytt, en
kannski fullóljós á köflum. Annars þarf mað-
ur ekki endilega að skilja allt sem stendur í
ljóðum. Sjálfri finnst mér oftast nóg að
heyra hljóminn í ljóði. En þarna held ég að
ég hafi verið komin á skrið.“
Síðan verður aftur langt hlé á ljóðabóka-
útgáfu þinni. Kartöfluprinsessan kemur 1987
og svo Kúaskítur og norðurljós 1991. Í milli-
tíðinni kemur Tímaþjófurinn (1986), skáld-
saga sem er eiginlega ljóð, að minnsta kosti
ljóðræn. Mig langar til að spyrja þig út í
samspilið á milli ljóðskáldsins og skáldsagna-
höfundarins. Hvernig gengur þessi sambúð?
„Þetta er ekki vandamál,“ segir Steinunn
og hlær. „Okkur kemur vel saman. Þetta er
eins og fullkomið hjónaband þar sem fólk
bætir hvað annað upp, þroskar hvað annað.
Ég er ekki að skrifa ljóð til þess að geta
skrifað betri skáldsögur, en ég held að það
sé raunin.
Það er miklu skemmtilegra að fást við
báðar þessar bókmenntagreinar en að tak-
marka sig við aðra. Það að vera skáld er að
hluta til að leika sér. Fleiri hafa bent á það.
Þetta er nógu erfitt þótt maður kæfi sig ekki
líka úr leiðindum.
Ég er ekki mikið gefin fyrir póetískan
prósa, en mér skilst að ég skrifi hann. Það er
ekki markmið. Annars finnst mér ljóðin ekki
bara hafa áhrif á skáldsögurnar heldur einn-
ig öfugt.“
Ég hef bara engan áhuga á að
segja sögur, alls engan
Á níunda áratugnum var talað um end-
urkomu sögunnar í skáldsagnagerð, og þá
var meðal annars átt við Einar Má og Einar
Kárason, en þú skrifar skáldsögu sem geng-
ur þvert á þennan straum, og kannski skrif-
arðu skáldsögu sem er ekki í anda hinnar ís-
lensku sagnagerðar. Hver er afstaða þín til
hefðarinnar, íslenskrar bókmenntahefðar?
„Íslendingasögurnar eru ekki bara það að
segja sögur. Paul Klee sagði að listin hermdi
ekki eftir veruleikanum heldur gerði hluti
sýnilega, það er eitthvað dregið fram. Þetta
lýsir Íslendingasögunum. Það sem er dregið
fram í þeim er svo lifandi og listrænt, stór-
kostlegt og á háu plani að það er eitthvað
miklu meira á ferðinni heldur en bara það að
segja sögu. Hver sem er getur sagt sögu.
Mér þykir alltaf skrýtið þegar ég er kölluð
Erzählerin á þýsku eða frásagnarskáld – ég
hef bara engan áhuga á að segja sögur, alls
engan, það er alveg af og frá.“
Hvað er það þá sem þú ert að gera?
„Ég er að reyna að gera hluti sýnilega og
ég reyni að gera það með einhverjum öðrum
hætti en sá sem myndi segja sögu um þá.
Maður notar sjónarhorn sem eru ekki aug-
ljós, maður notar orð sem hafa ekki verið
notuð í því samhengi áður, og maður notar
húmor til að skerpa á hlutunum. Ég hallast
að því sem Milan Kundera segir að skáldsög-
ur séu rannsókn á möguleikanum á því að
vera til.
Og ég er auðvitað að nýta mér reynslu
mína, bæði sem kona, móðir og blaðamaður
til þess að varpa ljósi á hluti. Í blaða-
mennsku tók ég viðtöl við fjölda fólks og þar
lærði ég að klippa sundur texta og raða sam-
an á ný, og þar lærði ég um mikilvægi þess
að vera skýr. Allar bækur sem ég hef lesið
og finnst eitthvað varið í eru skýrar þótt
maður skilji þær ekki endilega. Joyce er yf-
irskýr þótt maður skilji ekki allt sem hann
segir. Mig langar til að vera nákvæm og
skýr. En aldrei langar mig til að skrifa slétt-
an og felldan stíl. Ég get ekki sagt það sem
ég vil segja með því að vera settleg og skrifa
fullkominn stíl, það þarf að vera óþægð í
honum. Annars er erfitt að skilgreina ná-
kvæmlega hvað maður er að vilja upp á
dekk. Er þetta ekki í meira lagi tilætl-
ÞETTA ER NÓGU ERFITT
ÞÓTT MAÐUR KÆFI SIG
EKKI LÍKA ÚR LEIÐINDUM
„Þetta voru náttúrlega svo þungir og hrútleiðinlegir
tímar. Orðið hrútleiðinlegur á vel við vegna þess að
þetta voru svona kallaleiðindi. Húmorinn var varla
fæddur, nema hjá Svövu, Guðbergi og fáeinum fleir-
um,“ segir Steinunn Sigurðardóttir um árin sem hún
var að byrja að yrkja. Fyrsta bókin hennar kom út
1969. Nú á 35 ára skáldafmæli hennar kemur út
ljóðasafn sem inniheldur allar sex ljóðabækur henn-
ar. ÞRÖSTUR HELGASON ræðir við hana.