Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.2004, Blaðsíða 5

  


 
 

  
lítil fyrir valdhafana, fremur tákn en uppreisn og öðru fremur
eitthvað æskilegt fyrir óæskilega vessa.
„Sá sem kom gallabuxnaæðinu af stað var rithöfundurinn Jack
Kerouac með bók sinni On the road.“ Eða eitthvað á þessa leið
farast bandaríska höfundinum William Burroughs orð árið 1969
þegar hann skrifaði með sínum hætti bók um buxurnar og kallaði
hana: Denim, from cowboys to catwalks.
Með þessari tilvitnun í Burroughs er því ekki haldið fram að
beatnikarnir hafi alltaf verið í gallabuxum heldur ríkti galla-
buxnaandi í verkum þeirra og með honum áttu þeir þátt í því að
skapa talsvert langlífa bandaríska fagurfræði. Til voru listamenn
sem lifðu og störfuðu í sönnum gallabuxnaanda eins og málarinn
Jackson Pollock. Það er hægt að sjá þegar hann var kvikmynda-
ður við að mála eða „þræða lit“ á striga með þeim hætti að láta
hann leka þynntan úr penslum á striga breiddan á gólf, sköllóttur
með sígarettu milli varanna. Jafnvel málari eins og Picasso smit-
aðist og lét vitna um sig í gallabuxum, og síðar komu Warhol,
söngvarinn Bob Dylan, strákarnir í Rolling Stones og Bruce
Springsteen. Þetta áttu að vera karlmenn á karlmenn ofan.
Konur fengu líka sitt, sérstök tíska fyrir þær hafði fyrst litið
dagsins ljós árið 1938 með buxum sem fengu nafnið Lady Levi’s
og ári síðar hvatti tískublaðið Vogue lesendur sína til að kasta
rósótta greiðslusloppnum í ruslið og vera í kúrekabuxum innan
dyra á morgnana. Með þessu hófst bylting og farið að framleiða
annan klæðnað en venjulegar buxur úr denim. Allt var reynt til
að koma hrjúfa baðmullarefninu ósnortnu úr því sem var kallað
„buxnablindgan“ og nota það til dæmis í jakka eða inniskó. Til að
hvetja konur til nýrra dáða í nýjum klæðnaði birti Vogue mynd af
frægu sýningarstúlkunni Verúsku í bandarískri grindhoraðri út-
gáfu af japanskri geishu klæddri kímono, ekki úr silki heldur
denim.
Konur höfðu nú fengið stóra sneið af gallabuxnatertunni til að
vera sitt eigið augnayndi og það sem eftir var af henni fengu karl-
menn. Buxur þeirra þrengdust svo betur sæist það sem á amer-
ísku var kallað the basket og í körfunni framan á buxunum var
ágætið innan við loku. Með nýfengnum þrengslum átti að móta á
mátulega háttvísan hátt fyrir dularafli karlmannsins, en síðan
átti kvenlega innsæið að sjá um hitt. Karlar höfðu aldrei fengið
álíka mikið frelsi til að sýna sinn mann við lærin. Þetta var upp-
haf þess að nú mega karlmenn líkja ófeimnir eftir konum og vera
í þröngum sokkabuxum en samt helst bara á reiðhjóli eða í
skokki.
Eftir þetta leið ekki á löngu þangað til stóru tískukóngarnir
byrjuðu að sníða alklæðnað í anda Levi’s. Meðal annars Calvin
Klein. Í fótspor hans fetuðu Ralph Lauren og Versace. Meira að
segja teiknaði Gucci gallabuxur árið 1990 sem kostuðu hvorki
meira né minna en rúmlega 4 þúsund evrur.
Öll hjól fóru að snúast og brúðarkjólar féllu fyrir efninu denim,
kvöldkjólar líka. Þannig hefur gangur mála verið hvað varðar
leiðina sem buxur Levi Strauss ruddu frá fátækum til auðmanna
og -kvenna, einkum þeirra sem hafa komist í sviðsljósið, ekki
vegna sérstakra hæfileika heldur hlálegs innihalds með hjálp iðn-
aðar sem er kenndur við auglýsingar.
Á næstu árum ætlar Levi’s að koma með nýtt alþýðlegt buxna-
safn, aðeins fyrir stúlkur, undir nafninu Lady Levi’s, til að koma í
veg fyrir að tískukóngar kæfi fyrirtækið sem kom fyrst buxunum
á legg. Þótt framtakið sé vænt í garð stúlkna vofir yfir því hætta,
heyrst hafa raddir að óþolandi sé að konur og karlar gangi í sama
einkennisbúningi, nú sé tími til kominn að færa aftur á stall ein-
staklingshyggju og frumleika og það verði aðeins gert með því að
konur taki aftur til við buxnasauminn.
Sálfræðingar á sviði klæðnaðar halda því sterklega fram að á
heimilinu mótist einstaklingurinn, drengir og stúlkur, og móðirin
skapi börnum örlög með fötunum sem hún fær þeim. Svo hjólið á
kannski eftir að snúast gegn fjöldaframleiðslu á fötum, skapgerð,
smekk og óskum.
Ýmislegt fleira er markvert í tengslum við buxurnar en það að
ef maður ætlar að komast í þær með góðu móti þarf hann að
halda upprunalegum línum, því enginn fæðist ýstrubelgur. Hið
leynda tákn hefur verið margvíslegt frá vöggunni í San Francisco
til okkar dags. Óhætt er að segja: „Í upphafi var efnið“, en öllu
efni fylgir merking og möguleiki til skilnings. Buxurnar eru hvort
tveggja í senn heild og brot og þær hafa valdið múghegðun og
samræmt skynjun fremur en þær styrki meðfætt eðli, þótt til séu
þeir sem reyna að halda sér frá lýðnum með upplituðum buxum,
máluðum, tættum í persónulegum stíl. Fyrir bragðið er vert að
skoða þær frá sjónarhól félags- og sálfræði.
Í þeim má greina formvilja, siðfræði og þörf fyrir niðurrif og
uppbyggingu. Í engum flíkum sem maðurinn hefur klæðst í sögu
sinni, karlar og konur, börn og unglingar, hafa legið eins í augum
uppi hreyfingar innan samfélagsins, þótt einsleitar séu, alltaf blá-
ar. Til að mynda er auðsætt að í sama mæli og erfiði daglegs lífs
minnkaði fengu buxurnar tákn þess, tilbúin einkenni slits. Ungt
fólk sóttist ekki eftir þrældómi heldur því að bera utan á sér
táknið: Rifur, óhreinindi. Um þetta var séð í framleiðslunni, fólk
þurfti bara að kaupa buxur og smeygja sér í þær. Eftir því sem
auðnuleysið óx urðu buxurnar slitnari á lærunum, líkt og hjá skó-
smiðum fyrri tíma en algerlega heilar. Allt var tilbúið, einnig
lyktin. Í vönduðum verslunum, hinum svonefndu buxna-
paradísum, var hægt að kaupa buxur með hverskyns ólykt:
Hlandlykt, hrossalykt, leðurlykt, jafnvel nálykt o.s.frv.
Menn og konur sem höfðu aldrei leitað gulls upp um fjöll og
firnindi eða skriðið á hnjánum eftir öðru en leikföngum og tísku
fylltust á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar söknuði eftir
tíma sem þau höfðu aldrei kynnst. Það sem eitt sinn þótti van-
sæmd, að vera í görmum, varð eftirsóknarvert. Aldrei verður
þráin meiri en þegar maðurinn leitar og finnur með auðveldum
hætti og hann myndi fyrirlíta og forðast fundinn þyrfti hann að
kynnast honum í raun og veru. Hin tilgerðarlega eymd fór sem
eldur í sinu um vesturlönd, rifnar buxur, ekki bara á hnjánum
heldur á lærum og rassi, stundum við nárann og hægt að sjá inn
um gatið.
Að vera í druslum var ekki bara tilbúin uppreisn heldur kyn-
ferðisleg ögrun æstrar en kyndaufrar æsku, ekki með „dýrslega“
þörf heldur hafði hún hrökklast út á jaðar samfélagsins. En
druslur einskorðuðust ekki við jaðarfólk, auðugir, einkum ungir
karlmenn, tættu buxur sínar. Það að líkjast ræfli þótti fínt.
Þegar konur fóru að ganga í níðþröngu heyrðust afturhalds-
raddir um að þrengslin kæfðu hold þeirra, lyktin ykist, maurar
settust milli rasskinna, ykju kláða, svo sama vilpa myndaðist og
við meyrutær; og allt átti þetta að valda ókvenlegum hreyfingum
með ljótum hljóðum þegar langar neglur rífa í óþjált efnið. Þetta
heyrðist hjá virtum læknum en varnarorðið hafði engin áhrif ef
marka má sölu. Konur byrjuðu þá líka að rífa buxurnar eins og
karlmenn, en rifurnar merktu ekki að lofta þyrfti út. Lindar, flip-
ar minntu á barrokkstíl liðinna alda þegar föt hefðarfólks voru
flipuð. Þetta var formgnægð utan á líkamanum þannig að sú at-
hygli sem hafði áður beinst að mestu milli fótanna flökti nú um
allan líkamann.
Þetta og annað jókst og fékk fleiri einkenni eða tákn. Til að
mynda var í tísku að karlmenn helltu klór í efnið til að fá hvítan
blett við nárann. Engu var líkara en limurinn andvarpaði svo
sáran og bæði um hjálp að efnið upplitaðist. Í fyrstu var aðferðin
notuð í táknmáli manna sem voru kallaðir kynvillingar en hafa nú
fengið kurteisisheitið samkynhneigðir. Í mörgum löndum var
hneigðin ennþá refsiverð og bannað að hafa sérstaka staði þar
sem þannig menn gætu „merað sig“ í friði með sínum líkum „inn-
an klíkunnar“ svo klórtáknið gagnaðist um skeið, það var vís-
bending: Maður með hvítan blett var á „línunni“. Um leið og karl-
mönnum almennt fannst bletturinn snjall til heilbrigðs brúks,
tákn um flæðandi sæði og kyngetu, stækkaði hann og fór varla
fram hjá neinum. Þá vandaðist málið: Fremur þeir sem fóru villir
vegar í kynhneigð sinni en þurfandi konur ráku augun í blettinn,
lögðu sína merkingu í hann og leituðu svars. Þannig fór rétt karl-
mannseðli oft í súginn.
Svona mætti lengi telja fram dulda merkingu buxnanna.
Á síðustu árum hafa komið fram einkenni um úrkynjun og tek-
ið á sig ýmsar myndir. Framleiðendur hafa att þeim fram í takt
við tímann í von um að halda lífi í buxum sem margir eru að verða
þreyttir á, þótt þær séu samkynsbuxur og eigi að vera jafnrétt-
ismál. Buxur í vinnustíl eru ætlaðar fólki sem hefur aldrei dýft
hendi í kalt vatn, svonefndum markhópi sem vinnur ekki ærlegt
handtak og þraukar á hnignunarskeiði samtímans. Þannig fólk
vill líta út eins og vinnuþrælar, buxnalega séð. Einnig hefur verið
gerð aðför að litnum, ekki með klórbletti heldur hvítum strokum
á lærum, svo buxurnar minna á beinagrindabúning sem fólk not-
ar á mexíkanskri dauðahátíð.
Algengt var fyrir síðustu þingkosningar í Frakklandi að konur
í París sæjust á götu með rauða klessu niður á mitt læri eins og
þær hefðu tíðir. Í Madrid mátti sjá karlmenn með brúna klessu að
aftan eins og þeir hefðu kúkað á sig. Þetta þótti djarft en var
meinlaus örgrun, framleidd, sniðin fyrir fólk sem þorir ekki að
gera neitt sjálfstætt, ekkert fyrr en það er tíska og viðurkennt.
Þannig urðu buxurnar að einkennisbúningi getulausra, skoð-
analausra, fólks með takmarkalausa þörf fyrir að láta bera á sér í
heimi þar sem enginn tekur eftir öðrum; allir keppast við að sýna
allt sem býr ekki yfir neinu og sanna þannig að það er ekkert að
fela.
Svona hefur uppgangur og hnignun heimsveldisins Levi’s-
buxnanna verið frá óslítandi flík til ónýts hégóma. Þetta er ferð
frá nauðsyn til nytjaleysis, þróun frá öreigastétt til stéttleysingja.
Á síðasta ári í tilefni 130 ára afmælisins var valinn umboðs-
maður buxnanna í Evrópu með aðsetur í Berlín. Hann á að vaka
þar yfir framgangi þeirra. Í tilefni af nýrri framsókn var haldin
20. maí hátíð í fyrrum járnbrautarstöð. Þarna voru saman komnir
fréttamenn frá 170 fjölmiðlum hvarvetna úr heiminum og 250
blaðamenn með önd í hálsi. Umboðsmaðurinn Kenny Wilson
horfði björtum augum á framtíðina. Hann er ólíkur Levi Strauss í
útliti, stundum er erfitt að sjá hvort hann er karl eða kona og
klæðnaðurinn eftir því: Allt úr denim. Ef hann opnar munninn
talar hann innfjálgur um framtíð denim, nýjan „topp“ úr denim,
bíkíní úr denim hannað af Tommy Hilfiger. Stundum bregður
Kenny á leik og talar um nýjan „topp“ hannaðan af Moschino
Mare. Þessa stundina er toppurinn kvennærföt úr denim, legg-
ingarnar við brjóstið eru frá Chanel en hálsmál jakkans frá Gucci.
Yfir öllu í Berlín hvíldi útreiknuð þýsk hráslagaleg fegurð með
alþjóðlegu ívafi tískukónga. Þeir iðuðu innan um gestina líkir
hnellnum miðaldra frænkum, umkringdir brosandi ljóshærðum
stúlkum á framabraut. Á vörum allra lék opið bros sem einkennd-
ist af elskulegum kulda, bros sem heldur frá sér þeim sem brosað
er við, jafn óyfirstíganlegt og Berlínarmúrinn meðan hann var
upp á sitt besta nema viðmælandinn hefði auð og völd til að klifra
yfir hverja hindrun á markaðnum.
Á helgistundina í Berlín var líklega engum íslenskum fjölmiðli
boðið, að minnsta kosti voru þeir ekki áberandi.
„Er íslenska þjóðin þá svona ómerkileg eða lítil í hugum þeirra
sem framleiða markverðar buxur?“
„Nei,“ er svarið. „Við sölu á buxum fer Levi’s ekki í manngrein-
arálit, en guð minn góður, miðað við markaðsstærð er Ísland í
hæsta lagi lítil stórþjóð.“
Þess ber að geta til fróðleiks og vara að greinin sem hér kemur
fyrir sjónir almennings er vísindaleg þótt heimilda sé hvergi get-
ið. Höfundurinn er hlutlaus, ólyginn, hefur ekki verið styrktur af
buxnaframleiðanda og ekki heldur hlotið styrk úr Vísindasjóði.
Greinin var upphaflega samin fyrir nokkrum árum en hefur farið
í endurskoðun og verið lesin upp á fundi fyrir ári. Um það eru til
heimildir og sagnfræðingar gætu vitnað um það, ef þeir nenntu að
vera daglega í siðahlutverki sínu.
Höfundur er rithöfundur.
Morgunblaðið/Eggert
Levi’s „Í kreppunni miklu kringum 1930 urðu buxur Levi’s að
einslags þjóðbúningi bandarískra öreiga, og bændur með slitna
hatta hrökkluðust í þeim af jörðum sínum, teknir í framan og
kinnfiskasognir af sól og hungri.“