Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.2004, Síða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. júlí 2004
E
ins og allir vita er Ilíonskviða önnur af sögu-
kviðum Hómers, frægustu sögukviðum veraldar.
Nafn kviðunnar er dregið af Ilíon, sem var annað
nafn á Tróju. Borgin nefndist svo eftir Ilusi, sem
sagan segir að hafi stofnað hana. Aðalefni kvið-
unnar er reiði gríska herforingjans Akkilesar og
afleiðingar hennar fyrir gang Trójustríðsins. Atvik það sem Akki-
les reiðist yfir átti sér stað eftir að stríðið hafði staðið yfir í mörg
ár. Umsátur Grikkja um Trójuborg stóð í 10 ár, en Ilíonskviða lýs-
ir aðeins stuttum tíma, aðeins broti úr sögu þessa fræga stríðs.
Upphaf Trójustríðsins var brottnám Helenu hinnar fögru, eig-
inkonu Menelásar konungs í Spörtu. Trójverjinn París hefur tælt
Helenu og numið hana á brott með sér til Tróju. Þetta sætta
Grikkir sig ekki við og mikill floti merkra manna undir forustu
Agamemnons, bróður Menelásar, heldur til borgarinnar til að
endurheimta kvenmanninn. Til er þjóðsaga sem greinir frá að því
að Príamusi Trójukonungi hafi verið spáð að sonur hans myndi
valda tortímingu Trójuborgar og þess vegna lætur hann bera
drenginn út við fæðingu. Honum er síðan
bjargað af hjarðmanni sem elur hann upp.
Á meðan hann gætir hjarðar sinnar á Ída-
fjalli koma gyðjurnar þrjár, Hera, Aþena
og Afródíta, og biðja hann að skera úr því hver þeirra sé fegurst.
París úrskurðar að Afródíta sé þeirra fegurst enda lofar hún hon-
um fegurstu konu jarðar að launum. Sú var talin vera áðurnefnd
Helena, eiginkona Menelásar. Nokkru síðar kemst upp um ætt-
erni Parísar og hann snýr aftur heim til föðurhúsanna. Seinna
siglir hann til Spörtu og nemur Helenu drottningu á brott með sér
til Tróju. Þessa sögu notar Hómer í Ilíonskviðu til skýringar á
upptökum Trójustríðsins. En stríðið sem slíkt er ekki það sem
skáldið leggur áherslu á, heldur sá mannlegi harmleikur sem um-
sátrið og átökin ollu; sorgarleikurinn um tortímingu Trójuborgar;
þjáningin sem slíkur hildarleikur hefur ætíð í för með sér.
Brottnumið kvenfólk og grátandi karlmenn
Ilíonskviða greinist í 24 þætti. Fyrsti þátturinn fjallar um orsakir
og upphaf að reiði Akkilesar og í síðasta þætti verða sættir og
reiði Akkilesar hefur sjatnað. Á milli upphafs og endis reiðikasts-
ins liggur mikil örlaga- og harmsaga fjölda karla, kvenna og
barna. Aðalpersónur Ilíonskviðu eru hugaðir stríðsmenn. Þeir búa
jafnvel yfir ofurmannlegum styrk og líkamsþrótti. En þeir eru
ekki einungis góðir hermenn heldur eru þeir einnig mjög við-
kvæmir menn sem vita hvað er að vera hræddur og þekkja bæði
sársauka og óttann við dauðann. Allir myndu þeir kjósa hlýjar
sængur eiginkvenna sinna fram yfir vígvöllinn, ef þeir gætu valið.
Þessi særanleiki hetjanna er sífellt ítrekaður í sögukviðunni.
Hann er dreginn fram á tvenns konar máta. Annars vegar er sí-
fellt minnt á það hversu skammlíf sigurvíman er. Án viðvörunar
breytist sigur í ósigur og niðurlægingu. Hins vegar dregur frá-
sögnin sífellt fram andstæðurnar stríð og frið. Lögð er mikil
áhersla á samskipti einstakra stríðsmanna við fjölskyldur sínar og
vini, og einnig er mikil rækt lögð við að lýsa dauðdaga einstakra
hetja. Á þennan hátt verður frásögnin samúðarvekjandi; í gegn-
um andstæður stríðs og friðs, blóðugrar baráttu og friðsæls fjöl-
skyldulífs vekur kveðandi Ilíonskviðu samúð hlustanda/lesanda
með hetjunum og hlutskipti þeirra. Þessi áhersla á mannlegan
særanleika fær lesanda til að fyrirlíta stríðið og bardagann sem er
orsök allrar þjáningarinnar sem kveðið er um. Þar að auki, eins og
þetta væri ekki nóg „sönnun“ fyrir skelfingu stríðsins, kveður höf-
undur kviðunnar um ótal svívirðileg manndráp sem hann lýsir í
smáatriðum á mjög myndrænan og gróteskan hátt. Samkvæmt
talningu eru það 243 nafngreindir einstaklingar sem mæta dauða
sínum í kviðunni. Þessi áhersla á dauðdaga einstakra stríðsmanna
og hinar raunsæju smáatriðalýsingar á hvernig líkömum þeirra er
misþyrmt vekja ennfremur andúð á hryllingi stríðsins.
Upphafskafli þessarar hetjukviðu er nokkuð athyglisverður.
Tvær aðalhetjurnar, Agamemnon og Akkiles, eru að rífast yfir
kvenfólki – líkt og börn að rífast yfir leikföngum. „Ef ég fæ ekki að
halda minni konu mátt þú ekki hafa þína,“ er það þema sem
ágreiningsefni fyrsta þáttar (og reyndar kviðunnar í heild að
margra mati) sprettur af. Til að sefa reiði Appollós verður Aga-
memnon að skila aftur til föðurhúsa stúlku þeirri sem hann hefur
haft sem hjákonu. Agamemnon er mjög ósáttur og reiður yfir
þessum málalokum og í bræði sinni ákveður hann að taka hjákonu
Akkilesar af honum, svona eins og til að „jafna sakirnar“. Af þessu
sprettur menis, eða reiðisöngur, og vísar sá titill til reiði Akkiles-
ar, bæði yfir því að missa stúlkuna svo og yfir þeirri óvirðingu sem
honum finnst að sér hafi verið sýnd:
Kveð þú, gyðja, um hina fársfullu heiftarreiði Akkils Peleifs-
sonar, þá er olli Akkeum ótölulegra mannrauna, og sendi til Had-
esarheims margar hraustar kappasálir, en lét sjálfa þá verða
hundum og alls konar hræfuglum að herfangi, eftir það að þeir
höfðu eitt sinn deilt og skilið ósáttir, herkonungurinn Atreifsson
og hinn ágæti Akkiles.
Þetta eru upphafsorð Ilíonskviðu og draga þau strax fram reiði-
þema kviðunnar. En Akkiles er ekki bara reiður, hann er líka
djúpt særður og sorgmæddur. Framarlega í fyrsta þætti er
brugðið upp áhrifaríkri mynd af þessari aðalhetju kviðunnar þar
sem hann situr grátandi og ákallar móður sína eftir að stúlkan,
Hippodamía Brísesdóttir, hefur verið tekin frá honum.
Patróklus gerði, sem vinur hans bauð, leiddi hina kinnfögru
Brísesdóttur út úr búðinni, og fékk þeim í hendur. Fóru þeir nú
aftur til skipa Akkea, og gekk konan með þeim, þótt henni væri
það nauðugt. Þá grét Akkiles. Hann skildist þegar við félaga sína,
og settist á strönd hins gráa sævar og horfði út á hið dimmbláa
haf. Hann rétti út hendur sínar, og bað ákaflega til móður sinnar:
„Móðir mín, fyrst þú ólst mig skammlífara en aðra menn, þá átti
þó Ólympsguð, hinn háþrumandi Seifur, að veita mér sæmd að
minnsta kosti. En nú hefur hann ekki veitt mér hinn minnsta
sóma, þar sem hinn víðlendi Agamemnon Atreifsson hefir svívirt
mig, er hann hefir nú komið höndum á heiðursgjöf mína, er hann
hefir að einræði sínu látið taka frá mér.“ Þannig mælti hann, og
felldi tár.
Okkur þarf ekki að undra reiði og örvænting Akkilesar við
konumissinn. Atvikið endurspeglar, þegar allt kemur til alls, or-
sök og upphaf Trójustríðsins: brottnám konu frá manni sínum. Á
þessa hliðstæðu bendir Akkiles sjálfur löngu síðar, eða í níunda
þætti: „Hver þörf er Argverjum, að eiga í ófriði við Trójverja?“
segir Akkiles, og hann heldur áfram:
Hví safnaði Atreifsson her og fór með hann upp hingað? Var
það ekki vegna hinnar hárfögru Helenu? Hvort eru það Atreifs-
synir einir meðal mæltra manna, sem elska konur sínar? Nei, sér-
hverr góður og skynsamur maður elskar konu sína og ann henni,
eins og ég elskaði þessa konu af alhuga, þó hún væri hertekin.
En þó að Akkiles sýni þannig særanleika sinn og viðkvæmni
strax í fyrsta þætti Ilíonskviðu kemur það ekki í veg fyrir að hann
hæði góðlátlega vin sinn Patróklus þegar sá síðarnefndi kemur til
hans grátandi yfir óförum Grikkja í bardaganum.
Hví grætur þú, Patróklus, sem ung mær, sú er hleypur eftir
móður sinni og biður hana taka sig, tekur í skikkju hennar og
heldur henni aftur, þá hún vill flýta sér áfram, og mænir upp á
hana grátandi, að hún taki sig? Líkur henni, út hellir þú, Patrókl-
us, mjúku tári.
Jafnvel konungurinn sjálfur, Agamemnon, á stundir þar sem
hann fellur saman, grætur og kveinar. Þegar öll sólarmerki benda
til þess að Grikkir muni lúta í lægra haldi fyrir Trójverjum stend-
ur Agamemnon fyrir fram menn sína og grætur:
Atreifsson, særður í hjarta af megnum harmi, gekk um kring
og bauð hinum hvellrómuðu köllurum að kveðja hvern mann til
málstefnu með nafni, en kalla ekki; en sjálfur átti hann ráðagjörð-
ir við höfðingjana. Þeir settust á málstefnuna harmsfullir. Þá stóð
Agamemnon upp og jós út tárum, sem kolblá vatnslind, sú er
spýtir dökkvu vatni fram af bröttum hamri; eins andvarpaði hann
þungan og mælti til Argverja: „Kæru vinir, þér fyrirliðar og höfð-
ingjar Argverja! Seifur Kronusson hefir fastlega fjötrað mig með
þungu meini, sá hinn harðráði guð, er lofaði mér í fyrstu og hét
með hneigðu höfði, að eg skyldi leggja í eyði hina ramveggjuðu
Ilíonsborg og komast svo heim, en nú hefir hann prettað mig illa,
er hann býður mér að fara heim í Argverjaland við enga frægð en
mikinn mannskaða.
Í hjálparleysi sínu á Agamemnon engra úrkosta annarra en
fara bónleiðina að Akkilesi sem hann hafði niðurlægt fáum dögum
áður. Þannig eiga allar söguhetjur Ilíonskviðu, háar sem lágar,
stundir örvæntingar og uppgjafar þar sem grátur og gnístran
tanna tekur við af kokhreysti og sigurvissu. Boðskapurinn hér
hlýtur að vera að maðurinn sé særanlegur, hvað sem öllum hetju-
skap líður.
En ef maðurinn er særanlegur býr hann einnig yfir mikilli
grimmd. Í bardagalýsingunum er mönnunum sífellt líkt við villi-
gelti og óargadýr, rúnir öllum mannlegum eiginleikum. Hinn
„svarti dauði“ og hinn „græni ótti“ liggja eins og mara á stríðs-
mönnum líkt og gerir skelfingin og hatrið. Bardaginn sjálfur er
kallaður „hatursfullt stríð,“ „morðingjaverk“, og „mannblót“. Slík
orðanotkun skapar andrúmsloft skelfingar sem að viðbættum
gróteskum lýsingum á líkamlegri þjáningu hinna deyjandi manna
er þjáningarfullt fyrir næman lesanda að upplifa.
Það er langt frá því að hetjur Ilíonskviðu berjist alltaf drengi-
lega. Jafnvel hinar göfugustu hetjur fremja óhæfuverk, eins og til
dæmis þegar Grikkinn Diomedes drepur þrettán Trójverja í
svefni á meðan félagi hans Ódysseifur stelur hestum þeirra. Eða
þegar Akkiles bindur líkama Hektors við kerru og dregur hann í
svaðinu eftir að hafa drepið hann. Eins eru dauðdagar stríðs-
manna oft langt frá því að vera hetjulegir. Þeir deyja veinandi af
kvölum með spjót stungin í neðanverðan kviðinn, eða gegnum lifr-
ina, eða jafnvel stungin í gegnum rasskinnarnar og inn í blöðru.
Höfuð eru höggvin af mönnum og kastað til jarðar þar sem þau
snarsnúast eins og boltar. Augu eru stungin út og kastað blóðug í
rykið, eða jafnvel þrædd upp á spjótsodd andstæðingnum til háð-
u
g
K
F
t
e
o
g
á
ö
o
v
h
e
m
s
b
h
h
a
h
H
lí
m
þ
g
d
a
s
m
á
s
is
e
v
v
I
Stríð að fornu og n
Trója Stríðið sem slíkt er ekki það sem Hómer leggur áherslu á, heldur sá mannlegi harmleikur sem umsátrið um Tróujuborg og átökin ollu; sorg
Eftir Soffíu Auði
Birgisdóttur
soffiaa@akademia.is
Um þessar mundir er verið að sýna kvikmyndina Tróju eftir
Wolfgang Petersen í bíóhúsum en hún er byggð á Ilíonskviðu
Hómers. Aðalefni kviðunnar er reiði gríska herforingjans
Akkilesar og afleiðingar hennar fyrir gang Trójustríðsins. Að
mati greinarhöfundar sýnir Ilíonskviða að í falli óvinarins er
harmleikur falinn, engu síður en í falli samherjans.
Um Ilíonskviðu Hómers