NT - 29.09.1985, Blaðsíða 21

NT Sunnudagur 29. september 2
RAUÐIR
PENNAR
^ rið 1933 var stofnað í Reykjavík Félag bylt-
^ ingarsinnaðra rithöfunda. Markmið félagsins
Avoru skýrð í stefnuyfirlýsingu og voru þau
fjögur; í fyrsta lagi var ætlunin að starfa
á alþjóðlegum grundvelli byltingarsinnaðra
rithöfunda, í öðru lagi að efla sósíalíska
skáldskaparstefnu hér á landi, þriðja var að
vera málsvari og samherji verkalýðsins í
menningarlegu byltingarstarfi hans og að síðustu var ætlunin
að heyja baráttu gegn fasisma í íslenskum bókmenntum.
í fyrstu vargertráð fyrirað Réttur, biað Einars Oigeirssonar,
yrði vettvangur félagsins, enda flestir félagsmenn innanbúðar
þar. En þegar frá leið þótti þörfin á sjálfstæðu menningartíma-
riti orðin brýn og var hafist handa við undirbúning um vorið
1935.
Mikið lá við að fyrsta ritið kæmi út fyrir árslok því árið 1935
var rétt öld liðin frá upphafi útgáfu Fjölnis. Og einsog Fjölnir
markaði þáttaskil í sjálfstæðisbaráttunni og íslenskum menn-
ingarheimi, þannig átti hið nýja rit einnig að beina stefnunni í
átttil nýrra tíma.
íslendingum hafði tekist að hnekkja erlendri kúgun og voru
orðnir fullvalda þjóð, en með því var aðeins hálfur sigur
unninn. Nú skyldi kúgun hins hnignandi auðvaldsskipulags
sagtstríð á hendur, svo hérgætibúið frjáls þjóð í frjálsu landi.
Og þessi barátta átti ekki einungis að fara fram á efnahags-
sviðinu heldur líka á því menningarlega. Og leiðarljós þeirrar
baráttu og lóðs til nýrra tíma skyldi verða ársritið.
í upphafi fjórða áratugarins virtist
mörgum sem afdrifaríktímamót væru
í nánd. Fyrri heimsstyrjöldin hafði
markað djúp spor á þá er hana lifðu
og þjóðernisstefna og ættjarðarást
fyrri tíma beið skipbrot í tilgangslaus-
um mannvígum. Eftir stríðið virtist
ekkert hafa breyst og hildarleikurinn
var afhjúpaður, sem sjónarspil burg-
eisanna.
Einu varanlegu áhrif stríðsins var
byltingin í Rússlandi. Þar hafði keis-
aranum verið steypt af stóli og eitt-
hvað sem kallað var kommúnískt
þjóðfélag var í uppbyggingu. Reynd-
ar voru mjög skiftar skoðanir um
hversu varanleg þessi áhrif gætu
verið og margir spáðu því að Rúss-
land Lenins hlyti fljótlega að falla um
sjálft sig.
Á Vesturlöndum ríkti bið eftir nýjum
svörum. Heimskreppan mikla veitti
þau ekki heldur gerði menn orðlausa
svo þeir vissu varla lengur hvers þeir
ættu að spyrja. Uppgangur fasism-
ans á Ítalíu, í Japan og Þýskalandi
veitti vissulega svör en þau voru það
hastarleg að margir áttu erfitt með að
kyngja þeim.
Sú þjóðernisstefna sem fasisminn
ól á minnti óþægilega mikið á tímann
fyrir fyrri heimsstyrjöld, þannig að
sagan virtist ætla að endurtaka sig
með ótrúlegum hraða.
Menn leituðu því nýrra leiða og
mörgum virtist Sovét-Rússland gefa
andsvar við fasisma og fela í sér
lausnir á vanda Vesturlanda.
Hér heima hafði fyrri heimsstyrjöld-
in hins vegar komið einsog frelsandi
engill. Hún færði íslandi aukna efna-
hagslega velmegun og undir lok
stríðsins urðu íslendingar fullvalda
þjóð. Hér ríkti því bjartsýni á þriðja
áratugnum og náði hún hámarki sínu
á Alþingishátíðinni á Þingvöllum
1930 sem var í hugum margra eins-
konar endurreisnarhátíð þjóðveldis-
ins.
En þá þegar voru ýmsar blikur á
lofti. Innreið nýrra þjóðfélagshátta
hafði raskað þjóðlífinu og sífellt fleiri
fluttu úr sveit í bæ. Og þegar heims-
krepþan nær hingað í uþphafi fjórða
áratugarins með tilheyrandi atvinnu-
leysi og bjargarleysi verkalýðsins,
virtist mörgum sem bjartsýnin á
framtíð hins unga fullveldis væri hjá-
róma. Aðeins rúmum áratug eftir að
erlendu valdi hafði verið hnekkt stóð
Kristinn E. And-
résson var aðal hug-
myndafræðingur og
helsti drifkraftur hreyf-
ingarinnar. Án hans
er erfitt að gera sér í
hugarlund hvernig
Rauðir pennar gætu
hafa orðið til. Maður
sem var tilbúinn aö
vaða eld og brenni-
stein til framdráttar
hugsjónum sínum.
Halldór Laxness
lýkur viö Sjálfstætt
fólk 1935. Um hann
sagði Kristinn E. And-
résson „oss er snill-
ingur fæddur" og lýsir
þaö vel afstöðu
manna til þessa óska-
barns hreyfingarinnar
og síðar þjóðarinnar
allrar.
Jóhannes úr Kötl-
um hafði gefiö út fjórar
Ijóðabækur og eina
skáldsögu árið 1935.
Afþeimmá rekjasögu
hans frá bjartsýnum
ættjarðarvini á tímum
þjóðarvakningar er
verður fyrir sárum
vonbrigöum útaf órétt-
læti heimsins, en finn-
ur sér nýja von í
draumnum um Sovét-
island. Jóhannes varð
helsta baráttuskáld
hreyfingarinnar, enda
hæg heimatökin hjá
ungmennafélags-
skáldinu að snúa
hvatningaroröunum
uppá stéttabaráttuna.
Gunnar Bene-
diktsson, uppgjafa-
prestur og eldheitur
kommúnisti, varbúinn
að senda frá sér þrjár
skáldsögur og nokkrar
ritgerðir er fyrsta hefti
Rauðra penna kom út.
Gunnar var siöferðis-
legur refsivöndur og
óþreytandi baráttu-
maður gegn hver-
skyns ranglæti, enda
var allt ranglæti sama
kyns og runnið undan
rifjum hins hnignandi
auðvaldsskipulags.
Þórbergur Þórðar-
son hafði gefið út Bréf
til Láru árið 1924 en
síðan ekki söguna
meir fyrr en Rauða
hættan kemur út árið
1935. Þar lýsir hann
ferð sinni um Sovét-
ríkin og berst fyrir
málstað þeirra af
sömu einurö og hann
hafði áöur barist fyrir
framgangi esperantó
sjóbaða, annars lífs
o.s.frv. o.s.fn/.
Steinn Steinarr
haföi gefið út kvæð-
abók með því máttuga
nafni Rauður loginn
brann ári fyrir stofnun
Rauðra penna. Þar
rak hvert byltingar-
kvæöið annað. Upp
fráþvi varðæfátíðara
að hann yrkti verka-
lýðnum baráttukvæði
og efinn tók að skjóta
rótum í kveðskap
hans.
Halldór Stefáns-
son gaf út i Berlín
smásagnasafn árið
1930 og annað safn
kom út sama ár og
Rauðir pennar. Hall-
dór á í fyrsta heftinu
sorglegt dæmi um
hversuömurlegskáld-
skaparstefna
sósíalrealisminn get-
ur verið; afhjúpunar-
söguna Valdstjórnin
gegn. Sú saga er ólík
flestum af hans sög-
um og honum var það
tamara að fjalla um
sálarlíf manna en
setja kenningar i
smásagnaform eins
og í ofangreindri
sögu.