Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.2004, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. september 2004 | 9
i) og Thest-
slenskuð
ar persón-
ur sem
jákátlegt
r Hagrid,
num er
u var valin
álítið ein-
alar Cock-
burð og
f fyrir sig,
l annars
galdratrú
Breta, fornbresku og persónur úr bókum, það kom
því fljótlega á daginn að ef halda ætti vel á spöðunum
yrði að setja saman orðalista. Hann er nú 10 þéttrit-
aðar blaðsíður og lengist ört. Þó er alltaf stöku orð
sem farist hefur fyrir og þá getur reynst tafsamt að
glugga í fyrri bækur. En oft er ekki um annað að
ræða. Þar að auki er talsvert um tilvísanir milli binda
hjá Rowling. Þá getur komið sér vel að vera vel
heima í söguþræðinum svo að ekki þurfi að eyða dýr-
mætum tíma í leit í fyrri bókum. Þýðingar á Harry
hafa nefnilega oftar en ekki verið unnar í kapp við
tímann. Þá hefur verið unnið á tvöföldum hraða til að
ná útgáfu á réttum tíma og til að mæta óskum útgef-
enda í Bretlandi. Fimmta bókin var af þeirri stærð-
argráðu að hún varð samvinnuverkefni okkar Jóns
Halls Stefánssonar.
Spænski þýðandi bókanna komst þannig að orði
að það gæti tekið upp undir mánuð að þýða eitt ný-
yrði frá Rowling ef hinn hárfíni húmor ætti að njóta
sín til fullnustu, en tímamörk sem þýðendum eru sett
leyfa engan slíkan munað. Raunar hefur þýðing bók-
anna tekið svo á suma þýðendur að þeir hafa hrein-
lega lagst í rúmið. Franski þýðandi bókanna fékk til
að mynda taugaáfall við þýðingu fjórðu bókarinnar
um Harry, hann hafði þá unnið sleitulaust 10 klukku-
stundir á dag í 63 daga samfleytt.
Þótt vinnan við þýðinguna hafi tekið töluvert á
undirritaða komst hún þó hjá því að leggjast í rúmið í
taugaáfalli, enda ekki ein um verkið. Eflaust hefur
það líka bjargað miklu um sálarheill þýðandans að
bókin er þrælspennandi og þýðing hennar því bæði
ögrandi og skemmtilegt verkefni.
við Harry Potter og Fönixregluna. Ég er ekki frá því að það hafi flögrað að mér að konan væri manísk.
ginn í Azkaban.
Höfundur er þýðandi Harry Potter-bókanna.
þýðandans
Þ
ýðingarnar sem við sjáum á sjónvarpsskjánum eða kvikmynda-
tjaldinu eru af talsvert öðru tagi en annað þýtt efni. Meg-
inmunurinn er sá að þýðandinn þarf í nær öllum tilvikum að
stytta frumtextann og oftast verulega. Að jafnaði getur hann
einungis komið um 70% þess sem sagt er í myndinni eða þætt-
inum fyrir í textunum sínum. Þetta stafar einfaldlega af því
að áhorfandinn þarf bæði að fá tíma til að lesa textann og fylgjast með
myndinni.
Fleira setur skjátextagerðarmanni skorður. Hann hefur að hámarki tvær
línur til umráða í hverjum texta og takmarkaðan stafafjölda í hvorri línu.
Til þess að þýðingin verði læsileg og skiljanleg verður hver texti – eftir því
sem hægt er – að vera sjálfstæð eining, segja heila hugsun. Málsgreinar
þurfa að vera stuttar, mega ekki teygja sig yfir marga
texta. Textinn verður að vera hnitmiðaður og gagnorður.
Það leiðir af framansögðu að skjátextar eru að vissu
leyti útdráttur eða stytt endursögn frumtextans. Áhorf-
endur ætlast samt sem áður til þess að engu sé sleppt sem máli skiptir og
gera býsna strangar kröfur til að þýðingin sé nákvæm og kórrétt og að
stíllinn á henni sé hinn sami og á frumtextanum. Og sá sem þýðir skjátexta
leggur verk sitt í dóm neytenda með allt öðrum hætti en t.d. í þýðingum
bóka. Áhorfandinn heyrir orðræðuna í myndinni og les þýðinguna og fær
því ávallt samanburð – sér og heyrir hvernig verkið er unnið.
Hvernig eru vinnubrögðin?
Þegar þýða á efni fyrir sjónvarp fær þýðandinn oftast í hendur handrit
með samtölum (stundum líka lýsingum á atburðum) og auk þess mynd-
bandsspólu með myndinni eða þættinum. Síðan er býsna einstaklingsbundið
hvernig menn vinna. Við skulum líta á einn þýðanda sem dæmi: Hann horf-
ir á myndina og merkir um leið inn í handritið á textaskilum, gerir strik á
svona fjögurra til fimm sekúndna bili og þjálfast vitaskuld í því með ár-
unum að mæla þann tíma án hjálpartækja. Hann reynir eftir því sem hann
getur að stilla þannig til að það sem hann afmarkaði og á að fara í einn
texta segi sjálfstæða hugsun.
Þegar búið er að fara þannig í gegnum myndina og merkja inn í hand-
ritið hefst sjálf vinnan við þýðinguna. Ef talað er hratt í myndinni eru
býsna langar klausur milli strikanna sem þýðandinn gerði og getur orðið
nokkuð erfitt að troða öllu sem þarf inn í textana.
Þegar þýðandinn hefur lokið textagerðinni þarf að setja textana með
tímakóða inn á tölvudisk þannig að þegar myndin er sýnd í sjónvarpi komi
hver texti á skjáinn og hverfi á réttum tíma. Misjafnt er hvort þýðandinn
sér sjálfur um innsetningu textans eða tæknimenn sjónvarpsstöðvarinnar. Á
þessu stigi er hægt að lagfæra sitthvað í þýðingunni, stytta texta sem fá
ekki nógan tíma á skjánum, fella jafnvel niður heila texta og skipta texta í
tvo ef hann stendur of lengi á skjánum. – Innsetningin fer fram með þeim
hætti að þýðandinn (eða tæknimaðurinn) horfir á tímakóðað eintak af
myndinni í sérstakri tölvu. Þegar textinn á að koma á skjáinn er ýtt á til-
tekinn takka og svo annan þegar hann á að hverfa. Ef eitthvað mistekst í
innsetningunni er hægt að bakka og lagfæra.
Þýðingarvillurnar
Allar þýðingar eru erfiðar, krefjast agaðra vinnubragða og fullkomnunar-
áráttu. Fáir, ef einhverjir, þýðendur eru fullkomnir, flest gerum við villur
og ekki síst þegar tíminn er naumur eins og stundum vill verða í skjá-
textaþýðingum. Sem dæmi um háskalegar gildrur má nefna að stöku sinn-
um eru villur í erlendu handritunum, þau eru skrifuð eftir segulbands-
upptöku af sjónvarpsþættinum. Sá sem skrifar hefur tungumál þáttarins að
móðurmáli en samt misheyrist honum. Þá hlýtur að vera allmikil hætta á
að við trúum okkar eigin augum og hinum erlendu eyrum og villan fari í
gegn. Þetta á auðvitað einungis við þegar villan er sennileg og fellur vel
inn í samhengið.
Eins og gat hér að framan heyra áhorfendur erlenda tungumálið og sjá
þýðinguna á skjánum. Erlenda málið er langoftast enska sem Íslendingar
kunna margir bærilega og sumir vitaskuld feikivel. Þýðingarvillur í sjón-
varpi fara því ekki framhjá áhorfendum sem ýmist fyllast heilagri vandlæt-
ingu eða skemmta sér konunglega yfir þessum aulum sem þarna eru að
verki. Sumir safna þessum villum og nota sem skemmtiatriði fyrir vini sína.
Margir hringja í okkur sjónvarpsþýðendur og láta okkur vita þegar okkur
verður á í messunni, sumir af góðvilja, við gerum villu á sérsviði þeirra
sem þeir benda okkur á; aðrir af nokkurri meinfýsi.
Mál og stíll
Skjátextar eru eitt algengasta lesefni mjög margra Íslendinga. Því hlýtur
að skipta miklu máli hvernig þeir eru unnir, að þýðingar séu sem bestar,
bæði hvað varðar nákvæmni og málfar. Þetta vita allir og Ríkissjónvarpið
og sjónvarpsstöðvar Norðurljósa láta lesa yfir þýðingarnar til að fækka
stafvillum og lagfæra málfar ef þörf er á. Ekki veit ég hvort aðrir kaup-
endur skjátextaþýðinga hafa nægan metnað til slíks.
Eins og fyrr sagði þarf oftast að stytta frumtextann mikið í skjátextaþýð-
ingum og þá getur verið býsna erfitt að fylgja málsniði frumtextans. Í
þessu niðurskurðarstarfi er freistandi að nota frekar stutt orð en langt til
að spara pláss og það gæti t.d. verið meginástæða þess að hið ágæta – en
fágæta – orð árbítur var um tíma vinsælt í sjónvarpsþýðingum í stað hins
langa – en algenga – orðs morgunmatur.
Orðið árbítur er hins vegar sjaldnast góð þýðing á enska orðinu „break-
fast“ af þeirri einföldu ástæðu að enska orðið er venjulegt en íslenska orðið
nokkuð fornlegt, jafnvel tilgerðarlegt. Áhorfandinn staldrar við þetta sjald-
gæfa orð og missir jafnvel þráðinn í myndinni, fer að gefa þýðingunni sér-
stakan gaum.
Og þá er komið að einkennilegri þversögn varðandi skjátextaþýðingar.
Þær eiga að vera góðar og nákvæmar og á vönduðu og góðu máli. En þær
mega alls ekki vera svo glæsilegar að áhorfandinn fari að smjatta á þessu
listilega tungutaki snilldarþýðandans og gleymi jafnvel að horfa á myndina.
Skjátextaþýðing á að vera svo látlaus að hún verði eins og hluti af mynd-
inni, áhorfandinn les hana og nýtir sér hana en tekur ekki eftir að hún sé
þarna; hann er bara að horfa á kvikmynd.
Þýðingar á
skjátextum
Margir hringja í sjónvarpsþýðendur og láta þá vita þegar þeim verður á í
messunni, sumir af góðvilja, aðrir af nokkurri meinfýsi. Þessir gagnrýnendur
gera sér kannski ekki fulla grein fyrir vandanum sem skjáþýðendur eiga við
að etja.
Eftir Guðna
Kolbeinsson
gkolb@simnet.is
Höfundur er skjátextaþýðandi.
nýjum stöð-
nýju. Eins
æmis fæð-
örf þeirra.
um erfið
gsþjónustu
eða lögreglu. Í sumum málum þurfi að túlka oftar en
einu sinni og þá sé æskilegt að túlkurinn sé sá sami
svo að ekki þurfi sífellt að byrja á forsögu málsins.
Tölvuorðin erfið
Wieslawa og Magnús segja að þeir innflytjendur
sem þau túlki fyrir séu annaðhvort nýfluttir til
landsins eða hafi búið á Íslandi í einhver ár og fái
túlk í flóknum málum. Það að hægt sé að panta túlk
hafi ekki mikil áhrif á tungumálanám innflytjenda.
„Nei, það held ég ekki,“ segir Wieslawa. „Það er
minna að gera hjá okkur núna en í fyrra því fólk
lærir íslensku. Við túlkum þegar um flókin mál er að
ræða. Sumir sem við túlkum fyrir hafa búið hérna í
allt að tíu ár. Þetta er ekki allt fólk sem er nýkomið
til landsins. Ég held að það sé ekki út af túlkuninni
sem fólk lærir ekki íslensku. Það er einfaldlega
mjög erfitt að læra íslensku.“ Magnús er sammála
þessu en segir þetta mjög einstaklingsbundið.
„Túlkunin kemur einungis inn á brot þeirra sam-
skipta sem fólkið á í samfélaginu,“ segir hann. „Ég
sé ekki að túlkanir skipti nokkru um áhuga þess á að
læra íslensku.“
Wieslawa og Magnús eru sammála um að túlkar
þurfi að halda tungumálakunnáttu sinni við, en þau
eru ekki sammála um hvort börn innflytjenda verði
túlkar framtíðarinnar. Magnús getur vel ímyndað
sér að börn innflytjenda verði túlkar vegna þess að
þau séu tvímælalaust hæf til þess. Wieslawa er ekki
á sama máli. „Ég get ekki séð að margir af þessum
krökkum verði túlkar. Ég held ekki, út af því að
pólskan er farin að verða erfitt mál fyrir jafnvel
okkur foreldrana. Sum orð skil ég ekki. Þegar ég
kom hingað fyrir þrettán árum voru engar tölvur
heima í Póllandi. Þetta tölvumál, svona tæknimál,
það skil ég oft ekki. Ég fletti oft í orðabók til að sjá
hvað það þýðir. Ég veit ekki hvernig þetta verður
fyrir krakka sem voru sjö eða átta ára þegar þeir
komu til Íslands. Ég fer einu sinni á ári til Póllands
og þarf að lesa blöð og fylgjast með til að vera ekki
eins og fífl fyrir framan Pólverja sem eru að koma
núna,“ segir Wieslawa. „Maður þarf auðvitað enda-
laust að vera að bæta við sig, til dæmis við orðaforð-
ann,“ segir Magnús. „Maður þarf kannski ekki að
fara til Kína til þess en þetta er endalaus vinna.“
En telja Wieslawa og Magnús sig vera betri túlka
nú en þegar þau byrjuðu að túlka? „Það er ekki
spurning,“ segir Magnús. „Reynsla skiptir miklu
máli í þessu, að lenda í mismunandi aðstæðum og
vinna úr því. En að vissu leyti verður maður pínulít-
ið kærulausari með tímanum, ég skal viðurkenna
það. Maður hefur meira sjálfstraust og því fylgir
pínulítið kæruleysi. Ég skal til dæmis viðurkenna að
þegar ég var að byrja bjó ég mig vel undir hverja
einustu túlkun. Ef mikið er að gera og ég veit hvert
ég á að fara, og hugsanlega hvert umræðuefnið
verður, undirbý ég mig kannski ekkert frekar.“
Wieslawa segir að sér hafi farið fram í íslensku síð-
an hún byrjaði að túlka fyrir sex árum. „Ég hef líka
lært að taka ekki erfið mál með mér heim. Áður tók
ég þetta svo nærri mér. Ef einhver var alvarlega
veikur eða ég fór að túlka í fangelsi eða einhvers
staðar annars staðar þá sat það lengi í mér. En núna
skil ég málin eftir þar sem ég var að túlka.“
aðið/Þorkell
gera hjá
ku.“
Höfundur starfar í Alþjóðahúsi.
tta er fagfélag þýðenda á öllum sviðum þýðinga. Aðild að bandalaginu er óbein, þ.e. menn fá aðgang
efni. Þessi félög eru: Rithöfundasamband Íslands, Félag löggiltra dómtúlka og skjalaþýðenda, Félag
ndir, eins og til dæmis hugsanlegt félag meistaranema í þýðingum.