Morgunblaðið - 27.08.2004, Blaðsíða 4

4 B FÖSTUDAGUR 27. ÁGÚST 2004 MORGUNBLAÐIÐ
GYLFI Þ. GÍSLASON
um. Gylfi skildi vel að það var ekki
nóg að endurheimta handritin, heldur
þurfti jafnframt að gera þau að lifandi
afli í íslenskri menningu. Nokkur töf
varð á því að fyrstu handritin væru af-
hent, og þann tíma notaði Gylfi dyggi-
lega til að undirbúa jarðveginn.
Hann setti á fót nýja stofnun,
Handritastofnun Íslands, og réð til
hennar hóp sérfræðinga til að vinna
að rannsóknum og útgáfu fornrit-
anna. Og í samvinnu við Háskólann
reisti hann yfir handritin stórhýsi
sem ber nafn Árna Magnússonar,
hins mikla handritasafnanda.
Handritunum hefur verið líkt við
skartgripaskrín sem geyma mestu
andleg verðmæti Íslands, hinar fornu
bókmenntir okkar. Þessum skrínum
þarf að ljúka upp til þess að íslenska
þjóðin – og heimurinn allur – fái notið
þess sem þar er geymt. Nú er Ísland
komið inn í hringiðu heimsins, og
mjög rætt um það að þjóðleg menning
okkar sé í hættu. Þá eru bókmennt-
irnar og tungan okkar helsta vörn, og
handritin sem Gylfi og kynslóð hans
sótti til Danmerkur eru undirstaða
sjálfstæðis okkar og nútímamenning-
ar.
Þegar ég settist í Menntaskólann í
Reykjavík fimmtán vetra sveinn fyrir
hálfum sjöunda áratug, var Gylfi Þ.
Gíslason meðal minna fyrstu kennara
við skólann; og nú yfirgefur hann
þetta líf síðastur minna menntaskóla-
kennara. Við hjónin byrjuðum búskap
okkar í einu herbergi í húsi þeirra
Gylfa og Guðrúnar á Aragötu 11, en
þar hafði Sigríður búið um skeið og
notið skjóls og velgjörða þeirra
hjónanna. Æ síðan hefur verið milli
þeirra og okkar gróin og traust vin-
átta, og við eigum þeim báðum ómælt
að þakka. Nú sendum við Guðrúnu og
drengjunum þeirra okkar hlýjustu
hugsanir og biðjum þeim allrar bless-
unar í bráð og lengd.
Jónas Kristjánsson.
Íslenskir listamenn hafa aldrei átt
traustari talsmann eða tryggari vin í
hópi stjórnmálamanna en dr. Gylfa Þ.
Gíslason. Það var mikil gæfa fyrir ís-
lenska menningu þegar hann, ungur
maður fullur áhuga og umbótavilja,
tók sæti menntamálaráðherra, sem á
þeim tíma þótti ekki sérlega eftir-
sóknarvert, 1956 og sat þar síðan
samfellt í 15 ár, lengst í viðreisnar-
stjórninni svonefndu 1959-71.
Áhugasvið hans var vítt, og munu
flestar greinar lista og mennta hafa
notið einhvers góðs af störfum hans.
Þó mun tónlistin hafa staðið hjarta
hans næst. Hann var afar tónnæmur
eins og faðir hans, Þorsteinn Gíslason
ritstjóri og skáld hefur líka verið. Það
má ráða af mörgum ágætum þýðing-
um hans á söngtextum frá fyrstu ára-
tugum 20. aldar. Gylfi hefði eflaust
orðið ágætur tónlistarmaður, hefði
hann lagt það fyrir sig. Það gerði
hann ekki, en hann var „amatör“ í
bestu merkingu þess orðs, iðinn við
tónleikasókn jafnt hér heima sem á
námsárum sínum og síðar ferðum er-
lendis, og hafði næman smekk og til-
finningu fyrir því sem gott var og
vandað.
Í tómstundum sínum lengst af æv-
inni fékkst hann sjálfur við sönglaga-
smíð við texta sem honum voru kærir,
einkum ljóð Tómasar Guðmundsson-
ar. Að frumkvæði sameiginlegs vinar,
Ágústs heitins Bjarnasonar, kom það
í minn hlut að fullvinna mörg af þess-
um lögum Gylfa og koma þeim í fram-
bærilegan búning. Árangur þeirrar
sérstæðu samvinnu er nokkuð á
þriðja tug laga sem birst hafa bæði á
prenti og á plötum og hljómdiskum,
sum í mörgum upptökum og hafa náð
mikilli hylli.
Um stjórnmálastörf Gylfa Þ. Gísla-
sonar munu aðrir rita sem betur
kunna en ég. Þó vil ég hér víkja að ör-
fáum atriðum sem ég tel mjög mikils-
verð, en grunar að kunni að hafa verið
vanmetin.
Árið 1959 gaf Gylfi út reglugerð um
stofnun söngkennaradeildar (síðar
nefnd tónmenntakennaradeild) við
Tónlistarskólann í Reykjavík til þess
að bæta úr kennaraskorti sem þá, og
raunar bæði fyrr og síðar, var mjög til
baga. Á næstu árum voru þar einnig
stofnaðar hljóðfærakennaradeildir.
Tónlistar- og tónmenntakennarar úr
þessum deildum teljast nú í hundr-
uðum, og hafa margir orðið þjóðkunn-
ir af störfum sínum.
Um 1960 voru tíu tónlistarskólar á
Íslandi, allir í einkarekstri og sum-
staðar reknir við svo bág skilyrði og
slíkt öryggisleysi, að skólahald gat
fallið niður, ef illa áraði. Allir nutu
skólarnir einhvers stuðnings sveitar-
félaga og styrkja úr ríkissjóði, en eng-
ar reglur giltu um það. Haustið 1962
lét menntamálaráðherra boða skóla-
stjórana til tveggja daga fundar í
Reykjavík. Fundurinn var mjög
gagnlegur, ekki síst fyrir skólastjór-
ana sjálfa sem áður höfðu lítið sem
ekkert samráð haft sín á milli, og hon-
um lauk með ályktun í tíu liðum, þar
sem mörkuð er í höfuðatriðum sú
stefna sem fylgt var næstu áratugi í
þróun tónmenntakennslu í landinu.
Í framhaldi af fundinum beitti Gylfi
sér fyrir setningu hinna fyrstu laga
um fjárhagslegan stuðning við tón-
listarskóla af hálfu ríkisins (1963).
Með lögunum var skólunum skapaður
öruggur rekstrargrundvöllur að upp-
fylltum ákveðnum skilyrðum. Árang-
urinn lét ekki á sér standa. Á allra
næstu árum fjölgaði skólunum um
helming og þeir sem fyrir voru efldust
til muna. Mér hafði verið falið að und-
irbúa fund skólastjóranna, og heim-
sótti ég þá alla skólana, kynnti mér
starfsemi þeirra og aðstæður. Næstu
árin sinnti ég svo eftirliti með skól-
unum og skilaði árlega skýrslum um
gang mála í ráðuneytið. Hafði ég því
hið besta tækifæri til að fylgjast með
fyrstu áhrifum hinna nýju laga. Nú
lætur nærri að skólarnir séu tífalt
fleiri en þeir voru þegar lögin voru
sett, allir miklu betur búnir en þá var
og margir með frábært kennaralið.
Það orkar vart tvímælis að með
þessum ráðstöfunum var plægður sá
jarðvegur og ræktaður sá frumgróð-
ur sem er lífsskilyrði þess tónlistarlífs
sem nú blómstrar í þessu landi, þrótt-
mikið og fjölbreytilegt svo að af ber.
Þess er vert að geta þegar Gylfi Þ.
Gíslason er kvaddur.
Ég minnist með þakklæti meira en
hálfrar aldar persónulegra kynna og
vináttu við þau öðlingshjón Guðrúnu
Vilmundardóttur og Gylfa Þ.
Gíslason. Við Sigurjóna Jakobs-
dóttir þökkum margar góðar stundir
á heimili þeirra og annars staðar á
góðra vina fundi, og sendum Guðrúnu
og fjölskyldu hennar innilegar sam-
úðarkveðjur á þessum saknaðardegi.
Jón Þórarinsson.
Þá hefur Gylfi Þ. Gíslason „stýrt
sínu fari heilu heim í höfn á friðar-
landi“ eins og segir í fögrum sálmi
Valdimars Briem. Við ferðalok sækja
í hugann minningar um hálfrar aldar
samfylgd með góðum manni. Mér
finnst ég hafi notið leiðsagnar fram-
úrskarandi fararstjóra á lífsleiðinni,
manns sem vakti fólk til vitundar um
göfug markmið sem stefna beri að.
Viðhorf Gylfa mótuðust af hugmynd-
um jafnaðarmanna en eins og allir
vita er kjarni þeirra frelsi, jafnrétti og
bræðralag. Ég met það sem forrétt-
indi að hafa notið samfylgdar þessa
góða drengs sem Gylfi var og þakka
af hjarta öll þau góðu áhrif sem hann
hafði á líf mitt.
Fjölskyldu hans sendi ég innilegar
samúðarkveðjur með síðasta erindi
Ferðaloka Jónasar Hallgrímssonar:
Háa skilur hnetti
himingeimur,
blað skilur bakka og egg,
en anda, sem unnast,
fær aldregi
eilífð að skilið.
Megi hið eilífa ljós lýsa Gylfa Þ.
Gíslasyni. Hann hvíli í friði.
Gunnar H. Eyjólfsson.
Gylfi Þ. Gíslason var ungur maður
þegar leiðir okkar lágu saman. Það
var á tímamótum í minni skólagöngu
þegar ég las utanskóla einn vetur
undir fjórða bekk í menntaskóla og
var skylt að gangast undir próf í bók-
færslu sem lá einna fjærst áhugamál-
um mínum. Þá komst ég í tíma hjá
Gylfa og það er til marks um ágæti
hans sem kennara og persónutöfra að
honum tókst að laða mig til að
hnekkja um sinn fyrirtekt minni um
andúð á reikningi; hann er eini mað-
urinn sem hefur getað kennt mér
talnareikning, og sú kennsla hefur
leynst í afkimum hugans og dugað
þegar ekki varð undan því komist að
reikna.
Þá var Gylfi ungur maður, hæv-
erskur og hámenntaður, og þá hófust
kynni sem aldrei féll á skuggi í okkar
samskiptum. Þá fann ég strax hversu
hlýr hann var og gáfaður, og marg-
þættur persónuleiki. Eftir því sem ég
kynntist honum nánar og lengur
undraðist ég oft hversu fjölhæfur
hann var og margvíslegum kostum
gæddur. Hann var yfirlætislaus
heimsmaður, þjóðrækinn höfðingi og
alþýðlegur; öðlingur, vel borinn viti;
góðgjarn og forvitinn um allt sem
mátti vel fara; fús að færa til hins
betra flest.
Þótt ég væri oft ósammála Gylfa í
stjórnmálaviðhorfum efaðist ég aldrei
um heilindi hans. Og hugsaði oft með
sjálfum mér hve áhrifaríkur mála-
fylgjumaður hann mundi vera og gott
dæmi um það sjónarmið að stjórnmál
væru list hins mögulega. Ekki hafði
ég dálæti á viðreisninni sem var að
mínu mati erfiður tími á andlega svið-
inu, fyrir listsköpun og það sem mér
var kærast. En í okkar samskiptum
þá sem endranær naut ég vináttu við
Gylfa, og þess hversu skemmtilegur
maður hann var, listelskur og list-
næmur, hugulsamur, frjór og örvandi
í hugsun. Það var unaður að sækja
hann heim og njóta gistivináttu í þeim
menningargarði sem heimili hans og
Gurru var, þar sem þrír efnilegir syn-
ir þeirra uxu upp og áttu allir eftir að
marka spor, hver á sínu sviði, í þjóðlífi
okkar og menningu. Það var mikið
jafnræði með þeim hjónunum, þau
voru samstillt þótt ólík væru, Gylfi
orðvar og stilltur vel, Gurra skarp-
greind og snöggvirk, fyndin og óvænt,
en fundvís bæði hvort með sínum
hætti. Á heimili þeirra prýddu lista-
verkum eftir helstu jöfra myndlistar,
ómaði af andríki og tónaleik, og ást á
fögrum listum. Gylfi var tónelskur
maður, samdi lög sem eru á margra
vörum, gædd og glóðu af elskulegu
geðfari og ljúfmennsku. Þar var
mannúðin tilgerðarlaus og eðlisborin.
Aldrei verður ofmetinn þáttur
Gylfa í því að handritamálið leystist,
Dönum til sóma og okkur Íslending-
um ómetanleg endurheimt menning-
argersema sem ættu að vera okkur
örvun og hvöt um aldur. Þetta var ein-
stakt í viðskiptum þjóða og til marks
um lagni Gylfa og það hve hann var
virtur og metinn að verðleikum af for-
ystumönnum í stjórnmálum Dana, og
raunar af hinum mætustu stjórn-
málaleiðtogum á Norðurlöndum öll-
um. Og það var líka unun að fylgjast
með því þegar Gylfi kom fram fyrir
hönd þjóðar sinnar, orðhagur, vand-
aði mál sitt, og talaði til að segja eitt-
hvað, og þá brást ekki ef hann talaði á
erlendum tungum var það lýtalaust í
framburði, orðfæri og hugsun. Þeir
sem fjalla um sögu stjórnmála og
menningar á 20. öldinni, og horfa frá
hinni nýju öld, eiga eftir staldra við
persónu Gylfa Þ. Gíslasonar, og upp-
götva hve ríkur hans þáttur er í heilla-
sporum þess tíma.
Gylfi var í vinfengi við marga af
helstu listamönnum þjóðarinnar;
meðal heimilisvina voru menn einsog
Kjarval, Jón Helgason skáld og vís-
indamaður, Gunnlaugur Scheving,
náfrændi Gylfa, Ragnar í Smára, og
margir fleiri sem Gylfi og Gurra
ræktu innilega.
Gylfi naut ríkulega eðliskosta sinna
og var dáður af öllum sem nutu kynna
við hann og þau hjón. Hann var ham-
ingjumaður í einkalífi og reis drengi-
lega undir áföllum og duldi sára
harma þegar örlög hjuggu nærri í
missi ástvina.
Í hug mér er söknuður, með fögn-
uði yfir að hafa kynnst slíkum manni
og átt hann að vini.
Thor Vilhjálmsson.
Gylfi Þ. Gíslason komst þannig að
orði, þegar hann ávarpaði Dani við af-
hendingu handritanna vorið 1971, að
með lausn þessa síðasta deilumáls í
aldalangri sambúð Dana og Íslend-
inga þætti okkur Íslendingum, að við
værum að stíga spor í áttina til himna-
ríkis – og hann bætti því við, að við
hefðum sannarlega ekkert á móti því,
að Danir kæmust þangað líka.
Til þessara orða vitnaði ég á
hátíðarsamkomu til heiðurs Gylfa Þ.
Gíslasyni áttræðum og geri það á ný í
hinstu kveðju til hans. Þegar Gylfi tók
á móti handritunum var komið að lok-
um 15 ára farsæls ferils hans sem
menntamálaráðherra. Í því embætti
stuðlaði hann mjög að hinni farsælu
lausn handritamálsins.
Dr. Gylfi Þ. Gíslason sameinaði for-
tíð, samtíð og framtíð, flutti með sér
hið góða og skilaði því heilu til spor-
göngumannanna. Faðir hans Þor-
steinn Gíslason fæddist árið 1867 og
starfaði við blaðamennsku og rit-
stjórn samfellt í 43 ár. Hinir áhrifa-
miklu feðgar hafa með ævistarfi sínu
sett svip sinn á Íslandssöguna í meira
en heila öld, og víða lagt gott lóð á
vogarskálina.
Enginn hefur lengur verið mennta-
málaráðherra á Íslandi en Gylfi. Var
flest í föstum og traustum skorðum í
skólakerfinu, þar til undir lok ráð-
herratímans, þegar viðhorf, sem síð-
an eru kennd við umrótið ’68, fóru að
gera vart við sig. Áhugi Gylfa á menn-
ingu og fögrum listum hefur verið öll-
um ljós. Glæsileg framganga hans á
þeim vettvangi hefur orðið mörgum
góðum listamanni hvatning til frekari
dáða.
Dr. Gylfi var ekki heimóttarlegur
einangrunarsinni heldur taldi hann
Íslendinga standa menningarlega
jafnfætis fjölmennari þjóðum og
þyrftu þeir þess vegna ekki að óttast
náin samskipti við þær. Á meðan
heilsa og kraftar leyfðu var hann
óþreytandi við að kynna íslenska
menningu á erlendum vettvangi og
rækta fjölbreytt tengsl við aðrar þjóð-
ir.
Sem viðskiptaráðherra vann dr.
Gylfi markvisst að því, að íslenskt
hagkerfi þróaðist til þátttöku í alþjóð-
legu fríverslunarsamstarfi, hvort
heldur á vettvangi GATT eða EFTA.
Var á þann hátt lagður grunnur að
þeirri efnalegu hagsæld, sem frjáls
heimsviðskipti hafa skapað okkur Ís-
lendingum eins og öðrum þjóðum.
Öll mótunarár mín í framhalds-
skóla og háskóla ólst ég í foreldra-
húsum upp við náið pólitískt samstarf
föður míns og Gylfa. Voru þau til
dæmis ófá símtölin, sem þeir áttu, ut-
an hins hefðbundna vinnutíma.
Hefur Gylfi gefið þá réttu megin-
skýringu á langlífi viðreisnarstjórnar-
innar, hve gott persónulegt samstarf
tókst með ráðherrum hennar. Eða
eins og hann orðaði það, að „þá beri
samstarf flokka og manna beztan ár-
angur, ef það mótast af heiðarleika og
gagnkvæmum trúnaði. Vinni einn
stjórnmálamaður með öðrum, verður
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Gylfi Þ. Gíslason ásamt skáldunum W. H. Auden og Tómasi Guðmundssyni.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Gylfi Þ. Gíslason og Geir Hallgrímsson formaður Sjálfstæðisflokksins og
forsætisráðherra ræðast við í Alþingishúsinu við Austurvöll.
Gylfi Þ. Gíslason afhendir Kristjáni Eldjárn forseta eintak af plötu með
lögum sínum. Á þriðja tug laga Gylfa hafa birst á prenti og hljómdiskum.