Morgunblaðið - 27.08.2004, Blaðsíða 3

skólann og í ræðu sinni á háskólahátíð
sama ár sá Þorkell Jóhannesson rekt-
or sérstaka ástæðu til að þakka Gylfa
fyrir liðsinni í málinu, með þeim orð-
um að hann hefði „jafnan reynzt há-
skólanum góður stuðningsmaður og
glöggsýnn á þarfir hans“. Árið 1959
átti Gylfi mikilvægan þátt í að end-
urnýja einkaleyfi Háskóla Íslands til
að reka peningahappdrætti og er
óþarft að fjölyrða um gildi þeirrar
ákvörðunar fyrir húsnæðismál skól-
ans.
Í ágúst 1961 var haldin raunvís-
indaráðstefna að frumkvæði Gylfa. Í
framhaldi af henni var hafist handa
við að koma á fót Raunvísindastofnun
og tók hún til starfa 1966. Þremur ár-
um síðar hófst skipulögð kennsla í
raunvísindum við Háskólann þegar
verkfræðideild var breytt í verkfræði-
og raunvísindadeild.
Sem kunnugt er átti Gylfi drjúgan
þátt í að handritamálið hlaut farsælan
endi. Á 50 ára afmælishátíð Háskóla
Íslands 1961, sem fram fór í nývígðu
Háskólabíói, lýsti Gylfi því yfir að rík-
isstjórnin myndi beita sér fyrir því að
koma á fót Handritastofnun. Sama ár
afhenti Gylfi dönsku ríkisstjórninni
lista um þau handrit sem Íslendingar
óskuðu eftir að fá afhent. Handrita-
stofnun hóf starfsemi síðla árs 1962
og Árnagarður, sem hýsa skyldi
stofnunina, var tekinn í notkun 1969.
Þann 21. apríl 1971 veitti Gylfi Þ.
Gíslason svo Flateyjarbók og Kon-
ungsbók Eddukvæða viðtöku við há-
tíðlega athöfn í Háskólabíói.
Gylfi sýndi málefnum Háskóla-
bókasafns einnig mikinn skilning. Ár-
ið 1962 var tekin upp fjárveiting til
Háskólabókasafns á fjárlögum og lét
Ármann Snævarr rektor þess sér-
staklega getið í ávarpi sínu á Há-
skólahátíð að „slík fjárveiting til bók-
arkaupa [hafi] ekki verið á fjárlögum
síðan 1920, þótt oft hafi verið leitað
eftir henni“.
Árið 1967 skipaði Gylfi sérstaka
nefnd um málefni Háskólans undir
forystu Jónasar Haralz. Sú nefnd
skilaði áliti sínu tveimur árum síðar
þar sem fram voru settar fjölmargar
að hagfræðinganefndin hafi haft rétt
fyrir sér þegar hún mælti með var-
kárum bráðabirgðalausnum í efna-
hagsmálum í stað róttækra ráðstaf-
ana haustið 1946, enda kom það á
daginn að slíkar ráðstafanir reyndust
enn ekki tímabærar þegar til þeirra
var gripið rúmum þremur árum síðar.
Það er ekki fyrr en upp úr miðjum
sjötta áratugnum að jarðvegur hér á
landi fer að verða undir það búinn að
þær umbreytingar gætu náð fram að
ganga sem þá höfðu rutt sér til rúms
annars staðar í álfunni. Gagnstætt því
sem evrópskir jafnaðarmenn og skoð-
anabræður þeirra í Bandaríkjunum
höfðu talið, hafði engin ný og langvinn
heimskreppa komið til sögunnar.
Engin þörf hafði reynst vera á öflugu
opinberu átaki í atvinnumálum. Þvert
á móti hafði efnahagur blómgast og
viðskipti aukist eftir því sem meir
hafði verið dregið úr margvíslegum
ríkisafskiptum. Jafnaðarmenn í Vest-
ur-Evrópu sannfærðust um það
smátt og smátt að frjálst markaðs-
kerfi á grundvelli heilbrigðs réttar-
fars og traustrar stefnu í fjármálum
og peningamálum gæti ekki aðeins
samrýmst því velferðarríki sem fyrir
þeim vakti, heldur væri blátt áfram
forsenda þess að það gæti orðið til.
Gylfi Þ. Gíslason var fyrsti og helsti
forvígismaður þessarar nýju jafnað-
arstefnu hér á landi, og það er að
framkvæmd hennar sem störf hans
beinast á næstu tveimur áratugum
sem forustumanns í Alþýðuflokknum
og viðskipta- og menntamálaráðherra
í þremur ríkisstjórnum.
Ég hafði árið 1950 flust vestur um
haf og gerst starfsmaður Alþjóða-
bankans í Washington. Við Gylfi
fylgdumst eigi að síður vel hvor með
öðrum og áttum ítarlegar viðræður
þegar hann kom í heimsókn vestra.
Ég var staddur hér á landi í heimferð-
arleyfi þegar hann varð ráðherra í
ríkisstjórn Hermanns Jónassonar
sumarið 1956. Óskaði hann þá eftir
því að ég tæki þegar í stað að mér
tímabundið starf sem ráðunautur
stjórnarinnar með það fyrir augum að
flytjast síðar meir heim að fullu. Þetta
gat ég ekki gert vegna starfa sem ég
hafði tekið að mér hjá Alþjóðabank-
anum. Í stað þess hlutaðist ég til um
að tveir hagfræðingar frá Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum komu hingað til
lands og sömdu yfirgripsmikla
skýrslu ríkisstjórninni til leiðbeining-
ar. Um tillögur þeirra varð þó ekki
samkomulag innan stjórnarinnar.
Rúmu ári síðar varð það hins vegar úr
að ég snéri heim til starfa fyrir þessa
ríkisstjórn. Eins og við var að búast
var það aðallega með Gylfa sem ég
vann sem efnahagsráðunautur, ráðu-
neytisstjóri í viðskiptaráðuneytinu og
ráðgjafi í markaðsmálum Evrópu.
Síðar meir, þegar Efnahagsstofnunin
hafði komið til sögunnar, heyrði starf
mitt undir forsætisráðherrana, Ólaf
Thors og Bjarna Benediktsson. Sam-
band mitt við Gylfa hélst þó lítið
breytt, enda hið besta samkomulag í
ríkisstjórninni. Mér hefur ekki fallið
betur að vinna með öðrum manni. Við
fórum nærri um skoðanir hvors ann-
ars og skynjuðum hvenær við þurft-
um að bera ráð okkar saman og hve-
nær þess gerðist ekki þörf. Verkefnin
voru mikil, áríðandi og hrífandi, og í
þeim tengdust saman fræðileg og
stjórnmálaleg viðhorf. Þau náðu ekki
aðeins til eiginlegra efnahags- og við-
skiptamála, heldur til veigamikilla ut-
anríkismála og til brýnna viðfangs-
efna í menntamálum, ekki síst þegar
ég fyrir orð hans tók að mér for-
mennsku í nefnd um framtíð Háskóla
Íslands á umbrotaárunum 1966 til
1969. Það var komið víða við, og þó
náðu störf Gylfa til margra mála ann-
arra, einkum á sviði menningar, lista
og vísinda, sem ég kom hvergi nærri.
Svo fjölhæfur var hann, afkastamikill
og ráðhollur.
Það sem mestu skipti var þó vin-
áttan. Ég minnist margra góðra
stunda, hér heima og erlendis, sem
við Guðrún kona mín og ég áttum með
þeim Gylfa og Guðrúnu, eiginkonu
hans og bekkjarsystur minni, og
sendi henni og sonum þeirra vinar-
kveðjur. Að kvöldi þess fagra sum-
ardags þegar Gylfi lést leitaði ég til
æskustöðvanna í Laugarnesi, eins og
svo oft áður á alvörustundum, og sá
sólina síga í hafið úti fyrir Snæfells-
jökli. Það var ekki sorg sem fyllti
huga minn, heldur fögnuður, fögnuð-
ur yfir því góða og nytsama lífi sem
vinur minn hafði lifað og yfir þeirri
vináttu sem hann gaf mér.
Jónas H. Haralz.
Kveðja frá Háskóla Íslands
Gylfi Þ. Gíslason var hugsjónamað-
ur um eflingu mennta og menningar á
Íslandi. Og hann fékk ríkuleg tæki-
færi til að vinna að hugsjónum sínum
bæði sem kennari við Háskóla Íslands
(fyrst dósent á árunum 1941 til 1946
og svo prófessor frá 1946 til 1956 og
svo aftur frá árinu 1972 til ársins
1987) og sem ráðherra menntamála
frá 1956 til 1971. Þessi tækifæri nýtti
Gylfi sér sannarlega. Með ævistarfi
sínu markaði hann djúp og varanleg
spor í sögu mennta og menningar á
Íslandi. Með fágaðri og ljúfmannlegri
framkomu, með rökvísum og hrífandi
málflutningi mótaði hann og fylgdi
eftir menntastefnu sem á að vera okk-
ur leiðarljós til framtíðar. Hann lét
verkin tala og margir munu verða til
að minnast þeirra og hugsjóna hans
nú þegar hann er genginn á vit feðra
sinna. Ég vil með örfáum orðum
minnast framlags hans til Háskóla Ís-
lands.
Langt mál yrði upp að telja öll þau
framfaramál innan háskólasamfé-
lagsins sem Gylfi veitti brautargengi.
Í ráðherratíð hans óx vegur Háskóla
Íslands á nær öllum sviðum. Náms-
framboð jókst, háskólastúdentum
fjölgaði til muna, aðstæður til rann-
sókna tóku stakkaskiptum og mikil-
vægir áfangar náðust í húsnæðismál-
um Háskólans.
Gylfi hafði aðeins verið ráðherra í
eitt ár þegar Vísindasjóði var komið á
fót og þar með gjörbreyttust aðstæð-
ur til vísindarannsókna á Íslandi.
Sjóðurinn var síðan efldur til muna
árið 1961. Einnig má nefna að Rann-
sóknarráð ríkisins varð að sjálfstæðri
stofnun árið 1965.
Árið 1958 voru sett ný lög um Há-
tillögur og hugmyndir sem hafa haft
mikil áhrif á þróun Háskólans allar
götur síðan.
Það segir svo sína sögu um ráð-
herratíð Gylfa að á næstsíðasta ári
hans í embætti samþykkti Alþingi, að
frumkvæði hans, þingsályktunartil-
lögu um að reist skyldi Þjóðarbók-
hlaða í tilefni af ellefu hundruð ára af-
mæli Íslandsbyggðar 1974. Sem
kunnugt er náðist þetta markmið ekki
á þeim tíma, en engum blöðum er þó
um það að fletta að þarna var stigið
afar mikilvægt skref í átt til varan-
legrar lausnar á húsnæðisvanda Há-
skólabókasafns og Landsbókasafns.
Á hátíðarsamkomu vegna 50 ára af-
mælis Háskóla Íslands 6. október
1961 flutti Gylfi Þ. Gíslason ávarp fyr-
ir hönd ríkisstjórnarinnar og sagði þá
meðal annars: „Mig langar til þess að
bera fram ósk háskólanum til heilla á
þessari hátíðarstundu. Hvers á ég að
óska honum? Á ég að óska þess, að
honum verði reistar nýjar og glæstar
byggingar? Á ég að óska þess, að fé
það, sem hann fær til umráða, stór-
vaxi með hverju ári sem líður? Vissu-
lega ætti Háskóli Íslands allt þetta
skilið, og þjóðin uppskæri af því
margfaldan ávöxt, ef þetta yrði. Þess
vegna ætti að vera óhætt að vona að
þróunin verði þessi. Ég ætla samt
fyrst og fremst að óska hinum fimm-
tuga háskóla þess, sem ég held að sé
honum mikilsverðast: Að allt starf
hans megi um alla framtíð mótast af
sannleiksleit og sannleiksást, en hann
verði samt aldrei kyrrlátt lærdóms-
setur fyrst og fremst, þar sem aðeins
sé lært og kennt, heldur sú háborg
frjálsrar hugsunar á Íslandi, þaðan
sem sótt sé fram til nýrra sigra á sviði
andans. Að hann skoði það aldrei eitt
skyldu sína að svara spurningum,
heldur ekki síður að spyrja sjálfur,
spyrja án afláts af raunsæi og dirfsku.
Að hann leiti aldrei skjóls í næðingi
nýs tíma, heldur kjósi að herðast í
stormum hinnar eilífu baráttu fyrir
þekkingu og frelsi.“ Um leið og ég
þakka Gylfa Þ. Gíslasyni ómetanlegt
framlag hans til uppbyggingar Há-
skóla Íslands, færi ég fjölskyldu hans
innilegar samúðarkveðjur.
Páll Skúlason.
Það fylgdi því skrýtin tilfinning að
hefja nám í hagfræði í Háskóla Ís-
lands fyrir tæpum tuttugu árum og fá
þar sem helsta kennara Gylfa Þ.
Gíslason. Þarna stóð ljóslifandi fyrir
framan nýstúdentana maðurinn sem
hafði nær hálfri öld áður orðið fyrsti
fastráðni háskólakennarinn í hag-
fræði á Íslandi og hafði með Ólafi
Björnssyni byggt upp kennslu í við-
skiptafræði og hagfræði á háskóla-
stigi á Íslandi. Maðurinn sem hafði
öðrum fremur mótað hagfræðilega
umræðu um íslensk efnahagsmál ára-
tugum saman.
Það tók nemendur ekki langan
tíma að átta sig á því að þar fór maður
sem hafði yndi af því að miðla hag-
fræði til nemenda. Virðingin fyrir
fræðunum og djúpur skilningur sem
fengist hafði á langri og afkastamikilli
starfsævi skein hvarvetna í gegn. Síð-
asta starfsár Gylfa Þ. sem háskóla-
kennara var að renna upp en metn-
aðurinn í kennslunni og áhuginn var
slíkur að þetta hefði hæglega getað
verið það fyrsta. Stjórnmálamaðurinn
sem nemendur þekktu úr fjölmiðlum
frá árum áður var hins vegar hvergi
sjáanlegur.
Það voru augljós forréttindi fyrir
nemendur að hafa slíkan kennara.
Löngu síðar varð mér ljóst hvílík for-
réttindi það voru líka fyrir háskóla-
deild að hafa slíkan starfsmann. Þótt
Gylfi Þ. hafi hætt störfum löngu áður
en ég kom til deildarinnar sem kenn-
ari var ljóst að deildin bjó enn að
starfi hans sem kennara og stjórn-
anda. Fyrir ungan nafna hans var
bara viðkunnanlegt að þegar sam-
starfsmennirnir töluðu um hvað Gylfi
hefði sagt eða gert var alltaf átt við
Gylfa Þ. Gíslason.
Fyrir hönd starfsfólks viðskipta-
og hagfræðideildar Háskóla Íslands
vil ég þakka störf Gylfa Þ. Gíslasonar
fyrir deildina, fræðasamfélagið og ís-
lenskt viðskiptalíf.
Gylfi Magnússon,
deildarforseti.
Með Gylfa Þ. Gíslasyni er fallinn í
valinn einn farsælasti menningar-
frömuður Íslands á 20. öld, og lagðist
þar margt á eitt til að gera hann að
svo miklum nytjamanni. Hann gegndi
embætti menntamálaráðherra í 15 ár,
lengur en nokkur annar maður til
þessa. Allan þann tíma, og raunar um
skeið bæði fyrir og eftir setu sína í
ríkisstjórn, var hann helsti forustu-
maður Alþýðuflokksins. Hann var
með afbrigðum eljusamur; gáfaður,
vel menntur og hugmyndaríkur; lipur
samningamaður en þó fylginn sér og
þéttur fyrir. Í efnahagsmálum þjóð-
arinnar, sem mjög breyttust til batn-
aðar á þessum árum, naut hann þess
að vera lærður hagfræðingur og pró-
fessor í þeirri grein. Flokkur hans var
að vísu fámennur, en var lengst af
þennan tíma í ríkisstjórn með stærsta
stjórnmálaflokknum, og þegar Gylfi
vildi beita sér var staða hans mjög
sterk. Þessi ríkisstjórn tveggja flokka
gaf sjálfri sér nafnið „Viðreisnar-
stjórnin“, og verk hennar lánuðust
svo vel að nafnið hefur orðið fast í vit-
und þjóðarinnar.
Þegar Gylfi var nýlega kominn á
þing kornungur maður, heyrði ég
hann eitt sinn flytja einskonar stefnu-
skrá stjórnmálamanns. Íslensk
stjórnmál höfðu á tímum sjálfstæðis-
baráttunnar og á fyrstu árum full-
veldisins oft verið mjög persónuleg og
stundum illskeytt. Þessu vildi Gylfi
breyta, hann leit svo á að þjóðmálin
ættu að vera málefnaleg en ekki per-
sónuleg og stjórnmálamenn ættu að
flytja mál sitt án allrar áreitni við and-
stæðinga sína. En óvenjunni varð
ekki breytt í einu vetfangi, og sjálfur
slapp Gylfi ekki við margvíslega
áreitni og misjafnt umtal á athafna-
sömum stjórnmálaferli sínum. Þó var
hann ávallt trúr æskuhugsjón sinni
hvað sem á dundi, hann leit ávallt á
efni málanna og sýndi andstæðingum
sínum drengskap og kurteisi. Og ef til
vill má segja að hin þráláta rógmælgi
Íslendinga risti ekki djúpt í raun og
veru. Víst er um það að ekki var Gylfi
fyrr sloppinn út úr orrahríð stjórn-
málanna heldur en þjóðin sýndi hve
vel hún kunni að meta afrek hans. Ef
hann kom einhvers staðar fram op-
inberlega var honum ævinlega fagnað
með dynjandi lófataki. En þegar horft
er til baka má harma það eitt, hve
ungur hann hvarf af vettvangi þjóð-
málanna, aðeins 61 árs að aldri. Mikill
fengur hefði það verið íslenskri
stjórnsýslu að fá lengur notið starfs-
orku hans, þekkingar og reynslu.
Ég gæti auðveldlega talið upp fjöl-
mörg merkileg nýmæli sem Gylfi kom
í verk eða átti drjúgan hlut að á þing-
mannsferli sínum og ráðherratíð.
Þó nefni ég aðeins eitt mál af því að
mér er það sérstaklega kunnugt og ég
veit að Gylfa var það einnig einkar
hugleikið, en það er handritamálið
sem svo var nefnt, endurheimt gömlu
handritanna frá Danmörku. Þegar
Gylfi settist á ráðherrastól árið 1956
hafði málið legið í kyrrð í tvö ár, og
mátti svo virðast sem það hefði siglt í
strand, að minnsta kosti um stundar
sakir. En Gylfi lét það verða eitt sitt
fyrsta verk að taka málið upp að nýju
með viðræðum við danska stjórn-
málamenn, og honum tókst á nokkr-
um árum að leiða það fram til sigurs
fyrir báðar þjóðir, Íslendinga og
Dani. Það má aldrei gleymast að Gylfi
átti allra manna mestan þátt í lausn
handritamálsins. Það hefði áreiðan-
lega ekki verið til lykta leitt á þessum
tíma ef hans hefði ekki notið við, og þá
er alls óvíst hvernig síðar hefði farið.
Því var og líkast sem Gylfi ynni að
þessu máli undir heillastjörnu.
Svo vel tókst til að allan þennan
tíma voru sósíaldemókratar, systur-
flokkur Alþýðuflokksins, við stjórn-
völinn í Danmörku, en þeir voru ein-
huga í að leysa handritamálið, og
margir forustumenn flokksins voru
beinlínis persónulegir vinir Gylfa.
Tvisvar þurfti að taka málið til af-
greiðslu í danska þinginu á þessum
árum, og í síðara skiptið var það í
reynd í bráðri hættu. Einungis lagni
Gylfa og staðfesta og traust sambönd
við stuðningsmennina í Danmörku
fengu borgið handritamálinu í höfn.
Þegar Brynjólfur biskup sendi
handritin úr landi, varaði hann við því
að loka þau „þögul“ inni í bókasöfn-
Gylfi Þ. Gíslason og Guðrún Vilmundardóttir, eiginkona hans.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. ÁGÚST 2004 B 3
GYLFI Þ. GÍSLASON