Frjáls þjóð - 19.12.1959, Side 6

6
cJ-auflarclaflinn 19. deó. 1959 — FR JÁLS
ÞJDÐ
Nýjar bækur
otj
húfundar
Reykjavík í lok nítjándu aldar
beirra
IJtilegumenn og
bústaðir þeirra
Ólafur Briem, kennari á
Laugarvatni, hefur um langt
skeið' lagt stund á rannsókn á
útilegumannabælum og skráð-
um heimildum, sem til eru um
útilegumenn og útilegumanna-
byggðir. Hefur hann farið
margar könnunarferðir um
byggðir og óbyggðir, ásamt
Gísla Gestssyni safnverði og
Guðm. Guðmundssyni trygg-
ingafræðingi og fleiri félögum
sínum á liðnum árum. Fyrir
hans atbeina og þeirra félaga
hafa jafnvel verið gerðir út
leiðangrar til þess að grafa upp
rústir gamalla útilegumanna-
byggða á fjöllum.
Nú hefur Ólafur Briem skrif-
að um þetta efni bók, er hann
nefnir Útilegumenn og auðar
tóttir (tveir kaflar eru þó skrif-
aðir af Gísla Gestssyni), en
Menningarsjóður gefið út. Er í
henni rakið það, sem með sann-
indum er vitað um útilegumenn
og lýst þeim útilegumannabæl-
um, sem fundizt hafa. Fylgja
margar myndir af bústöðum úti-
legumannanna og nokkrir upp-
drættir. Rök eru leidd að því,
hverjir hafzt hafi við á hverj-
um stað, eftir því sem tilföng
leyfa.
Mörg útilegumannabælin eru
aðeins lélegir skútar, þar sem
bálkar hafa verið hlaðnir til
þess að liggja á og skjólgörð-
um hrófað upp, en sums staðar
hafa útilegumennirnir haft
meira við. Á öræfum landsins
eru leifar mannvirkja svo mikl-
ar, að tæpast geta þau verið eins
manns verk, og rök hníga að
því, að þar hafi jafnvel verið
hafður búfénaður. Ber höfund-
ur mikið hrós á handaverk
Fjalla-Eyvindar, sem frægast-
ur er útilegumanna á seinni
öldum og víðast hefur búsetu
haft á öræfunum.
Alls telst mér tií, að nafn-
greindir séu í bókinni rúmir
þrjátíu útilegumenn frá því um'
miðbik tólftu aldar fram á^
miðja nítýándu öld, er menn
struku síðast á fjöll til útilegu.j
En til heimilda er vitnað um
miklu fleiri útilegumenn, sem
ekki er vitað um nöfn á.
Ólafur Briem hefur sýnilega
innt af höndum mikið rannsókn-
arstarf og segir frá niðurstöð-j
um sínum á greinargóðan hátt,'
eins og vænta mátti. Alla ó-j
þarfa mælgi hefur hann á hinn
bóginn forðazt og víða orðið að
binda sig við fáorða lýsingu, þar^
sem efniviðurínn var svo mik-
iU, að verkið hefði að öðrum
kosti þrútnað í höndum hansj
og fyllt margar bækur í stað
einnar. Það er sannfraéðin um'
útilegumennina og bústaði
þeirra, sem er mark og mið
höfundar, og þess vegna er það
aukaatriði, sem utan þess sviðs
liggur.
Ólafur Briem hefur aukið hér
einum þætti við þekkinguna á
lífi og högum i þessu landi,
fórnað til þess mörgum stund-
um og áreiðanlega lagt í veru-
legan kostnað við ferðalög í
torsótta hluta landsins. Hann
hefur innt af höndum verk, sem
honum er til sóma, og gert það
með því hugarfari, sem farsæld
fylgir. Þetta er eitt þeirra verka,
sem ekki gefur mikið í aðra
hönd, umfram góðan orðstír.
J. H.
Sveit þeirra manna, sem
ruddu verkalýðshreyfingunni
og jafnaðarstefnunni braut á
íslandi á morgni þessarar ald-
ar, tekur nú að gerast þunn-^
skipuð. Bára tímans ber hina
síðustu þeirra óðum brott. j
Einn þeirra, sem enn heldur
velli, og ekki hinn sízti, er
Ágúst Jósefsson. Hann er nú
hálfníi’æður. En þrátt fyrir há-
an aldur er hvorki að sjá né
heyra, að hugur hans sé neinni
lömun sleginn. Hann er einn í
hópi þeirra, sem senda frá sér^
bók á jólamarkaðinn í ár. Þessi
bók heitir Minningar og svip-
myndir úr Reykjavík og er gef-
in út af Leiftri.
Bók Ágústs skiptist í tvo
nokkurn veginn jafna hluta. I
fyrra hlutanum lýsir hann
Reykjavík á síðustu áratugum
nítjándu aldarinnar, um leið og
hann rekur nokkuð æviferil
sinn í æsku, en í síðari hlutan-
um segir frá dvöl hans í
Kaupmannahöfn, heimkomu
þaðan og ýmsu félagsmála-
starfi í þágu verkalýðshreyf-
ingarinnar, Alþýðuflokksins
og bæjarins. Bókinni lýk-
ur svo með frásögn af ferða-
lagi, er hann fór um megin-
land Evrópu, er hann var orð-1
inn áttræður.
Það er góð bók, sem Ágúst
hefur skrifað, og að mestu
laus við ellimörk. En einkan-
lega finnst mér varið í þann
helming hennar, sem helgaður
er Reykjavík fyrir aldamótin.
Þar er með látlausum hætti
brugðið upp ágætum myndum
af sjálfum bænum og fólkinu,
sem hann byggði fyrir alda-
mótin, og ævikjörum þess lýst
á hinn skilmerkilegasta hátt.
Jafnhliða leiðir höfundur
fram á sjónarsviðið fjölda nafn-
greindra manna og segir grein
á þeim í stuttu máli.
Þeir, sem lesa þennan hluta
bókarinnar með athygli, geta
hæglega gert sér ijósa hug-
mynd um bæjarbraginn og líf
fólksins á þessum árum. Það
er lesendum sjálfum að kenna,
en ekki höfundinum, ef þeir
standa ekki upp frá lestrinum
miklu auðugri að skiiningi á
þessu skeiði í þróunarsögu
Reykjavíkur.
Kjörum reykviskrar alþýðu
er lýst af hinni mestu hófsemi
og nærfærni. Þar er hispurs-
laust sagt frá því, er henni var
stundum boðið, þegar við ódæla
bokka var að eiga, en þó án
þess að láta dekkja myndina.
Höfundur dregur einnig mynd
af umhverfinu, Reykjavík
þessa tíma, svo glöggt, að við
sjáum í huganum sandinn með
bikaða báta og þönglana, sem
aldan ' hefur skolað upp, þar
sem nú er höfnin.
Síðari hluti bókarinnar er
ekki jafngóður, enda víðast far-
ið fljótt yfir sögu, og kann það
því að vera um að kenna, að
Ágústi mun ekki lagið að halda
fram sínum hlut í átökum og’
málefnabaráttu á liðnum árum.
Allmargt mynda er í bókinni
frá þeim tímum, sem Ágúst
fræðir okkur um, og yfirleitt er
bókin þokkalega úr garði gerð.
Eina smávillu rakst ég á:
Guðnabakki, þar sem móðir
höfundar var með drenginn
sinn í kaupavinnu, er ekki í
Hvítársíðu heldur Stafholts-
tungum.
Það er fyllsta ástæða til þess
að þakka Ágústi þessa bók, er
hann hefur skrifað að lokinni
langri og giftudrjúgri starfsævi.
J. H.
Hin „baneitraða" bók - Lögmál Parkinsons
„Burgeisar skrifstofuvalds og
kaupsýslu froðufella, þegar
þeir heyra lögmál Parkinsons
nefnt, og staðhæfa, að enginn
Parkinson sé til. En hann er
raunveruleiki og éinnig hin
ramma ádeila hans.“ Þannig
fórust einum hinna enskumæl-
andi ritdómara orð um bók
Parkinsons. Og er það raunar
nokkur furða, þótt höfðingjar
þess ríkis kveinki sér? Þeir eru
ekki á hverjum degi dregnir
svo sundur og saman í háði
sem Parkinson gerir, unz allt
hrófatildrið er afhjúpað og
hlægilegt orðið. i
En því aðeins hittir hið napra
háð beint í mark, að hér er
stutt á býsna viðkvæman blett.
Lýsingar hans og ályktanir eru
nefnilega alls ekki út í bláinn,
þótt hann láti margt fjarstæðu-
kennt fjúka, heldur eru veil-
urnar og meinsemdirnar, sem
hann fer höndum um, ekki síð-
ur staðreynd en ádeilan.
Það er sem kunnugt er höf-
uðkenning Parkinsons, að emb-
ætti og stofnanir hrúgi að sér
starfsliði sa;mkvæmt lögmáls-
bundinni áráttu, gersamlega án
tillits til þess, hvort stofnunin
sjálf sé í vexti að öðru leyti eða
viðfangsefni hafi aukizt eða
jafnvel dregizt saman. Það, sem
á vanti raunveruleg verkefni
handa sívaxandi starfsliði,
verði Si;álfkrafa til við mann-
fjölgunina, án þess að auka hið
minnsta við afköstin í heild.
Færir hann máli sínu til sönn-
unar dæmi um stofnanir með
minnkandi verkeíni, en hrað-
fjölgandi skrifstofuher.
Þessu fyrirbæri fylgja svo
ýmis fleiri ytri einkenni, með-
al annars starfsýsludauði og
stofnanadá, er hann nefnir svo.
Hann telur, að öll hin beztu
verk á sviði starfsýslu hafi ver-
ið unnin við erfið skrifstofu-
skilyrði, en þegar áhuginn tek-
ur að beinast að veglegum söl-
um og hinu fullkomna húsnæði,
sé skeiðið á enda runnið, og
reynslan sanni, að sú starf-
sýslustofnun, er kemur að öll-
um salarkynnum fullgerðum,
kafni í sinni eigin fullkomnun.
Kaflinn um stofnanadáið er
ekki síður athyglisverður. Höf-
undur segir, að greina megi
þi’jú stig þess sjúkdómsástands
á viðhorfum starfsmannanna
sjálfra. Þegar stai’fsmenn stofn-
unar fai’a að hafa orð á því, að
engin von sé til þessa, að þeir
geti keppt við þessa eða hina
stofnunina, er þeir telja búa
við meiri fullkomnun, enda
eins farsælt að vinna sér hægt,
þá er hún á fyrsta stigi sjúk-
dómsins. Afrekamælikvarði
þessarar stofnunar er tekinn
að gerast stuttur. Einkenni ann-
ars stigsins er drýldni. Markið
hafði ekki verið sett hátt og
þess vegna auðvelt að uppfylla
að mestu leyti sett skilyrði.
Jafnframt er talað af lítilsvii’ð-
ipgu um öll umbrot og breyt-
ingar, en þeim mun meiri á-
hgrzla lögð á ,,farsældina“. Á
þriðja stigi hefur svo sljóleik-
inn tekið við af drýldninni.
Það tekur því ekki lengur að
trufla svefninn með því að láta
drýgindalega.
Jafnhliða skorti á starfsvilja
einkennast slíkar stofnanir af
drabbi og ytri hrörnun, svo að
hver gestur getur af því séð,
hvers kyns er.
★
Höfundur fjallar mjög um
nefndir, og ætti það að höfða
sérstaklega til manna hér á
landi nefndanna. Hann segir,
að menn séu í nefndum af
tveimur ástæðum: Til þess að
gera gagn og til þess að hafa
upp úr því. Einkum dvelur
hann við ríkisstjórnir, sem
dæmi um hina síðari tegund
nefnda. Leiðir hann rök að því,
að ríkisstjórnir vei'ði því verr
starfhaefar sem þær eru fjöl-
mennai’i. Þegar tala ráðherra
hafi náð vissu marki, myndist
innan ráðuneytis dálítill kjarni,
sem öllu ráði. En vei'ði hún
mjög há, geti ekkert fleytt því
foi’mi hinnar æðstu stjórnar lífs
í gegnum bárur tímans til lang-
frama. Þannig hafi ríkisstjói’n
Englands fimm sinnum vaxið
út úr því hlutvei’ki, vegna fjöl-
mennis, að vera raunvei’uleg
ríkisstjórn, svo að önnur valda-
stofnun varð að taka við. Park-
inson segir, að nefnd sé ekki
mannavei’k (nema þá líklega í
upphafi), heldur jurt, sem
skjóti í’ótum, vaxi, blómgist,
visni og deyi og sái út frá sér
fræjum að nýjum nefndum.
í ljósi þessarar kenningar
mætti ef til vill rannsaka og
skilja, hvers vegna störf, geta
og vald alþingis íslendinga
hefur farið minnkandi með vax-
andi fjölda þingmanna, unz það
er nú orðin samþykktarstofn-
un. í framhaldi af þeirri athug-
un mætti svo lesa kafla Park-
insons um það, hvers vegna
Bretar hafa að jafnaði skipzt í
tvo stjórnmálaflokka, en Frakk-
ar í marga, og hvernig að því
er farið, að fá menn, sem fara
með atkvæði í umboði annarra,
Framh. á 8. síðu.
Storbrotin
skáidsaga
Út er komin hjá Norðra skáld-
saga eftir sænska rithöfundinn
Vilhelm Mobei’g, Vesturfararn-
ir — fyrsta bindi mikils rit-
verks. Segir þar frá sænskum
bændum, sem tóku sig upp og
fluttust brott úr heimahögum
sínum til Vesturheims um mið-
bik nítjándu aldar. Er sögunni
þar komið, þegar þessu bindi
lýkur, að vesturfararnir ganga
á land í New York.
Moberg er einn öndvegishöf-
unda á Norðurlöndum, og þessi
saga ber öll beztu einkenni
hans. Hér og þar er frásögnin
krydduð nokkuð hispurslausum
sögum, eins og hans er vandi,
en kjarni bókarinnar er lýsing
hans á lífinu í sveitum Smá--
lands um miðja öldina sem leið,
og viðbrögðum moldarbarn-
anna á langri leið þeirra yfir
hafið.
Viðhafnarútgáfa
þriggja Eddu-
kvæða
Þrjú Eddukvæði er lítil bók
en mjög vönduð, sem Almenna
bókafélagið hefur gefið út. f
henni er Þrymskviða, Völund-
arkviða og Völsungakviða hin
forna. Eru kvæðin búin til
prentunar af Sigurði Nordal
prófessor, sem jafnframt hef-
ur skrifað formála, þar sem á
það er lögð áherzla, hve Eddu-
kvæðin eru í rauninni alþýð-
legur skáldskapur, þótt þau séu
líka tilkomumikill skáldskapur
og dýrmætasti fjársjóður. Jó-
hann Briem listmálari hefur
myndskreytt bókina, sem öll
er með eins miklum nútíma-
svip og fært hefur þótt að gefa
henni.
Þessa bók nefnir útgáfufyr-
irtækið gjafabók, og hana fá
ókeypis allir þeir félagsmenn,
sem keypt hafa sex bækur
þess eða fleiri á ái’inu.