Frjáls þjóð - 16.04.1960, Blaðsíða 5

Þegar líkskoðun var lokið,
yfirheyíðj sýslumaður fimm
vitni um atburðina í Svína-
vallakoti, og hefur þegar ver-
ið skýrt frá því, sem þau
sögðu.
Nú vill svo til, að varð-
veitzt hefur skrifleg frásögn
manns, sem átti heima í Una-
dal, þegar þessir atburðir
gerðust. Hann segir svo frá,
að hann hafi fyrstur manna
komið með félaga sínum að
Svínavallakoti, eftir að fólk-
ið veiktist, og borið lík brott
úr bænum í útikofa, jafnóð-
Þegar við komum að Svína-
vallakoti, var konan í andar-
slitrunum. Það var hryggileg
sjón, og af því, sem upp úr
henni hafði komið, var megn-
asta ólykt í baðstofunni. Þeg'-
ar hún var liðin, bað Dagur
okkur að bera líkið út í kofa
utarlega á hlaðinu . . . Við
bárum líkið út, en Dagur tók
lampa og ætlaði að lýsa
okkur. Þó komst hann ékki
lengra en í bæjardyrnar. Þar
hné 'hann niður og var með
litlu lifsmarki, er við kom-
um til baka. Sigurður tók
hafi getað lagt trúnað á því-
líkt þá.
Undir þvílíkar grunsemdir
hefur og ýtt, að rannsókn
Jóns Espólíns á Hofi 16. októ-
ber 1825 var vægast sagt
mjög slæm, þrátt fyrir upp-
gröftinn, jafnvel þótt fram-
hjá því sé horft, að mennirn-
ir frá Bjarnastaðagerði voru
alls ekki látnir bera vitni.
Röggsemdarskortur hans var
til þess fallinn að ýta undir
grunsemdina, enda ber Er-
lendur það á annan embætt-
ismann, einn hreppstjóra
um og fólkið dó. En hvorugan
þessara tveggja manna yfir-
heyrði þó Jón Espólín.
Þessi maður hét Erlendur
Árnason, f jórðungslæknis,
Péturssonar, og var á fimmt-
ánda ári, þegar þetta gerðist.
Mætti ætla, að honum hefði
orðið þetta ærið minnisstætt.
En þegar frásögn hans er
borin saman við þau slitur
staðreynda, er nú er kunnugt
um, kemur í ljós, að í mörg-
um atriðum, er sannreynd
verða, er ekki fyllilega rétt
frá sagt. En það er skiljan-
legt, þegar þess er gætt, að
frásagan er skrifuð af göml-
um manni i öðru landi sjö
áratugum eftir að atburðirn-
ir gerðust. Varla fer samt hjá
því, að það sé rétt munað, að
hann hafi farið að Svína-
vallakoti þessa örlaganótt, og
verður því tekinn hér upp
kafli, sem lýsir aðkomunni
þar.
Erlendur átti heima í
B|jarnastaðagerði í Unadal,
og maður sá, sem með honum
fór, nefnist Sigurður. Erlend-
ur telur, að ungur sonur Dags
bónda hafi komið að Bjarna-
staðagerði til þess að biðja
um hjálp. Hefst svo frásögn
Erlends:.
„Svaf ég til fóta gamals
manns, föður Sigurðar þess-,
er sóttur var. Gluggi var yf-
ir rúminu á hjörum, og vakn-
aði ég við það, að ég heyrði
grát inn um gluggann og að
þar var barn eða unglingur.
Ég opnaði gluggann, fór út á
vegginn og þekkti, að þar var
kominn Jón litli í Svínavalla-
koti. Var hann með boð frá
föður sínum til Sigurðar að
koma þangað. Sagði Jón litli,
að móðir sín væri að deyja.
Allir vöknuðu í baðstof-
unni. Sigurður sagði mér að
klæða m'ig og fara með sér,
en drengurinn varð eftir um
nóttiha."'"" ' • r
hann og bar hann inn, en ég
bar ljósið, og eftir litla stund
var hann einnig liðið lík.
Bárum við hann inn 1 sama
kofann.
Þegar við komum inn frá
þessu, var Jónas farinn að
veina af uppsölu og dó að
kalla á sömu stundu. Bárum
við hann einnig í sama kof-
ann . . .“
Ekki þarf að fara ií graf-
götur með það, að margrætt
varð um dauða þessa fólks og
sjúkleika hins, sem hjarnaði
við. Almæli var, að eitrun
hefði vaidið þessum firnum,
og um það þarf ekki að efast.
En á þessum tíma var fólki
mjög gjarnt að ætla, að þeir,
sem snögglega fórust og vo-
veiflega, án þess að skýrt
yrði til hlítar, hefðu látið
lifið af mannavöldum. Svo
var einnig hér. Sýslumaður
héraðsins, Jón Espólín, segir
að vísu í Árbókum sínunv.
„Enginn þóttist vita, hver
valda mætti, ef af manna-
völdum væri.“ Þetta er þó
fjarri sanni. Það þóttust ein-
mitt fjölmargir vita.
Erlendur Árnason fer ekki
í launkofa með þetta atriði.
Hann segir, að Dagur hafi lát
ið Havsteen fá sauðina upp í
jaitSarafgjald, en komið með
þá síðar ií kaupstað en vera
bar, og hafi kaupmanni mis-
þóknazt það. Hann hafi síðan
boðið Degi salt í blóðið og
fleygt um leið í það einhverju
hvítu. Þannig mun einnig
hafa verið sú saga, sem gekk
staflaust um landið um að-
draganda þessara atburða.
Því þarf ekki að bæta hér við,
að fólk ætlaði, að það hefði
verið eitur, sem kaupmaður
kastaði í blóðið. Þetta er að
vísu tröllasaga, sem lætur nú
ótrúlega í eyrum manna, en
menn skilja ekki rétt viðhorf
fólks fyrir nálega hálfri ann-
arri öld, ef þeir ætla, að fáir
sveitarinnar, að hann hafi
steypt slátrinu í Hofsá. svo
að ekki væri hægt að rann-
saka eituráhrif þess.
Einkennilegt var og, að
rokið var til að grafa fólk-
ið, þótt allir á Höfðaströnd
mættu vita, að í vændum
var Hkskoðun, og það stingur
í augun, að í prestsþjónustu-
bókinni er alls ekki getið,
með hvaða hætti fólkið dó,
þótt dánarmeina sé getið við
alla aðra. Að manni læðist
sú hugsun, hvað presturinn
sé að fela. Getur það verið,
að hann hafi í hjarta ætlað,
að fólkið hafi verið viljandi
drepið af ægisvaldi, sem
hann þorði ekki annað en
lúta?
Nú á ttímum dettur engum
manni í hug, að Jakob faktor
Havsteen hafi kastað eitri í
matföng Dags bónda Snorra-
sonar, þótt hann hafi ef til
vill komið seinna með sauð-
ina í kaupstaðinn en um
hafði verið samið. Hann hef-
ur eflaust verið harður í
horn að taka, en slíkt og
annað eins hefur aðeins ver-
ið hugarsmíð fólks, sem var
trúgjarnara en góðu hófi
gegndi. Það er saga í ætt við
blámennina, sem útlendir
skipstjórar áttu stundum að
koma með hingað til þess að
glíma við sterka óvini sína.
Hafi Jakob Havsteen ein-
hverju kastað í blóðið hjá
Degi. hefur það verið salt og
annað ekki.
En þegar öllu er á botn-
inn hvolft: Hverju átti fólk
að trúa? Ætli menn hafi
kunnað mikil skil á slátur-
eitrun á sveitum landsins á
þessum árum?
(Helztu heimildir: Ðóma-
og þingabók, manntals-
bækur og málskjöl Skaga-
fjarðarsýslu, prestsþjón-
ustubók Hofsþinga, Gríma).
Frjals þjóð — Laugardaginn 16. apríl 1960
t
iír handraðanum
Ur annálum 19. aldar
Drukknun
Fagureyjar-bræðra.
Þetta ár drukknuðu Fag-
ureyjarbræður fjórir saman,
synir Einars Pálssonar,
Gunnarssonar prests í Staf-
holti, Pálssonar, á leið inn
eftir úr Dritvík. Páll var for-
maðurinn, en Bjarni, Jón og
Guðmundur hásetar. Fimmti
maðurinn var Símon frá
Saurum í Helgafellssveit, um
sextugt, 6. Guðný. dóttir Páls,
gjafvaxta, og 7. Þuríður,
vinnukona Ebenesers sýslu-
manns Þorsteinssonar. Reru
mörg skip um daginn og
lentu á Maríusandi, því ófært
þótti inn á Pollinn. Þegar
þeir bræður komu inn undir
land, er sagt, að -einhver
þeirra hafi ráðið til, að lagt
væri að Maríusandi, væri þar
og næg mannhjálp móti þeim
að taka, en Páll hafi svarað:
„Svo hef ég oftast lent, að
eigi hafa verið menn að taka
á móti mér, og svo mun enn
verða“. Stýrði hann þá beint
á Pollinn, og er kom þar.sem
þrengst var milli Víkurkletts
og Brjósts, sneri brimaldan
skipinu flötu og hvolfdi.
Drukknuðu bræðurnir þar,
en brimið fleygði Símoni og
konunum svo upp, að nað
varð til þeirra. Lifnuðu þær
skjótt við, en hann seint;
hafði hann kvosazt innvortis,
komst nauðulega heim að
Saururn og andaðist eftir
viku. Töldu sumir það spá-
sögu, er Jón prestur Þorláks-
son hafði eitt sinn kveðið við
Pál í gamni:
Páll er orðinn mesti mann:
meður sínu hyski
situr, stendur, sefur hann,
seinast deyr í fiski.
Bjarni, sá er þá drukknaði,
var Bjarni hinn yngri; kona
hans var Guðrún Hákonar-
dóttir Gunnarssonar, og var
þeirra son Guðmundur í
Saurlátri, skáldmæltur, átti
Guðrúnu Eiriksdóttur, syst-
ur Sigurðar skálds Breið-
fjörðs. Bjarni hinn eldri
bróðir hans bjó að Hrafnkels-
stöðum, síðan að Vatnsbúð-
um; átti Ingibjörgu úr Skor-
eyjum Jónsdóttur Steinólfs-
sonar.
Annáll 19. aldar 1809.
Greifinn og
ferjumaðurinn.
Trampe greifi reið um
sumarið vestur um land og
gisti í Haga hjá Guðmundi
Scheving; er það talið til
dæmis um ljúfmennsku hans,
að þegar hann fór suður aft-
ur, vildi hann hafa flutning
suður ■ yfir Breiðafjörð til
Brjánslækjar, og fór Guð-
mundur með honum þangað.
Hélt- þá staðinn Jóhann
prestur Bergsveinsson. Bað
þá Scheving hann að ljá
skip og formann að flytja
greifann til Flateyjar. Þá
bjó í Mávahlíð Jón skipa-
smiður Pálsson, gamall for-
maður; sendi prestur þegar
eftir honum og kvað annan
ekki til færari, en veður
var eigi alltryggilegt. Jón
var maður ófríður og heldur
farinn að eldast, og er mælt,
að greifanum hafi ekki þótt
hann forustulegur, en lézt
trúa verða þeim Scheving og
presti og fór með Jóni. Veð-
ur var hvasst og þverstætt.
Og er þeir voru komnir nær
á miðja leið, tók veðrið að
harðna; þótti Jóni greifinn
sitjja meira til hlés en vera
skyldi og mælti: „Berðu þig
að sitja á helvítis borunnl
réttari í skipinu“. SkildL
greifinn gerla orð Jóns og
þokaði sér til. Spurði þá ein-
hver hásetanna, hvort Jón
væri vitlaus að tala svona við
greifann. Þá sagði greifinn:
„Hann er hér yfir mér, en ég
eigi yfir honum“. Og er þeir
lentu í Flatey, gaf hann Jóni
spesíu, og það þótt yfirvöld
heimtuðu þá venjulega ó-
keypis flutning.
Annáll 19. aldar 1805.
Rætt um orgel í ' 1 '
Reykjavíkurdómkirkju. ’
1. panúar gerði Markús
Magnússon stiftprófastur í
Görðum messugjörðina þar
hátíðlegri en venjulega með •
samspili þriggja fíólína, og
telur Magnús Stephensen, er
hafði áhuga á söng, eins og
öðrum framförum þjóðar
vorrar, þennan menntasmekk
hans heiðursverðan, enda
hafði kansellíið 'eftir tillögu
Magnásar nýlega gjört þá
fyrirspurn til stiftamtmanns
og biskups, hvort eigi væri
nauðsynlegt þá þegar að fá
orgel í Reykjavíkurdóm-
kirkju.
Annáll 19. aldar 1803.
Aldrei verður
Ljótunn ljót.
Á páskadaginn andaðist að
Stóru-Ásgeirsá Tómas Tóm-
asson af skyndilegum verkj-
um, er 'hann fékk hinn sama
dag; var hann útskrifaður úr
Hólaskóla 1775 og vel að sér
um margt, settur sýslumaður
í Húnaþingi 1804—5, en nú
var hann hreppstjóri í Víði-
dal. Kona hans hét Ljótunn,
gæzkukona mikil; um hana
var þetta kveðið:
Aldrei verður Ljótunn ljót,
ljótt þó nafnið beri,
ber af ölíúm snótum snót.
snótin blessuð veri.
Annáll 19. aldar 1811.
.5