Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2005, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. febrúar 2005
L
ærdómsrit Bókmenntafélagsins
eru orðin meira en 60 talsins. Í
þessum glæsilega bókaflokki
eru íslenskar þýðingar á mörg-
um þeirra rita sem mestu skipta
í hugmyndasögu Vesturlanda
allt frá Ríki Platons og Siðfræði Aristótelesar
til rita eftir helstu frumkvöðla í heimspeki
seinni alda.
Á síðasta ári bættust nokkur rit við bóka-
flokkinn þar á meðal þýðing Björns Þorsteins-
sonar og Más Jónssonar á Samfélagssáttmál-
anum (Du Contrat social) eftir Jean-Jacques
Rousseau (1712–1778). Í heild er útgáfan vel
heppnuð og þýðendur eiga hrós
skilið. Þó má finna að fáeinum
smáatriðum. Ég kann til að
mynda heldur illa við að hafa
orðið „almannaheill“ í karlkyni eins og Már og
Björn gera (m.a. á bls. 199). Einnig þykir mér
hæpin sú fullyrðing Más í inngangi að þýðing-
unni að ég sjálfur og Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson séum dæmi um heimspekinga sem
hafa nýtt sér hugmyndir Rousseau. Við Hann-
es höfum báðir verið heldur andsnúnir stjórn-
speki af því tagi sem helst sækir innblástur í
rit hans.
*
Að mínu viti er Rousseau sá stjórnspekingur
sem hefur haft mest áhrif á vinstri væng
stjórnmála í okkar heimshluta allt frá tímum
frönsku stjórnarbyltingarinnar undir lok 18.
aldar. Í Samfélagssáttmálanum færði hann í
letur fjölmargar hugmyndir sem síðan hafa
aftur og aftur endurómað í málflutningi bylt-
ingarmanna og róttæklinga af ýmsu tagi. Ís-
lendingar þekkja aðdáun vinstri manna á
Rousseau til dæmis af bók Einars Olgeirs-
sonar Rousseau sem kom út á Akureyri árið
1925. Einar var einn af stofnendum Komm-
únistaflokksins 1930 og formaður Sósíalista-
flokksins frá stofnun hans 1939. Í inngangi
bókarinnar segir hann að Rousseau hafi verið:
… málsvari miljóna, sem annars áttu enga að, verj-
andi smælingja, sem traðkaðir voru undir fótum
höfðingjanna, frömuður frelsis, sem herskarar
hinna kúguðu þráðu, talsmaður sannleika, sem auð-
menn og aðall hæddi, boðberi ástar, sem hræsni og
ljettúð misþyrmdu, söngvari náttúrunnar, er menn-
ingin afskræmdi og eyðilagði, skáld tilfinninga, sem
vaninn og formið fjötruðu …
Aðdáun Einars og fleiri vinstri manna á
Rousseau verður aðeins að litlu leyti skýrð
með því að greina kenningar hans og hug-
myndir. Áhrif Rousseau stafa ekki síður af til-
finningahitanum sem logar milli lína í bókum
hans. Það voru ekki fyrst og fremst fræðileg
rök sem kveiktu með lesendum hatur á stétta-
skiptingu og misrétti eða glæddu trú á að
venjulegt fólk sé gott og mundi lifa vel og fag-
urlega ef því væru búin eðlileg skilyrði. Þessa
trú boðaði Rousseau með aðferðum sem eiga
meira skylt við skáldskap en heimspeki
Það er hægt að tengja Samfélagssáttmála
Rousseau við fjölmargt í stjórnmálum og
stjórnmálahugsun seinni alda. En hann vísar
líka aftur í tímann og tekur upp þræði sem
spunnir voru af Sallústíusi (86–35 f. Kr.) og
Livíusi (um 59 f. Kr.–17. e. Kr.) og fleiri róm-
verskum sagnamönnum sem fjölluðu um lýð-
veldistíma Rómarveldis og dásömuðu stjórn-
skipun þar sem frjálsir borgarar réðu ráðum
sínum og kváðu hafa tekið ákvarðanir sameig-
inlega sem jafningjar. Rit þessara manna um
rómverska lýðveldið urðu kveikjan að stjórn-
málastefnu sem þekktust er af Hugleiðingum
um Rómarsögu Livíusar (Discorsi) eftir Ítal-
ann Niccolo Machiavelli (1467–1527) og ritum
enska skáldjöfursins John Milton (1608–1674).
Þessi stefna er kölluð republicanismi á málum
nágrannalandanna og ef til vill er eðlilegast að
kenna hana við lýðveldi á íslensku. Af þessari
stefnu dregur Republicanaflokkurinn í Banda-
ríkjunum nafn sitt. Abraham Lincolns var einn
af upphafsmönnum þess flokks. Hann setti
meginhugsjón lýðveldissinna fram í meitluðum
hendingum í margfrægu Gettysborgarávarpi
þar sem hann talaði um „stjórn á þjóðinni af
þjóðinni sjálfri og í þjóðar þágu“ (government
of the people, by the people, for the people).
En allt er í heiminum hverfult og sá Republic-
anaflokkur sem nú fer með völd í Bandaríkj-
unum sver sig ef til vill meira í ætt við frjáls-
hyggju en lýðveldishugsjónir.
Rousseau var lýðveldissinni eins og Niccolo
Machiavelli, John Milton og Abraham Lincoln.
Í Samfélagssáttmálanum reyndi hann að skýra
hvernig almenningur getur farið með æðsta
vald yfir sjálfum sér og hver borgari verið í
senn í hópi óbreyttra þegna og meðal hæst-
ráðenda í ríkinu. Í kenningu Rousseau um
þetta efni gegnir hugtakið almannavilji lyk-
ilhlutverki. Í því sem hér fer á eftir ætla ég að
staldra við tvö efnisatriði í Samfélagssáttmál-
anum sem bæði tengjast hugmyndum Rouss-
eau um almannavilja. Annað er sú kenning
hans að lög eigi að ráðast af almannavilja. Hitt
er sú skoðun að menn séu þá og því aðeins
frjálsir að þeir hagi sér í samræmi við al-
mannavilja.
Lög og almannavilji
Í annarri bók Samfélagssáttmálans segir
Rousseau:
Ekki þarf … að spyrja hvort furstinn sé ofar lög-
unum, því hann er meðlimur ríkisins; né heldur
hvort lög geti verið ranglát, því enginn er ranglátur
gagnvart sjálfum sér; né heldur hvernig maður geti
verið frjáls og jafnframt settur undir lögin, því þau
eru einungis skrásetning vilja okkar. (Bls. 105.)
Af þessum orðum má ráða að Rousseau hafi
talið að sönn lög séu í samræmi við almennan
vilja borgaranna og með því að hlýða þeim geri
borgararnir það sem þeir sjálfir vilja og séu því
frjálsir. Þetta þýðir þó ekki að hvaðeina sem
kallast lög sé í samræmi við almannaviljann.
Rousseau áleit að flestar þjóðir eigi sér engin
raunveruleg lög (bls. 187) heldur séu á valdi fá-
mennrar yfirstéttar sem stjórnar í samræmi
við eigin sérhagsmuni í andstöðu við almanna-
vilja.
Kenning Rousseau um að lögin eigi að vera
skráning á sameiginlegum vilja þjóðarinnar er
tilbrigði við hugsjón lýðveldissinna um sameig-
inlega sjálfsstjórn borgaranna. En þetta til-
brigði er heldur endasleppt ef ekki er sett fram
haldbær skýring á því hvernig vilji margra
getur myndað einn vilja og hvernig þessi sam-
eiginlegi vilji getur mótað lögin. Meginefni
samfélagssáttmálans er tilraun Rousseau til að
takast á við þennan erfiða vanda sem hann
orðar sjálfur á þessa leið:
Sú þjóð sem er sett undir lögin á að vera höfundur
þeirra. … En hvernig má koma því í kring? … Hvernig
getur blindur múgurinn, sem oft veit ekki hvað hann
vill, því hann veit sjaldnast hvað honum er fyrir
bestu, einn og óstuddur unnið af hendi jafn viða-
mikið og vandasamt verk og smíði fullbúins laga-
kerfis er? (Bls. 106.)
Rousseau áleit óraunhæft að allir færu sam-
an með framkvæmdavaldið (bls. 148) og best
væri að kjörnir fulltrúar sæju um það (bls.
149). En þótt hann hafi gælt við hugmyndir um
einhvers konar fulltrúalýðræði þar sem menn
eru kosnir til að fara með framkvæmdavald
hafnaði hann því algerlega að kjörnir fulltrúar
ættu að hafa löggjafarvald. Hann áleit að kraf-
an um að lög endurspegli almannavilja feli í sér
að allir verði að taka þátt í löggjafarstarfinu.
Þótt Rousseau tali um að samfélagið þurfi vitr-
an löggjafa (bls. 107 o. áf.) sem þekkir al-
mannaviljann álítur hann að lög séu ekki full-
gild nema borgararnir samþykki þau í
frjálsum kosningum (bls. 110 og 200).
Fullveldi getur ekki átt sér fulltrúa af sömu ástæðu
og það verður ekki gefið eftir. Það býr fyrst og
fremst í almannaviljanum og enginn getur verið
fulltrúi hans. … Þingmenn þjóðarinnar eru því ekki
fulltrúar hans, né heldur geta þeir verið það; … Lög
sem þjóðin hefur ekki staðfest í eigin persónu hafa
ekkert gildi; þau eru hreinlega ekki lög. Enska þjóðin
telur sig vera frjálsa en skjátlast hrapalega. Hún er
aðeins frjáls á meðan hún er að kjósa sér þing-
menn, því um leið og kjöri þeirra er lokið er hún
þræll; hún er alls ekki neitt. Þau fáu andartök sem
hún er frjáls beitir hún frelsinu á þann hátt að hún á
fyllilega skilið að glata því. (Bls. 186.)
Rousseau virðist hafa gert sér að einhverju
leyti grein fyrir hversu óraunhæfar þessar
hugmyndir eru og hvað það er fjarstæðukennt
að heil þjóð sameinist og setji sér lög í sam-
ræmi við einhvern einn sameiginlegan vilja
allra borgaranna.
Þar sem lögin eru eiginlegar athafnir almannavilj-
ans getur fullveldið ekkert aðhafst nema þjóðin
safnist saman. „Þjóðin samankomin!“ munu menn
hrópa upp yfir sig. „Þvílík tálsýn!“ Það er tálsýn nú á
dögum en var það ekki fyrir tvö þúsund árum. Hefur
eðli manna breyst? (Bls. 179)
Þau ríki fyrir tvö þúsund árum sem Rouss-
eau vísar hér til eru gríska borgríkið Sparta og
lýðveldið í Róm en líkt og fleiri lýðveldissinnar
áleit hann að í þessum ríkjum hefðu borg-
ararnir stjórnað eigin málum sjálfir og tekið
ákvarðanir í samræmi við sameiginlegan vilja.
Trúlega sá Rousseau þessi fornu ríki fyrir sér í
rómantískum hillingum og hugmyndir hans
um að þar hafi borgararnir verið jafnir og
frjálsir og farið saman með stjórn eigin mála
eiga lítið skylt við sagnfræði. Fullyrðing hans
um að fyrir tvö þúsund árum hafi heilar þjóðir
komið saman og sett sjálfum sér lög leysa því
ekki vandamálið um hvernig hægt sé að láta
löggjöf ráðast af sameiginlegum vilja allra
landsmanna. En þótt hugmyndir Rousseau um
gullöld Spörtu og Rómar hafi verið óraunhæf-
ar höfðu þær samt mikil áhrif og ýttu undir
viðleitni til að snúa baki við nútímanum og
hverfa aftur til einfaldari og „náttúrulegri“
samfélagshátta. Trúlega hefur það verið fyrir
áhrif frá Rousseau að íslenskir kommúnistar
sem stofnuðu stjórnmálafélag í Reykjavík árið
1926 gáfu því nafnið Sparta.
Ekki er gott að átta sig á hvort og þá hvern-
ig Rousseau áleit mögulegt að setja lög með
því að stefna öllum borgurum á þjóðfund og
láta þá komast að sameiginlegri niðurstöðu.
Vera má að hægt sé að taka ákvarðanir um
hvort frumvörp öðlist lagagildi með þjóð-
aratkvæðagreiðslum og nú á tímum rafrænna
samskipta mætti hugsa sér að slíkar atkvæða-
greiðslur geti gengið þokkalega greitt. En hitt
er öllu hæpnara að þær leiði í ljós einhvern al-
mannavilja, í besta falli verður niðurstaðan í
hverju máli sú sem meirihluti kjósenda velur
og ætla má að minnihlutinn verði stundum
ósáttur við niðurstöðuna.
Þótt margt sé óljóst í hugtakanotkun Rouss-
eau og erfitt að henda reiður á hvað hann
meinti með tali sínu um almannavilja er ljóst
að hann leit á almannavilja sem sameiginlegan
vilja allra svo kostur sem meirihluti kýs en
minnihluti er andvígur er ekki í samræmi við
almannavilja í skilningi Rousseau. Nú kann
einhverjum að detta í hug að rétt sé að leið-
rétta hugtakanotkun hans og ákveða að láta
einfaldan meirihluta kjósenda ráða því hvað
skuli teljast almannavilji í hverju máli. Þetta er
þó ýmsum vandkvæðum bundið. Um sum
þeirra hef ég fjallað í grein um kosningar sem
prentuð er í ritgerðasafni mínu Vafamál (útg.
Hið íslenzka bókmenntafélag 1998). Sum þess-
ara vandkvæða tengjast þverstæðu sem kennd
er við franska stærðfræðinginn og stjórnspek-
inginn Marquis de Condorcet (1743–1794).
Þessa þverstæðu er hægt að skýra með dæmi:
Hugsum okkur að þrír menn, Gísli, Eiríkur
og Helgi, búi í sama húsi og taki sig saman um
að mála það að utan og þurfi að ákveða hvernig
það skuli vera á litinn. Gerum einnig ráð fyrir
að forgangsröð einstaklinganna sé sem hér
segir og þeir hafi allir jafneinbeittan vilja til að
halda fram sinni forgangsröð:
Gísli: gulur - rauður - grænn
Eiríkur: rauður - grænn - gulur
Helgi: grænn - gulur - rauður
Af þessu virðist ljóst að hópurinn vill gult
fremur en rautt þar sem tveir af þrem (Gísli og
Helgi) hafa gula litinn framan við þann rauða í
forgangsröð sinni. Einnig vill hópurinn rautt
fremur en grænt þar sem tveir af þrem (Gísli
og Eiríkur) hafa rautt framan við grænt í for-
gangsröð sinni. Sá sem vill gult fremur en
rautt og rautt fremur en grænt hlýtur að vilja
gult fremur en grænt. En þessi þriggja manna
hópur vill samt grænt fremur en gult því tveir
af þrem (Eiríkur og Helgi) hafa græna litinn
framan við þann gula í forgangsröð sinni. Þessi
rökfærsla sýnir að af forsendunum hér að neð-
an sem merktar eru F1 og F2 leiðir mótsögn.
F1: Af hverjum tveim kostum vill hópur fremur þann
sem meirihlutinn kýs.
F2: Sá sem vill x fremur en y, og y fremur en z, vill x
fremur en z.
Tal um að hópur hafi vilja og að hægt sé að
leiða þann vilja í ljós með því að stilla upp
tveim kostum í senn og athuga hvorn þeirra
meirihlutinn velur er beinlínis mótsagnakennt
svo þessi leið til að endurbæta kenningu
Rousseau er ekki fær og hljótum við að telja
honum til tekna að hafa ekki anað út í þá
ófæru. En hvaða kostir eru þá eftir?
Eins og aðrir franskir menntamenn þekkti
Rousseau heimspeki Descartes (1596–1659).
Meðal þess sem Descartes kenndi er að skyn-
semin sé sú sama í öllum mönnum, hún sé
hæfni til að komast að sannleikanum og sann-
leikurinn sé aðeins einn og þegar menn taki
upp á því að trúa ósannindum, sem séu jafn
misjöfn og mennirnir eru margir, þá hafi þeir
ekki látið skynsemina ráða. Í fjórðu bók Émile,
sem er eitt af höfuðritum Rousseau, er sett
fram svipuð kenning um samviskuna og Des-
cartes hafði haldið fram um skynsemina, að
hún sé söm í öllum mönnum og veiti þeim rétta
leiðsögn í siðferðilegum efnum (bls. 286 o. áf.).
Immanuel Kant varð ákaflega hugfanginn af
Émile og gerði þessa hugmynd Rousseau um
samviskuna að hornsteini siðfræði sinnar og
sagði að samviskan eða hinn góði vilji sem er
sameiginlegur öllum mönnum sé endanlegur
hæstiréttur um rétt og rangt. Hann taldi að ef
menn spyrðu sjálfa sig hvort þeir gætu viljað
að þetta eða hitt yrði að lögum sem allir fylgdu
og legðu málið í dóm þessa góða vilja sem í
þeim býr þá kæmust allir að sömu niðurstöðu
og sú niðurstaða væri siðferðilega rétt.
Mér þykir trúlegt að Rousseau hafi gert ráð
fyrir að almannaviljinn sé eins og samviskan í
Émile og hinn góði vilji hjá Kant, einhvers
konar sameiginleg vitund um hvað er siðferði-
lega rétt. Hann heldur því a.m.k. blákalt fram
(á bls. 106) að almannaviljinn sé ávallt réttur. Í
ljósi þessa er hægt að skilja ummæli eins og
þau sem hér fara á eftir:
Þegar lagafrumvarp er lagt fram á samkomu þjóð-
arinnar er ekki beinlínis spurt að því hvort menn
samþykki það eða hafni því, heldur hvort það sé í
samræmi við almannaviljann sem er vilji þeirra. Með
því að greiða atkvæði leggur hver og einn fram
skoðun sína á þessu atriði, og talning atkvæða leiðir
í ljós álit almannaviljans. Verði niðurstaðan á þá leið
að sú skoðun sem ég var andvígur hefur betur segir
það ekki annað en það að mér hefur skjátlast, og
það sem ég hélt að væri almannaviljinn var það alls
ekki. Hefði einkaskoðun mín haft betur hefði ég gert
annað en ég vildi gera og þá hefði ég ekki verið
frjáls. (Bls. 203.)
Þetta er lokaniðurstaðan af vangaveltum
Rousseau um hvernig almannavilji geti sett
ríkinu lög. Ég held að réttast sé að túlka þessa
niðurstöðu þannig að almannavilji sé það sem
samviskan, eða betri vitund borgaranna, býður
og að þessi betri vitund sé sú sama í öllum
mönnum og hafi ævinlega rétt fyrir sér. At-
kvæðagreiðsla um lagasetningu er þá könnun
þar sem borgararnir láta í ljós álit sitt á því
hvort lagafrumvarp sé í samræmi við þeirra og
betri vitund og þar með hvort það sé réttlátt.
Rousseau virðist hafa talið að þótt einum og
einum manni geti skjátlast um þessi efni í ein-
stökum tilvikum þar sem einkahagsmunir
hans sjálfs eru í húfi sé útilokað að þorra fólks
skjátlist um sama efni og því muni atkvæða-
greiðsla alltaf leiða til réttlátrar niðurstöðu.
Þessi túlkun kemur þokkalega heim við allt
sem Rousseau segir um efnið en sé hún rétt
vantar mikið á að kenningin komi heim við
veruleikann. Það er ansi bláeyg bjartsýni að
halda að meirihlutinn hafi ævinlega rétt fyrir
sér.
Vera má að Rousseau hafi gert sér ljóst að
kenning sín kæmi illa heim við veruleikann.
Hann viðurkenndi að mjög fáar þjóðir ættu sér
nein lög í þeim skilningi sem um ræðir, þ.e.
reglur eða skilyrði sem eru ákvörðuð af al-
mannavilja (bls. 187) og kannski leit hann sjálf-
ur á hugmyndir sínar um sjálfsstjórn borg-
aranna sem staðleysu, draum sem aldrei yrði
að veruleika. Ýmis ummæli hans í Émile, sem
hann ritaði um svipað leyti og Samfélagssátt-
málann benda til þess. Þar segir hann t.d. að:
Í öllum löndum sé andi laganna ævinlega sá að
hygla hinum voldugu á kostnað hinna valdalausu,
þeim sem hafa á kostnað þeirra sem ekki hafa. Þess
vandi eru óumflýjanlegur og án nokkurra und-
antekninga. (Émile bls. 236n.)
Frelsi
Rousseau tók í arf frelsishugsjónir lýðveld-
issinna sem fylgdu rómverskri hefð í því að
telja frelsi einkum felast í því að þurfa ekki að
lúta valdi neinna æðri manna. Samkvæmt
þessari hugmynd um frelsi getur maður verið
frjáls þótt hann verði að hlýða alls konar boð-
um og bönnum ef ákvörðun um þessi boð og
bönn er tekin af hópi jafningja þar sem hann
sjálfur hefur sama rétt og allir hinir. Þessum
lýðveldishugsjónum blandaði Rousseau saman
við hugmynd sem hann hefur ef til vill þegið
frá hollenska heimspekingnum Spinoza
(1632–1667) og er þess efnis að menn séu
ófrjálsir ef þeir eru á valdi geðshræringa eða
duttlunga en frjálsir ef skynsamleg yfirvegun
og meðvitaðar hugsjónir ráða för. Þessi
sambræðingur birtist t.d. þar sem Rousseau
segir:
… meðal þess sem ríki siðmenningarinnar gefur af
sér er siðferðilegt frelsi. Það eitt gerir manninn
sannarlega að sjálfs síns herra, því að sá sem er á
valdi eðlishvatanna einna lifir í þrældómi, en hlýðni
við lög sem menn setja sér sjálfir er frelsi. (Bls. 82.)
Lög sem ákvarðast af almannavilja neyða
borgaranna ekki til að hlýða neinum yfirboð-
ara sem er þeim sjálfum æðri svo sá sem er
þvingaður til að hlýða slíkum lögum er frjáls
Rousseau og Samfélagss
Samfélagssáttmálinn eftir franska skáld-
heimspekinginn Jean-Jacques Rousseau kom
út í flokki Lærdómsrita Bókmenntafélagsins
á síðasta ári. Í þessari grein eru tvö atriði
sem tengjast hugmyndum Rousseaus um al-
mannavilja rædd. Annað er sú kenning hans
að lög eigi að ráðast af almannavilja. Hitt er
sú skoðun að menn séu þá og því aðeins
frjálsir að þeir hagi sér í samræmi við al-
mannavilja.
Eftir Atla
Harðarson
atli@fva.is