Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. febrúar 2005
U
m þessar mundir er mikið
rætt um þann línudans sem
fræðimenn þurfa að stíga ef
þeir vilja ekki eiga á hættu
að vera sakaðir um að hafa
sölsað undir sig það sem
aðrir áttu. Ég gæti vel trúað að flestir
grúskarar hafi einhvern tíma lent í því að
eigna sér hugmyndir annarra, og þá jafnvel
án þess að átta sig fyllilega á því. Ég minn-
ist þess að í drögum að ritgerð sem ég
skrifaði einu sinni sagði ég
að Sonatorrek Egils Skalla-
grímssonar væri í raun og
veru önnur Höfuðlausn hans.
Mér fannst ég eiga þessa hugmynd. Ég not-
aði hana sem eina af röksemdunum fyrir því
hvað Egils saga væri hugvitsamlega byggð:
hún lyfti höfuðlausnarminninu upp á æðra
plan með því að láta það birtast í duldu
formi í Sonatorreki og frásögninni kringum
það. Egill bjargaði semsagt lífi sínu með
kveðskap, ekki bara í Jórvík, heldur einnig
heima á Borg á Mýrum þar sem hann hafði
ætlað að svelta sig í hel. Sem betur fer sá
ég, áður en ritgerðin fór í prentun, að ég
hafði lesið þessa athugasemd um höf-
uðlausnirnar tvær í grein eftir Harald
Bessason, grein sem ég hafði vitnað til í
öðru samhengi og þekkti því vel. Ég gat
þannig leiðrétt sjálfan mig og eignað hug-
myndina réttum manni með því að vísa í
grein hans. Með þessu vil ég alls ekki full-
yrða að ég hafi alltaf sloppið svona vel frá
því að geta talist vera þjófur hugmynda.
Skemmtilegt dæmi um meinlokur af
þessu tagi kemur fram í grein eftir Hollend-
inginn R.C. Boer frá 1892. Þar varpar sá
merki fræðimaður fram snjallri hugmynd
um uppruna hetjunnar Örvar-Odds. Hann
segir sem svo að líklega komi Oddur til-
tölulega seint fram á sjónarsviðið í munn-
legri frásagnarhefð, e.t.v. ekki fyrr en eftir
miðja 12. öld, og að rekja megi upphaf hans
til Ohthere sem Alfreð Englakonungur lýsir
á 9. öld í veraldarsögu Orosiusar. Ohthere
þessi bjó norðarlega í Noregi en fór að eigin
sögn til Bjarmalands því að hann hafði vilj-
að kanna hve langt landið teygði sig til
norðurs; og þarna komst hann í kynni við
Finna en einnig voru þar menn af norræn-
um stofni. Ohthere gerðist síðan mjög víð-
förull (eins og Örvar-Oddur) og kom m.a. til
hirðar Alfreðs konungs sem skráði þær upp-
lýsingar sem um hann eru til. Boer sér sem-
sagt í Ohthere Bjarmalandsfarann sem í
síðari munnmælasögnum hét Oddur og var
sagður sonur Gríms loðinkinna; þannig varð
hann þriðji nafnkunni ættliður Hrafnistu-
manna en af þeim eru sagðar miklar sögur,
sbr. Ketils sögu hængs, Gríms sögu loðin-
kinna og Örvar-Odds sögu. Ekki skal farið
hér nánar út í þetta fræðilega atriði um
uppruna Örvar-Odds,en þess má geta til
gamans að áhrif frá aðalhetjum fyrrnefndra
þriggja sagna af Hrafnistumönnum birtast í
ótal myndum í Egils sögu Skallagrímssonar
og hef ég bent á það á öðrum vettvangi.
En þegar R.C. Boer sendi grein sína til
birtingar í Arkiv för nordisk filologi og einn
ritstjóranna, Gustav Storm, las handritið yf-
ir hefur sá síðarnefndi strax séð hvaðan
hugmyndin um sambandið milli Ohthere og
Örvar-Odds var upphaflega komin: Storm
hafði nefnilega sjálfur bent Boer á þetta
nokkrum árum áður á heimili sínu í Krist-
janíu þar sem Boer var gestkomandi. Öll at-
vik í kringum þetta tiltekna mál benda til að
Boer hafi verið búinn að steingleyma þessu
atriði úr samtali þeirra; það hafi sigið niður
í undirmeðvitundina og komið svo upp úr
djúpunum löngu síðar sem hans eigin hug-
mynd. Annars hefði hann varla vogað sér að
senda greinina til tímarits þar sem einn rit-
stjóranna var einmitt sá sem raunverulega
átti hugmyndina um sambandið milli hinna
tveggja fornu norðurnorsku hetja. Boer við-
urkennir mistök sín í snyrtilegri athuga-
semd í lok greinar sinnar.
Nú langar mig að nefna lítið dæmi úr ís-
lenskum veruleika frá árunum 1936–1938.
Þrír andans menn koma þar einkum við
sögu, þeir Guðni Jónsson, síðar prófessor,
Sigurður Nordal prófessor og Benedikt
Sveinsson skjalavörður, fyrrverandi forseti
neðri deildar alþingis. Árið 1936 kom Grett-
is saga Ásmundarsonar út hjá Hinu íslenska
fornritafélagi í umsjá Guðna Jónssonar.
Benedikt Sveinsson skrifaði um þessa út-
gáfu í blaðið Framsókn þann 3. og 10. apríl
1937. Benedikt var afar handgenginn forn-
sögunum og hafði gefið margar þeirra út
með skýringum og formálum, m.a. Sturl-
ungu (ásamt Birni Bjarnasyni frá Viðfirði)
1908–15 (endurpr. 1945–46) og Grettis sögu
sjálfa árið 1921 (endurpr. 1945), þar sem
hann rakti í formála hugmyndir fyrri fræði-
manna um tilurð hennar (fyrrnefndur R.C.
Boer var einn þeirra).
Í grein sinni í Framsókn árið 1937 dregur
Benedikt í efa þá skoðun Guðna Jónssonar
að Grettis saga sé verk eins manns
(snemma á 14. öld) sem hafi þá ekki notfært
sér ritað verk eftir Sturlu Þórðarson, heldur
aðeins munnlega frásögn, sbr. tilvitnanir í
orð Sturlu í sögunni. Benedikt heldur því
fram að vissulega hafi verið til verk um
Gretti eftir Sturlu og bendir á ýmis rök
máli sínu til stuðnings. Meðal annars minnir
Benedikt á lokakafla sögunnar, þar sem
vitnað er í orð Sturlu lögmanns um hetjuna
Gretti; hann segir að þau geti af ýmsum
ástæðum ekki vísað til „orðræðna hans“,
þ.e. til munnlegrar frásagnar, heldur sé lík-
legra að þar sé vikið að „bókföstum orðum
Sturlu“, „enda var hann þá látinn fyrir all-
löngu, ef þetta er ritað öndverðlega á 14.
öld, sem ætla má“. Benedikt vekur athygli á
„sundurliðuðum dómi“ Sturlu með bóklegu
orðalagi; hann vitnar síðan beint í kaflann
um orð Sturlu og segir svo: „Hér er umsögn
Sturlu lögsögumanns tekin upp með nútíð-
armynd sagnorða nokkurum áratugum eftir
lát hans: „þykkir honum“, „finnr hann“,
o.s.frv. Svo skírskotar engi til munnlegra
ummæla löngu liðins manns. Hér virðist,
sem beint sé upp tekin nær orðrétt nið-
urlagsorð úr bók Sturlu Þórðarsonar um
Gretti. Þarf mjög litlu við að víkja orðalagi í
upphafi til þess að fram komi alveg eðlileg
og sennileg ummæli Sturlu.“
Margt fleira tínir Benedikt til sem gæti
stutt þá hugmynd að Sturla hefði skrifað
sögu af Gretti sem síðan hefði verið aukin
nokkrum áratugum síðar. Einnig bendir
Benedikt á atriði sem hann telur sýna að
„umfegrandi sögunnar“ á 14. öld hafi „viljað
draga úr því, er honum þótti Gretti heldur
niðrað“ og því sagt að Grettir Ásmundarson
hafi verið „fríðr maðr sýnum“ þar sem upp-
haflega hafi að öllum líkindum staðið „eigi
fríðr“. Þetta og fleira í grein Benedikts er
skemmtilega og skarplega athugað og ber
vott um innsæi hans. Hann bendir síðan á
hvað margt í lífi Sturlu megi tengja við
Grettis sögu; því sé ástæðulaust að leita
frumhöfundar hennar í 14. aldar manninum
Hafliða presti Steinssyni á Breiðabólstað í
Vesturhópi eins og Guðni gerði (Benedikt
talar um „endur-höfund“ sögunnar á 14.
öld).
Nú gerist það árið 1938 að Sigurður Nor-
dal skrifar stórmerka ritgerð um Sturlu
Þórðarson og Grettis sögu. Þar kemur fram
að hann (þ.e. Sigurður Nordal) hafi fylgst
náið með útgáfu Guðna Jónssonar á sögunni
(enda þakkar Guðni honum margháttaða að-
stoð í formála sínum); Nordal var útgáfu-
stjóri Íslenskra fornrita. En ástæðan fyrir
því að hann skrifar grein sína er sú að hann
hefur komist að nýrri niðurstöðu um Grettis
sögu og Sturlu. Hann segist ekki hafa gert
það fyrr en búið var að prenta söguna að
mestu leyti og hafi því ekki getað komið at-
hugasemdum sínum í útgáfu Guðna. Ein
veigamesta röksemd Nordals fyrir því að
hann telur nú að í Grettis sögu sé vitnað í
ritaðan texta Sturlu er einmitt samhljóða
röksemdum Benedikts Sveinssonar. Nordal
segir:
„Mér finnst það nú furðulegt, að nokkur
maður skuli hafa látið sér til hugar koma,
að hér sé vitnað í munnleg ummæli Sturlu
látins, þó að hann hefði haft þau við sögurit-
arann sjálfan. Gegn því mælir hin lærdóms-
lega sundurgreining dómsins (pro primo,
pro secundo, pro tertio) og ekki síður nútíð-
in: finnr, þykkir. Berum saman við þetta til-
vitnanir í rit Ara: „segir Ari“, „svá sem
hann hefir sjálfr sagt í sínum bókum“, „en
Ari... telr hana eigi með hans börnum“, „svá
segir Ari“, „svá sagði Ari“ o.s.frv. Það er
líka fyrirfram sennilegra, að til svo mik-
ilvirks rithöfundar sem Sturlu sé fremur
vitnað sem sagnaritara en munnlegs heim-
ildarmanns“ (308).
Í Sturlugrein sinni nefnir Nordal ekki
umsögn Benedikts Sveinssonar sem hann
hlýtur þó að hafa þekkt því að þar var um
að ræða ritdóm um verk sem hann (þ.e.
Nordal) átti mikinn þátt í. Nordal nefnir
fleiri atriði sem ekki eru ósvipuð rökum
Benedikts en bætir síðan ýmsu við, einkum
atriðum sem snerta misræmi í tímatali og
frásögnum um ævialdur Grettis. Þetta mis-
ræmi rekur Nordal einmitt til þess að orð-
réttar klausur, t.d. um ævialdur Grettis, hafi
ratað úr riti Sturlu inn í sum síðari handrit
sögunnar, atriði sem stangist á við það sem
„höfundur núverandi Grettis sögu“ hafði að
segja (en hann hafi m.a. tekið sér fyrir
hendur að stytta ævi Grettis um níu ár).
Í ljósprentaðri endurútgáfu Fornritafélag-
ins á Grettis sögu árið 1956 rekur Guðni við
lok upphaflegs formála skoðanir Sigurðar
Nordals frá 1938 og segir að sumt í formála
sínum og einstök atriði í texta og skýringum
hefðu orðið á aðra lund ef hann hefði getað
stuðst við rök Nordals þá. Guðni vísar ekki í
rök Benedikts Sveinssonar úr ritdóminum
frá 1937, hvorki þau sem fram koma í grein
Nordals né önnur rök sem bentu til ósam-
ræmis sem rekja mætti til þess að e.k. sam-
bræðsla texta hefði átt sér stað.
Það er ekki aðeins að þögn ríki um grein
Benedikts Sveinssonar hjá þeim Nordal og
Guðna Jónssyni; greinin hefur mér vit-
anlega hvergi verið nefnd í fræðilegri um-
ræðu um Grettis sögu. Ég fletti að gamni
mínu upp í Gegni á vef Landsbókasafnsins
og þar var ekkert að finna heldur. Þetta
sýnir okkur væntanlega að greinar, sem
birtast í pólitískum fréttablöðum, eru ekki
líklegar til að komast inn í heimildaskrár
fræðimanna ef enginn er til að koma þeim á
framfæri, t.d. með því að endurprenta þær í
tímaritum eða greinasöfnum. – Þeir sem í
þessu tilviki voru líklegastir til að vekja at-
hygli á umræddri grein gerðu það ekki og
þess vegna féll hún í gleymsku.
Það er eiginlega utan við ramma þessarar
litlu hugvekju að ræða nánar um þá stóru
spurningu hvort fyrri skoðun Guðna Jóns-
sonar eða hugmynd Sigurðar Nordals frá
1938 hafi orðið ofan á í fræðunum. Ég vil þó
geta þess að sumir yngri fræðimenn hafa
snúið sér meira að hugmynd Guðna frá 1936
en Nordals frá 1938, sbr. hið mikla rit Örn-
ólfs Thorssonar um Grettis sögu þar sem
greint er af mikilli alúð frá seinni tíma
rannsóknum á henni. Örnólfur talar um að
líta megi á klausuna um Sturlu í lok Grettis
sögu sem „ritklif“, þ.e. að söguhöfundur hafi
viljað gefa verki sínu nokkurs konar gæða-
stimpil með því að vísa í lærðan sagnaritara
enda hafi slíkt verið algengt stílbragð. Ég
vil þó í þessu sambandi gera þá athugasemd
að margt af því sem Nordal segir um tíma-
tal og fleira í grein sinni virðist afar sann-
færandi og ég tel að rökum hans þurfi að
gefa náinn gaum áður en þeim er algerlega
hafnað. Það sama á við um grein Benedikts
Sveinssonar.
Niðurstaða þessa spjalls er þá eitthvað á
þessa leið með örlitlum viðbótum:
1. Sigurður Nordal getur ekki Benedikts
Sveinssonar í snjallri ritsmíð sinni árið 1938
þar sem hann leitast við að kollvarpa hug-
myndum Guðna Jónssonar frá 1936 um þátt
Sturlu Þórðarsonar í sköpun Grettis sögu,
hugmyndum sem hann (þ.e. S.N.) hafði
skrifað undir en Benedikt mótmælt árið
1937 með sömu rökum og Sigurður Nordal
ári síðar. Um var að ræða grundvallar-
spurningar um tilurð sögunnar.
2. Benedikt bendir einnig á hluti sem ekki
koma fram hjá Nordal. Sjálfur setur Nordal
fram fleiri snjallar röksemdir máli sínu til
stuðnings, rök sem einkum lúta að mótsögn-
um í tímatali.
3. Benedikt minnist ekki sjálfur á um-
rædd rök sín á öðrum vettvangi sem hann
hefði þó getað gert, t.d. þegar útgáfa hans á
Grettissögu var ljósprentuð árið 1945. En í
formála þeirrar útgáfu (frá 1921) rekur
hann m.a. hugmyndir fyrri fræðimanna,
R.C. Boer, Guðbrands Vigfússonar og Finns
Jónssonar um tilurð sögunnar.
4. Guðni Jónsson samþykkir rök Nordals í
ljósprentaðri endurútgáfu Fornritafélagsins
á Grettis sögu 1956 en minnist ekki á rit-
dóm Benedikts.
5. Í formála 2. útgáfu á verki sínu um
Snorra Sturluson árið 1973 fer Nordal vin-
samlegum orðum um útgáfu Benedikts
Sveinssonar og Björns Bjarnasonar frá Við-
firði á Sturlungu, segir hana „prýðilega“ og
kýs að vitna í hana fremur en vandaða
Sturlunguútgáfu frá árinu 1946. Vildi hann
með þessu votta minningu Benedikts síð-
búna virðingu og þakklæti?
6. Helsti sérfræðingur samtímans um
Grettis sögu, Örnólfur Thorsson, hallast að
því að fyrri skoðun Guðna Jónssonar sé
sennileg, þ.e. að Grettis saga sé verk eins
manns og að Sturla Þórðarson hafi ekki átt
þátt í sköpun hennar. Ályktun Örnólfs er þó
auðvitað enginn hæstaréttardómur.
7. Þessi grein er ekki skrifuð til að varpa
rýrð á öndvegismenn í fræðunum. Eingöngu
var ætlunin að ræða tiltekinn vanda sem
flestir fræðimenn hljóta að hafa staðið
frammi fyrir; en jafnframt langaði mig að
minnast stórmerks manns sem stuðlaði með
útgáfum sínum á fornritunum mjög að því
að glæða áhuga manna á bókmenntaarf-
inum.
 Heimildir
Benedikt Sveinsson. „Bókarfregn“. „Grettis saga“. Fram-
sókn. Bændablað. Samvinnublað. 3. og 4. tbl.; 3. og 10.
apríl. Reykjavík 1937.
R.C. Boer. „Über die Qrvar-Odds saga.“ Arkiv för nordisk
filologi VIII 1892:97–139.
Grettis saga Ásmundarsonar. Benedikt Sveinsson bjó til
prentunar og ritaði formála. Kostnaðarmaður Sigurður
Kristjánsson. Reykjavík 1921 (ljósprentað 1945).
Grettis saga Ásmundarsonar. Guðni Jónsson annaðist út-
gáfuna. Íslenzk fornrit VII. Reykjavík. 1936 (ljósprentað
með viðbæti 1956).
Sigurður Nordal. „Sturla Þórðarson og Grettis saga“.
Fornar menntir II. Almenna bókafélagið. Kópavogi. 1993
(Studia Islandica 4. 1938).
Sigurður Nordal. Snorri Stuluson. 2. útg. Helgafell.
Reykjavík. 1973 (1920).
Gleymda bókarfregnin
Fræðimönnum getur orðið það á að eigna sér
kenningar annarra óviljandi. Hér er rifjað
upp dæmi þessa þar sem við sögu koma
fræðimaðurinn Sigurður Nordal og leikmað-
urinn Benedikt Sveinsson, skjalavörður og
fyrrverandi forseti neðri deildar alþingis.
Eftir Baldur
Hafstað
baldurh@khi.is
Höfundur er prófessor við Kennaraháskóla Íslands.
Benedikt Sveinsson Skrifaði ritdóm um Grettlu. Sigurður Nordal Vissi hann ekki af ritdóminum?
Um gamlan ritdóm
og þögn fræði-
manna um hann