Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2005, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. febrúar 2005 | 7
líka fallnir englar og þar með skýrist kraftur
þeirra.
Raunar má skoða sögu kaþólskrar kirkju á
miðöldum sem sífellda úrvinnslu úr menning-
arstraumum sem þarf að skilgreina út frá
réttri kenningu. Þetta á ekki síst við þegar
nýjar þjóðir eða þjóðflokkar bættust við hinn
kristna heim, eins og þjóðir Norður-Evrópu
sem ekki höfðu áður tilheyrt Rómarveldi. Með
þessum þjóðum komu önnur viðhorf til galdra
sem voru býsna rótgróin og eru til ýmiss kon-
ar heimildir um þau, bæði í ritum lærðra
manna og í bókmenntaverkum. Norrænar
miðaldabókmenntir þykja skera sig úr því
þær gefa margslungnari og gleggri mynd en í
bókmenntum annarra þjóða af viðhorfum til
hins yfirnáttúrlega sem ekki er unnt að flokka
til kristinnar heimsmyndar. Að einhverju leyti
stendur þetta í sambandi við það að tiltölulega
stutt er frá kristnitökunni hérlendis þegar
bókmenntir þessar verða til, eða um tvær ald-
ir.
Þess ber þó að gæta að bókmenntir þessar
voru samdar af kristnum mönnum, jafnvel af
klerkum, og því kann að virðast sérkennilegt
að þeir skyldu sýna þessum „gneistum heiðn-
innar“ áhuga. En sögurnar eru samdar á mik-
ilvægum tíma í vestrænni menningarsögu
þegar byrjar að verða til vísir að sjálfstæðri
menningu leikmanna til hliðar við kirkjuna, en
ætla má að leikmenn hafi haft meiri áhuga á
göldrum en klerkar. Jafnframt mildast viðhorf
kirkjunnar á ýmsum sviðum og heimsmynd
hennar verður flóknari. Um svipað leyti og
kirkjan breytir tvískiptingu sinni á hand-
anheiminum og byrjar að predika tilvist
hreinsunareldsins sem eins konar millistigs
milli himnaríkis og helvítis sem gefur synd-
ugum von um fyrirgefningu og eilíft líf eftir
hæfilega refsingu, fer í vaxandi mæli að gæta
nýrra viðhorfa til galdra.
Náttúrulegir galdrar
Sú spurning vaknaði hvort galdrar frá heiðn-
um tíma væru endilega runnir undan rifjum
kölska. Fremur ólíklegt var að þeir gætu verið
guðlegir. En var ekki hægt að gera ráð fyrir
hlutlausum galdri, galdri sem var hvorki jar-
tein né fjölkynngi, eins konar náttúrulegum
galdri? Hér var þráðurinn tekinn upp frá forn-
öld og spurt hvort einhverjir galdrar ættu sér
ekki skýringar í lögmálum náttúrunnar sem
ekki var búið að skýra. Þetta blés nýju lífi í
ýmiss konar vísindi, einkum í stjörnuspeki
sem þreifst afar vel allar síðmiðaldir og langt
fram á nýöld. Undir bjó sú hugmynd að
óskýrð en „náttúruleg“ tengsl væru milli
hinna ýmsu þátta sköpunarverksins, t.d. milli
gangs himintunglanna, heilsufars, skaplyndis
og m.a.s. örlaga manna.
Þessi hugmynd um náttúrulega galdra var
nátengd viðhorfi til hins yfirnáttúrlega sem
var mjög til hagsbóta fyrir bókmenntaþró-
unina, ekki síst hér á landi. Skemmtilegar sög-
ur úr munnlegri geymd, sem sögðu frá fjöl-
kynngi af ýmsu tagi, gátu ratað á bókfell eða
nýst sem efniviður í bókmenntaverk, t.d. Ís-
lendingasögur, án þess að vera merktar djöfl-
inum. Dæmi af öðrum toga kemur úr franskri
skáldsögu frá 13. öld sem segir frá Merlínusi,
seiðkarli og ráðgjafa Arthúrs konungs, m.ö.o.
þjóni hins góða, en sem jafnframt var sonur
mennskrar konu og púka. Á sama hátt og
hreinsunareldurinn gerir ráð fyrir því að fólk
sé gott og vont í bland, ýtir þessi saga undir
þá hugmynd að hið góða geti sigrað þrátt fyrir
djöfullegan uppruna.
Af þessu stutta yfirliti má sjá að galdrar eru
síður en svo jaðarviðfangsefni í menningar-
sögunni. Þvert á móti, skipta þeir mjög miklu
máli a.m.k. fram að upplýsingu þar til tók við
„aftöfrun heimsins“ sem félagsfræðingurinn
Max Weber skilgreindi. Með því á hann við að
andstætt því sem ríkti lengst af í sögu mann-
kyns gerum við ekki lengur ráð fyrir því að
eitthvað geti gerst án þess að það eigi sér
„eðlilegar“ skýringar, jafnvel þótt við vitum
ekki hverjar þær eru. Sem dæmi má nefna að
flest okkar höfum ekki minnsta grun um
hvernig flugvél virkar þegar við sitjum í einni
slíkri á leið milli landa. Engu okkar kemur þó í
hug að hún sé knúð af göldrum. Forfeður okk-
ar hefðu vart verið í vafa um að í flugvél væru
galdrar að verki.
útlæga“
Höfundur er prófessor í miðaldafræðum og frönsku
við Háskóla Íslands.
á morgnana. Rune Blix Hagen leyfir
sér að álykta að þar hafi kannski frekar
verið „drykkjudjöflar“ að verki, öðru
nafni timburmenn, því að dómíníkana-
klaustrin voru fræg fyrir líkjöra sína
(Rune Blix Hagen, 2004, 58). En Hein-
rich Kramer var ekki hlátur í hug.
Hann vildi gera mönnum alvöru málsins
ljósa og Nornahamarinn hefst á bréfi
frá sjálfum Innocentusi VIII páfa þar
sem páfakirkjan leggur blessun sína yf-
ir aðgerðir gegn nornum. Nornaham-
arinn lagði síðan til guðfræðileg rök
fyrir ákærum, yfirheyrslum og dómum
yfir nornum.
Þar sem konur eru andlega, lík-
amlega, siðferðilega og vitsmunalega
illa staddar og haldnar ofboðslegri kyn-
löngun í þokkabót eru þær auðveld bráð
fyrir satan. Fyrstu konurnar sem féllu
fyrir freistingunni og lágu með djöfl-
inum, voru spilltar nútímakonur á
fyrstu áratugum fimmtándu aldarinnar,
segir Heinrich Kramer, og þessar
djöflasamfarir spurðust svo vel út að
nornum fjölgaði hratt alla öldina og nú
var kominn tími fyrir yfirvöld að grípa í
taumana og bregðast til varnar. Í
Nornahamrinum eru nákvæmar útlist-
anir á kynlífi kvenna og djöfla. Í bók-
inni er samgangur norna og djöfla stað-
reynd, enginn draumur eða fantasía,
heldur veruleiki. En samt vantaði tölu-
vert upp á að nornaveiðar væru al-
mennt viðurkenndar fyrstu áratugi sex-
tándu aldar.
Eftir að lúterstrúin festist í sessi síð-
ari hluta sextándu aldar og á sautjándu
öld, komu fram ýmsar kenningar um
sáluhjálp mannanna s.s. kenningin um
að sumir væru útvaldir til himnarík-
isvistar, aðrir hlytu að farast vegna
erfðasyndarinnar þrátt fyrir flekklaust
líf. Almennur ótti við glötun og helvít-
isvist virðist hafa leitt til þess að geð-
truflanir tengdar trú fóru í vöxt á þessu
tímabili eða kannski var aðeins meira
um þær fjallað.
Kveikjum eld …
Gullöld nornaofsóknanna var tímabilið
1580–1630. Þar var hið yfirskilvitlega og
hið illa talið staðreyndir og sögur norn-
anna voru taldar staðfesting á því. Kyn-
líf norna og djöfla verður þannig sönn-
un þess að hið illa sé til og kristnin hafi
rétt fyrir sér í baráttu sinni gegn því. Í
herfilegum umsnúningi og hringsönnun
verður það þá guðlast eða villutrú að
lýsa yfir vantrú sinni á nornaofsóknir
og orgíur þeirra með djöflinum. Gagn-
rýnisraddirnar hljóðnuðu.
Talið er að 45.000 manns hafi verið
tekin af lífi fyrir galdra á þeim tæpu
tveimur öldum sem galdraofsóknirnar
geisuðu. 80% af þeim sem voru líflátnir
voru konur. Þetta voru ekki gamlar
konur með vörtu á nefinu eins og hjá
Disney og ekki voru þetta alfarið fátæk-
ar konur. Þetta voru venjulegar konur,
sumar ungar, fleiri þó í eldri kantinum,
fleiri ógiftar en giftar. Margar af þeim
játuðu á sig hryllilegustu hluti við pynt-
ingar en aðrar játuðu fúslega að þær
hefðu verið eða væru í fjörugu sam-
bandi við djöfulinn og hefðu drepið börn
og fullorðna í hans umboði. Hvað fékk
þær til að játa slíkt og þvílíkt? Var það
þunglyndi? Var það móðursýki? Var
það kynjausli? Voru þetta uppreisn-
arkonur? Eða voru þetta sannkristnar
konur sem gerðu það sem til var ætlast
af þeim. Spurt verður um þetta meðal
annars á galdradagskrá Vetrarhátíðar í
dag í Háskólabíói.
H
vað er norn?
Guðfræðin, lög-
fræðin, sagnfræðin,
samfélagið og mann-
fræðin hafa skilgreint
nornir á mismunandi
vegu. Eftirfarandi fimm atriði eru þó
talin einkenna nornir öðrum fremur:
Nornin beitir töfrum eða yfirskilvitleg-
um öflum til að slasa fólk og steypa því
í ógæfu. Nornin ræðst oftast á ná-
granna sína sem hún vill hefna sín á eða
öfundar. Brot hennar er ekki efnahags-
legt, hún er fyrst og fremst að veita
illsku sinni útrás. Nornin lærir sitt fag
af annarri norn og það er aðeins hægt
að berjast gegn henni með því að beita
galdri gegn henni líka eða tortíma
henni í hreinsandi eldi.
Eins og sjá má skiptir hinn illi ásetn-
ingur og einbeitti brotavilji meginmáli.
Hið yfirskilvitlega þótti sjálfsagt mál á
miðöldum, enginn ef-
aðist um að galdur
væri til, spurningin var
bara hvort hann var
góður eða illur, hvíti-
galdur eða svartigaldur. Nornirnar
stunduðu svartan galdur. En var mun-
urinn alltaf svo ljós?
Það vafðist til dæmis fyrir mönnum
að skilgreina hvort Jóhanna af Örk,
mærin frá Orleans, væri norn eða ekki.
Bretarnir sögðu að hún ynni orusturnar
gegn þeim með göldrum og sjálf sagðist
hún heyra raddir og sagði að þær
kæmu frá guði. En gátu þær ekki eins
komið frá djöflinum? Hver átti að skera
úr um það? Hið yfirskilvitlega var eins
og grátt svæði, þar voru markatilfelli og
skilgreiningaatriði. Erfiðast og brýnast
var að skera úr um hvað rúmaðist innan
ramma kristinnar trúar, hvað skyldi
dæmast villutrú og hverjum átti að
refsa með lífláti. Allar galdraákærur
gegn Jóhönnu af Örk voru felldar niður
árið 1431 en í staðinn var hún dæmd
fyrir villutrú og fyrir að hafa gengið í
karlmannsfötum. Í maílok 1431 var
hlaðinn bálköstur á torginu í Rouen og
sagan segir að mærin hafi verið bundin
við staurinn eins hátt uppi á kestinum
og mögulegt var svo að logarnir næðu
henni hægt og kvalir hennar yrðu sem
mestar. Hún var drepin fyrir að hunsa
mörkin milli kynjanna og skilgreina sig
sem karlmann. Það var engin smáræðis
villutrú, það var skoðað sem brot gegn
guðs og manna lögum.
Nornahamarinn
Árið 1487 skrifaði dómíníkanski munk-
urinn Heinrich Kramer (1430–1505) bók
sem átti eftir að orsaka miklar þján-
ingar. Hann kallaði hana Nornaham-
arinn (Malleus maleficarum) og hún er
eins konar handbók í nornaveiðum. Í
bókinni er það gert alveg ljóst að gald-
ur er fyrst og fremst kvennaglæpur.
Heinrich Kramer átti harma að
hefna. Hann hafði nokkrum árum áður
en hann skrifaði bókina reynt að fá yf-
irvöld í Innsbruck til að ráðast til at-
lögu gegn meintum nornum en það var
ekki hlustað á hann heldur var hann
rekinn úr bænum og sakaður um að
vera „elliær rugludallur“. Nornaham-
arinn er skrifuð til að rétta hluta hins
góða munks eins og Píslarsaga Jóns
Magnússonar (1658–1659) sem var bæði
ákæru- og varnarskjal gegn galdrakind
sem hafði haft betur í viðureigninni við
prest.
Kramer hafði heldur ekki farið var-
hluta af ofsóknum hinna illu kvenna.
Þær komu á næturnar í líki hunda og
geita og héldu vöku fyrir munkunum.
Þær stungu nálum í kodda hans svo að
hann vaknaði með ofsalegan höfuðverk
Nornir
Talið er að 45.000 manns hafi verið tekin af lífi fyrir galdra á þeim tæpu tveimur öld-
um sem galdraofsóknirnar geisuðu. 80% af þeim sem voru líflátnir voru konur. Þetta
voru venjulegar konur, sumar ungar, fleiri þó í eldri kantinum, fleiri ógiftar en gift-
ar. Margar af þeim játuðu á sig hryllilegustu hluti við pyntingar en aðrar játuðu fús-
lega að þær hefðu verið eða væru í fjörugu sambandi við djöfulinn og hefðu drepið
börn og fullorðna í hans umboði. Hvað fékk þær til að játa slíkt og þvílíkt?
Eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur
dagny@hi.is
Höfundur er prófessor í íslensku við
Háskóla Íslands.
– hryðjuverkamenn
á vegum myrkrahöfðingjans
HUGVÍSINDASTOFNUN hefur, í samvinnu við
Galdrasýninguna á Ströndum, umsjón með opnu
málþingi um galdra í framhaldi af sýningu á þöglu
kvikmyndinni Häxan í Háskólabíói. Myndin verð-
ur sýnd við undirleik Sinfóníuhljómsveitar Íslands
á tónlist Barða Jóhannssonar.
Eftir kvikmyndasýninguna mun Sigurður Atla-
son frá Galdrasýningunni sýna galdra í anddyri
Háskólabíós.
Að því loknu munu fjórir fræðimenn fjalla um
ýmsar hliðar á þessu merkilega menningarfyr-
irbæri.
Þingið stendur í klukkustund í sal 2 í Há-
skólabíói. Allir eru velkomnir.
Dagskrá
Kl. 15 Stefán Jón Hafstein flytur ávarp f.h. menn-
ingarmálanefndar Reykjavíkurborgar
Kl. 15.05 Benedikt Hjartarson kynnir myndina
Häxan frá 1922 e. Benjamin Christensen.
Kl. 15.10 Kvikmyndasýningin hefst.
Kl. 17 Sigurður Atlason sýnir galdra í anddyri
Háskólabíós.
Kl. 17.30 Galdraþing í sal 2 í Háskólabíói.
Galdraþing í Háskólabíói
Ágrip fyrirlestra
Torfi H. Tulinius:
„Voru þá margar gneistar heiðnar eftir.“
Um galdra á miðöldum.
Galdrar hafa fylgt manninum frá örófi alda. Frá
því að siðmenning hófst hafa yfirvöld, andleg jafnt
sem veraldleg, leitast við að hemja áhuga fólks á
göldrum og koma í veg fyrir iðkun þeirra. Saga
galdra á miðöldum er einkar athyglisverð því þá
er reynt í meira mæli en oft áður að koma lögum
yfir fjölkunnuga, um leið og þeir virðast þrífast
sem aldrei fyrr. Rakin verða nokkur atriði í þess-
ari flóknu sögu.
Terry Gunnell: Sabbatar og
saumaklúbbar: Gandreið í
Svíþjóð og á Íslandi.
Einn af hápunktum myndarinnar Häxan eru
nornaferðir til Blakulla og nornasabbat. Gand-
reiðin var einnig velþekkt hugtak í þjóðtrú Ís-
lendinga, en sagnaval Jóns Árnasonar varðandi
gandreið fyrir fyrstu útgáfuþjóðsagnasafns hans
gefur mjög villandi mynd af nornatrú Íslend-
inga.
Gandreiðasögnin sem Jón velur þar er ekki
dæmigerð heldur endurspeglar fyrst og fremst
áhuga hans á að sýna hve lík þjóðtrú Íslendinga
var þjóðtrú Skandinava og Þjóðverja. Stað-
reyndin er sú að gandreiðasagnir Íslendinga
endurspegla annan veruleika en þann sem
þekktist í Svíþjóð.Hér var sabbatið ekki aðal-
áfangastaðurinn. Í staðinn koma foreldrahúsin,
dansleikir og vinkonur, semsagt prívatveröld eig-
inkvenna sem sumir eiginmenn gætu hafa séð
sem eins mikla ógn við vald þeirra og andlegar
freistingar djöfulsins.
Magnús Rafnsson:
Evrópskar nornir
og íslenskt kukl
Nornir sem gerðu samning við djöfulinn, og þar
með gegn kristinni kirkju, eru orðnar táknmynd
galdraofsóknanna sem gengu yfir Evrópu í upp-
hafi nýaldar. Þótt galdramál á Íslandi séu hluti af
þessari sögu þá er margt ólíkt hér á landi frá því
sem gerðist annars staðar. Einkum hefur mönn-
um verið starsýnt á þá staðreynd að hér voru það
fyrst og fremst karlar sem dæmdir voru. Voru
þessir karlar þá einfaldlega karlnornir sem stund-
uðu svipað athæfi og evrópsku kerlingarnar?
Með því að skoða hvað menn voru dæmdir fyrir
á Íslandi verður ljóst að sá djöfulskapur sem tal-
inn var öðrum glæpum verri í Evrópu er hvergi
uppi á teningnum. Fjallað verður um íslenskt kukl
sem á tiltölulega lítið sameiginlegt með ímynd
hinnar evrópsku nornar.
Dagný Kristjánsdóttir:
Galdrar og kvenleiki
Rætt verður um nornaofsóknirnar út frá fem-
ínísku sjónarmiði. Sá ótti við konur og kvenleika
sem braust út í nornaofsóknunum endurspeglaði
trúarlegt og þekkingarlegt óöryggi. Nornirnar
voru notaðar til að staðfesta það endanlega að
djöfullinn væri til.
Galdraþing Háskóla Íslands
19. febrúar í Háskólabíói