Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.2005, Síða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. september 2005
Þ
au svið siðmenningar þar
sem Evrópa naði að líkja eft-
ir Rómaveldi á 16. og 17. öld
voru vöxtur ríkisvalds og
einokun ríkisins á ofbeldi og
skattlagningu, vöxtur borga
sem miðstöðvar menningar
og bætt samgöngu- og
stjórnkerfi. Hin nýja skipan var innsigluð
með friðnum í Westphalen 1648 en þá varð
formlega til það kerfi þjóðríkja, sem síðan
hefur verið við lýði í Evrópu. Það var í fyrstu
undir forræði Frakka sem á síðari hluta 17.
aldar voru fjölmennasta og auðugasta ríki
Evrópu. Jafnframt var lokið kröfu hins heil-
aga Rómverska keisaradæmis til að hafa yfir
ríkjum að segja – þetta fyrirbæri hafði náð
yfir stóra hluta Þýskalands og Ítalíu á 10.–
17. öld en sögu þess var
nú lokið. Hugmyndin
hafði alltaf verið sú að
endurreisa vesturhluta
Rómaveldis en það hafði aldrei tekist al-
mennilega og nú var öllum tilraunum á þessu
sviði hætt.
Hugmyndin um að endurreisa Rómaveldi
var í sjálfu sér ágæt, hún gekk bara ekki
upp. Siðmenningin var í stað þess endurreist
undir merkjum konungsríkisins. Konungsríki
voru sovereign, þ.e. þau höfðu á hendi allt
forræði innan landamæra sinna, en samskipti
þeirra á milli urðu á tveimur sviðum: Með
diplómatíu annars vegar og styrjöldum hins
vegar. Meginmarkmið hvers ríkis fyrir sig
var að hafa nægilegan hernaðarlegan styrk
til að verja sig og viðhalda sér.
Fæst ríki af þessu tagi voru einsleit að
menningu, eða það sem meira máli skipti,
trúarbrögðum. Mörg þeirra voru samsett
annars vegar úr kjarnasvæðum þar sem var
ríkjandi þjóð konungsríkisins og höfuðborg,
og hins vegar úr jaðarsvæðum, þar sem oft
bjuggu aðrar þjóðir með aðra menningu,
trúarbrögð og siði. Kjarnasvæðin leituðust
stöðugt við að leggja undir sig jaðarsvæðin
með sem gjörtækustum hætti, menning-
arlega og efnahagslega. Stundum tókst þetta,
stundum ekki, og oft leiddi þetta á 18. og 19.
öld til þess að þjóðernishreyfing efldist á jað-
arsvæðunum. Hér verður saga þriggja jað-
arsvæða í tveimur „vestfölsku“ ríkjanna,
Bretlandi og Danmörku. Þessi svæði eru Ír-
land, Noregur og Ísland. Saga þeirra sýnir
að afleiðingar fyrstu skrefa siðvæðingar í
Evrópu gátu verið mótsagnakenndar og lítt
siðlegar.
Írland klaustra og ættarhöfðingja
Rómaveldi lagði Írland aldrei undir sig en á
5. öld hófst þar trúboð sem lauk með því að
landið var orðið alkristið í lok aldarinnar. Að
mörgu leyti má þó segja að kristnin hafi ver-
ið innlimuð í það þjóðfélagskerfi sem fyrir
var, frekar en að kristnin breytti írsku sam-
félagi. Írar lærðu þó að lesa og skrifa, og í
klaustrum þeim sem voru miðstöðvar írskrar
kristni urðu til miklar miðstöðvar lærdóms
og bókmennta. Írskir munkar stunduðu bæði
írsk og latnesk fræði, skrifuðu bæði á írsku
og latínu. Á 6. og 7. öld lá afgangurinn af
Evrópu fyrir fótum germanskra þjóðflutn-
ingakonunga með tilheyrandi róstum og óöld,
en þá voru írsk klaustur helstu miðstöðvar
mennta og fræða í álfunni og þangað flykkt-
ust menntamenn til að nema klassísk fræði.
Einnig voru þar skráðar írskar eða gelískar
goðsagnir og sögur, sem eru miklar að vöxt-
um.
Hvorki voru borgir né ríki á Írlandi, en
landið skiptist í um 150 umdæmi, tuatha, sem
hvert um sig var sjálfstætt. Klaustrin voru
fljótlega innlimuð í þessa skipan, og brátt
fóru ákveðnar höfðingjafjölskyldur að fara
með stjórn klaustranna og eigna þeirra.
Þessi skipan mála breyttist lítið við innrásir
víkinga og stóð fram á 12. öld. Víkingar
stofnuðu hins vegar fyrstu borgir á Írlandi,
svo sem Dublin, Wexford og Limerick, og
stóðu þær sem sjálfstæð víkingaríki fram á
12. öld. Írar töluðu annars gelískt mál og um
völdin á Írlandi börðust hinar ýmsu höfð-
ingjaættir Íra. Þeirra öflugust var Uí Neill-
ættin í Ulster.
Á 12. öld gaf þáverandi páfi enska konung-
inum leyfi til að ráðast á Írland og koma þar
á réttlátri skipan mála. Enskir aðalsmenn,
Normannar að ætterni, höfðu þá byrjað af-
skipti af írskum málefnum eftir að írskur
höfðingi hafði beðið þá um aðstoð við að end-
urheimta ættarveldi sitt. Normannarnir end-
urheimtu viðkomandi ættarveldi, en bættu
um betur og hertóku nær allt Írland á 12.
öld. Aðeins Ulster og vesturhluti Munster,
syðst og vestast á Írlandi, héldust undir gel-
ískum valdhöfum. Írland var lagt undir Eng-
landskonung.
Þegar til lengri tíma er litið breytti her-
nám Normanna afar litlu á Írlandi. Að vísu
komst á rétt og siðug Rómarkristni með
biskupum og yfirstjórn páfa frá og með 12.
öld, og írska klaustrakristnin hvarf úr sög-
unni. Einnig tóku Englendingar Dublin og
umhverfis hana settust að enskir leiguliðar
og vinnumenn. Nefndist það svæði the Pale
og var eina svæðið á Írlandi þar sem ríkti
ensk menning, allt frá 12. öld og til 1600.
Normönnsku höfðingjarnir runnu brátt
saman við þá írsku yfirstétt sem fyrir var og
tóku upp írska tungu og írska siði. Að auki
réttu írskir landeigendur úr kútnum og her-
námu á ný stór svæði sem þeir höfðu misst á
12. og 13. öld. Næstu tvær aldir var Írland
að mestu sjálfstætt í innri málum. Englands-
konungur skipaði landstjóra sinn, en hann
stjórnaði landinu að mestu án afskipta kon-
ungs. Írland skiptist upp í yfirráðasvæði
nokkurra ætta, sem hver hafði sinn einkaher.
Meðal helstu ætta voru Burke-ættin í Con-
naught, Fitzgerald-ættin í Leinster og
O’Neill-ættin í Ulster. Írland var að mestu
utan við ensk lög og vald, með eigin lög,
tungu, þjóðfélagskerfi og siði.
Írar í vondum málum
Segja má að Írland hafi haldið gelískum sið-
um sínum og menningu allt þetta tímabil
þrátt fyrir skammvinna tilraun Englendinga
til að leggja landið undir sig á 12. og 13. öld.
Um 1500 hafði sótt í gamla farið, hin fornu
ættarveldi réðu öllu og ættirnar voru líklega
of öruggar með sig. Árið 1497 lét Fitzgerald-
ættin, sem hafði á hendi embætti landstjóra,
krýna konung af York-ættinni í Dublin, en þá
sat upphafskonungur Tudor-ættarinnar, Hin-
rik 7., í London. Við það tækifæri buðu Ger-
aldínar, eins og Fitzgerald-ættin nefndist
líka, her frá Burgundy til að vera við krýn-
inguna í Dublin.
Tudorar svöruðu með því að svipta Gerald-
ína landstjóraembættinu og afhentu það But-
ler-ættinni í Ormond-héraði. Geraldínar
gerðu uppreisn, en uppreisnin var bæld niður
og höfðingi þeirra, Silken Thomas að nafni,
var tekinn af lífi.
Nú varð stefnubreyting hjá ensku stjórn-
inni. England hafði sagt sig undan yfirráðum
páfa og óttuðust Englendingar að kaþólskt
Írland yrði hættulegt ríkinu, þaðan mætti
skipuleggja innrásir pápista. Samkvæmt til-
lögu Hinriks 8. skyldu allir írskir aðalsmenn
verða aðnjótandi verndar Englandskonungs,
en þeir áttu að sverja krúnunni trúnaðareið
og fá konungsskrá fyrir löndum sínum. Ír-
land skyldi verða konungdæmi fremur en
„Lordship“. Írskir aðalsmenn skyldu smám
saman teknir inn í enska aðalinn, og fengu
rétt til að sitja í írska parlamentinu. Írskir
aðalsmenn fengu afhent lönd sem krúnan
gerði upptæk frá klaustrum í siðbreyting-
unni, en þeir héldu áfram fyrri iðju að
stjórna konungdæmum sínum eins og þau
væru sjálfstæð. Írar neituðu algerlega að
taka mótmælendatrú, og aðlögunarstefna
Englendinga beið skipbrot.
Englendingar brugðust við með því að
hefja tilraunir til landnáms mótmælenda í
héruðum sem tekin höfðu verið af írskum að-
alsættum. Þetta gekk afar illa, þar sem Írar
brugðust við með skæruhernaði. Englend-
ingar reyndu einnig að banna einkaheri
írskra aðalsætta, en það gekk líka afar erf-
iðlega.
Að lokum létu Englendingar sverfa til
stáls. Í níu ára stríðinu frá 1594–1603 var Ír-
land hernumið af Englendingum. Írskir
herramenn voru afvopnaðir og enska, ensk
lög og stjórnmenning komu í stað írskrar í
allri stjórn landsins. Margir keltneskir Írar
misstu land sitt í stríðinu. Þeir áttu þó meiri-
hluta lands þar til Cromwell réðst á Írland á
6. áratug 17. aldar. Með níu ára stríðinu
hófst þrautaganga Íra undir stjórn Englend-
inga, sem stóð óslitið fram á 20. öld. „Stjórn“
Englendinga á Írlandi á þessum tíma var ein
versta harðstjórn sem þekkst hefur á síðari
tímum.
Níu ára stríðið var fyrst og fremst háð
gegn öflugustu írsku höfðingjaættinni,
O’Neill-ættinni í Ulster. Árið 1607 flúði sú
fjölskylda land til Frakklands, og Englend-
ingar sviptu hana landi sínu í Ulster. Þeir
fluttu nú um 20.000 enska og skoska bændur
af mótmælendatrú til að setjast að í Ulster.
Ætlunin var að hjálpa til við siðvæðingu Ír-
lands með því að flytja þangað áreiðanlega
bændur í stað hinna þrjósku Íra. Írar neit-
uðu enn að láta af trú sinni, og brátt dró til
örlagaríkustu atburða í sögu Írlands.
Í Englandi varð bylting árið 1641 og þingið
setti konunginn af. Borgarastyrjöld hófst
milli fylgismanna þings og konungs. Öfl-
ugustu fylgismenn þingsins voru ofsatrúaðir
mótmælendur, púritanar. Írland féll í hendur
Kaþólska bandalagsins, bandalags kaþólsra
aðalsmanna af írskum og gamalenskum ætt-
um (old english, en svo voru hinar fornu Nor-
mannaættir sem tekið höfðu upp írska siði
kallaðar). Írar gerðu uppreisn gegn Englend-
ingum, og meðal annars réðust þeir á mót-
mælendur í Ulster og myrtu þá þúsundum
saman. Eftir það geisaði um skeið styrjöld
milli mótmælenda og kaþólikka í Ulster, og
fjölmörg grimmdarverk voru framin á báða
bóga. Aldrei hefur gróið um heilt milli kaþ-
ólskra og mótmælenda í Ulster eftir þetta, og
núverandi átök eiga rót sína að rekja til þess-
ara atburða.
Borgarastyrjöldin hélt áfram, en árið 1649
var henni lokið með sigri Olivers Cromwell
og manna hans úr liði þingsins. Kaþólska
bandalagið hélt þá öllu Írlandi, en Cromwell
hélt þangað með 3.000 manna lið úr her
þingsins, New Model Army. Sá her herjaði á
Írlandi í fjögur ár og leiddi hernaður hans til
þess að um 400.000 Írar fórust af völdum
stríðsátaka, hungursneyðar og sjúkdóma.
Cromwell náði fljótlega flestum borgum Ír-
lands á sitt vald, en Írar neituðu að gefast upp og
hófu skæruhernað. Englendingar brugðust við
með því að reka grunaða stuðningsmenn skæru-
liða af jörðum sínum, og var það meginorsök
hungursneyðarinnar.
Vestan við réttlætið – Írland
undir hæl Englendinga
Að styrjöldinni lokinni voru flestir uppreisn-
armenn frá 1641 sem til náðist hengdir, en sumir
voru sendir til Vestur-Indía í þrældóm. Þeir sem
höfðu tekið þátt í Kaþólska bandalaginu voru
sviptir jarðeignum sínum. Cromwell setti nú lög
sem sviptu kaþólska Íra nær öllum réttindum. Þau
nefndust Penal laws, Refsilög eða Hegningarlög.
Kaþólskum mönnum var bannað að búa í borgum
eða bæjum. Kaþólsk trú var bönnuð og prestar líf-
látnir. Hlutur kaþólskra af landeign á Írlandi féll
úr 60% fyrir stríðið í 20% eftir fall lýðveldisins
enska. Við lok 18. aldar var hlutfallið komið niður í
1%. Kaþólskum var einnig bannað að hafa á hendi
opinber embætti.
Kaþólskum Írum var á síðari hluta 17. aldar og
fram yfir aldamótin 1800 bannað að sitja á þingi
Írlands eða Bretlands, bannað að kjósa, miklar
takmarkanir voru á eignarrétti þeirra, kaþólskir
leiguliðar urðu að þola hækkun á jarðaafgjöldum
án möguleika á að kæra til dómstóla, þeir máttu
ekki kaupa land, ekki mátti skipta um trú frá mót-
mælendatrú, kaþólskir máttu ekki giftast mótmæl-
endum, ekki senda börn til náms til Frakklands,
ekki erfa lönd mótmælenda o.s.frv.
Afleiðingar þessara laga voru meðal annars þær
að kaþólskum Írum var bannað að menntast,
þjóna í hernum, sinna störfum sem kröfðust
menntunar og halda kaþólskar messur, þar sem
kaþólskir prestar voru drepnir hvar sem í þá náð-
ist. Írar urðu fátækir, ómenntaðir og gjörkúgaðir.
Írar gáfust þó ekki upp, og 1689 studdu þeir
James II., konung af ætt Stúarta, gegn Vilhjálmi
af Óraníu. Írar biðu þá ósigur í orustunni við
Boyne, en þar börðust mótmælendur við kaþ-
ólikka. Við það var aftur hert mjög á Hegning-
arlögunum, sem nokkuð hafði verið linað á eftir að
hinir kaþólsku Stúartar tóku við völdum í Eng-
landi um 1660.
Á 18. öld er talið að þjóðarframleiðsla Íra hafi
að meðaltali verið um 4 milljónir punda á ári að
verðmæti. Þar af greiddu þeir fjórðung, eða eina
milljón punda, til landeigenda af mótmæl-
endaættum sem eftir sigur Englendinga á Írum
fengu afhentar landareignir á Írlandi. Arðrán
þetta leiddi að lokum til mikillar hungursneyðar á
5. áratug 18. aldar, og munu um 10% Íra eða um
400.000 manns þá hafa látist. Þessi hungursneyð
Siðvæðing í útj
Írafár „Ekki er að furða að Ken Livingstone borgarstjóri í London hafi nýlega talið að Englendingar hafi farið verr
Írland, Ísland og Noregur í klóm siðvæðingar
Eftir Árna Daníel
Júlíusson
arnidan@akademia.is
Í fyrstu grein um siðmenningu og þróun
hennar var rætt um siðmenningarstig og
skilgreiningar á því. Sýnt var fram á að á
16.–18. öld hefði Evrópa náð svipuðu sið-
menningarstigi og Rómaveldi, á ákveðnum
mjög mikilvægum sviðum, en einnig var um
að ræða verulegan mun á grundvallarvið-
horfum þessara samfélaga, sérstaklega með
tilliti til viðhorfa til vinnu og tækni. Yfirstétt-
arrómverjar fyrirlitu allt slíkt og töldu vera
þrælsverk, á meðan Evrópubúar höfðu ekki
eins neikvætt viðhorf til þessara atriða.