Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.2005, Qupperneq 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. október 2005
!
Fyrir stuttu fór ég í hálend-
isgöngu í fyrsta sinn og upp-
lifði Ísland (loksins) fyrir al-
vöru. Ég naut þess að sofa í
fullum skrúða, íklæddur úlpu,
húfu, trefli og ullarsokkum of-
an í svefnpokanum (en var
engu að síður skítkalt, lengst
yfir sjávarmáli). Það reyndi gríðarlega
á líkamann, enda er ég óvanur göngu-
maður, og það var dásamlega raunveru-
leg lífsreynsla að
upplifa einveruna og
fjarlægðina frá
mannabyggðum þar
sem hápunkturinn var að fylgjast með
villtum hreindýrum úr fjarska.
Það sem gerði þessa ferð þeim mun
raunverulegri var að hluti göngunnar
var um fyrirhugaðan lónsbotn á Aust-
urlandi. Það er sérstök tilfinning að
ganga um svæði vitandi að það muni
líklega hverfa. Það er að vissu leyti eins
og að þjást af „Kassöndru-einkenninu“
– að geta spáð fyrir um framtíðina en
ekkert viðhafst því enginn trúir manni.
Eftir að hafa lesið heimsfréttirnar síð-
ustu daga um fellibylinn Katrínu og
náttúruhamfarirnar sem hafa átt sér
stað við Mexíkóflóa, get ég ekki hætt
að hugsa um meðvituðu náttúruhamfar-
irnar sem eru yfirvofandi hér á landi og
hvernig enginn vill tengja þetta tvennt
saman. Svipaðar hugsanir leituðu til
mín eftir flóðbylgjuna í austri, einkum
vegna sérstaklega vel heppnaðrar góð-
gerðarsöfnunar samviskuhrjáðrar þjóð-
ar. Alltaf þegar ég sé fréttaflutning um
svipaðar hamfarir, þegar fólk missir
heimili sín eða er jafnvel rekið burt frá
þeim, velti ég þessu fyrir mér. Hvers
vegna sýnum við aðeins samúð með
okkar eigin dýrategund? Kannski er
það eðlilegt að hugsa fyrst og fremst
um sig og sína eða kannski er það teg-
undahrokinn – næsta skref á undan
kynþáttahrokanum. Ef sami fjöldi
mannfólks hefði þurft að flýja heimili
sín eins og hreindýrið eða heiðagæsin
væri Kárahnjúkavirkjun reglulega í
heimsfréttunum.
Þar sem ég gekk um fyrirhugaðan
lónsbotn rifjaðist upp fyrir mér grein
sem ég skrifaði í ársbyrjun 2003, á tíma
þegar Kárahnjúkavirkjun var í mikilli
umræðu og annar hluti Hringadrótt-
inssögu, Tveggja Turna Tal, var vin-
sælasta kvikmynd landsins. Fyrir mér
var þetta hin mesta þversögn sem mér
þótti enginn taka eftir og ég taldi mig
knúinn til að tengja þessi tvö fyrirbæri
saman, þrátt fyrir að hafa aldrei sent
grein á opinberan vettvang áður. Ég
reyndi að fá hana birta hér og þar – þ.
á m. hér í Morgunblaðinu – en hún rat-
aði hvergi á vísan stað. Að lokum end-
aði þessi grein sem forsíðugrein kist-
unnar.is í nokkra daga, þar sem hún
hvílir enn í dag. Mig langar til að rifja
upp inntakið í örfáum orðum, vegna
þess að vinsældir þessarar kvikmyndar
hafa lítið dvínað og enn stefna nátt-
úruhamfarirnar okkar á að verða að
raunveruleika.
Það er stríðið á milli Fangornskógar
og Ísarngerðis, þar sem Entarnir, æva-
fornu risarnir, taka loksins ákvörðun
um að taka þátt í átökum heimsins og
þramma af stað að virki Sarúmans, sem
hefur breytt hinu fagra Ísarngerði í
myrka herstöð með því að rífa niður
skóginn og brenna trén til hergagna-
framleiðslu. Entarnir segja hug hans
spilltan af málmi og steinum, af græðgi
og valdafíkn, og með hjálp náttúruafl-
anna sigrast þeir á verkfærum nú-
tímans – þeir frelsa fljótið með því að
brjóta niður stíflu Sarúmans og yf-
irbuga herdeildirnar. Mér þótti með
ólíkindum – og þykir enn – að vinsældir
kvikmyndarinnar skyldu skarast á við
framkvæmdirnar á Austurlandi. Nú er
Hringadróttinssaga til á fjölmörgum
heimilum og fáir sem ekki hafa séð
þennan vinsæla þríleik. Sem hlýtur að
þýða að annaðhvort hefur stór hluti
áhorfenda enn ekki pælt í tengingunum
sem liggja í boðskap Tolkien eða þá að
þeir hafa haldið með Sarúman allan
tímann.
Af ólík-
um teng-
ingum
Eftir Gunnar
Theodór Eggertsson
gthe@hotmail.com
A
lmennir þáttastjórnendur eru
deyjandi stétt, a.m.k. í sænsku
sjónvarpi. Þar eru til hlið-
stæður Hemma Gunn og Sirr-
ýjar en þeim fer fækkandi. Í
staðinn fyrir spjall- og spurn-
ingaþætti koma nú ýmiss konar þættir þar
sem áhorfendum er ráðlagt um hvaðeina af
sérfræðingum á viðkom-
andi sviði. Hvort sem
það er barnauppeldi, út-
lit, innanhússhönnun,
mataræði eða samlíf.
Sérfræðingarnir
koma sem sagt í staðinn fyrir þáttastjórnend-
urna sem voru ekki sérfræðingar í neinu nema
kannski fréttamennsku og framkomu. En það
hefur nú verið aðal hvers fjölmiðlamanns að
vera sérfræðingur í öllu, eins og ég segi alltaf
til að breiða yfir fáfræðina. Örfáir viðtals-
þættir eru eftir í sænskri sjónvarpsdagskrá og
svo náttúrulega debattþættirnir sem aldrei
hverfa.
Sálfræðingar, næringarfræðingar, prestar,
uppeldisfræðingar og fleiri eru nú að verða að-
alnúmerin í sænsku sjónvarpi. Þættirnir eru
nokkuð fjölbreyttir en eins misjafnir og þeir
eru margir. Útlitsbreytingaþættir eru þekktir
en ég gef nú ekki mikið fyrir sérfræðinga á því
sviði. Extreme makeover er t.d. til í sænskri
útgáfu en hlýtur að gefa bandarísku fyr-
irmyndinni talsvert eftir hvað ógeð varðar.
Á dagskrá ríkissjónvarpsins sænska (SVT)
eru ýmsir þættir sem stýrt er af sérfræðingum
á hinum og þessum sviðum. Einn þeirra er
þátturinn Mellan dig och mig sem útleggst
Okkar á milli á íslensku. Þar fylgjast áhorf-
endur með pörum sem eiga í vandræðum en
þeim til hjálpar koma hjónabandsráðgjafi og
þjálfari eða „coach“ í samskiptum. Mér leist
ákaflega vel á að horfa á tíu hálftímaþætti og
gulltryggja hjónabandið og settist spennt fyrir
framan sjónvarpið. Skipti um skoðun eftir tvo
þætti þar sem ráðgjafarnir sannfærðu unga
nýbakaða foreldra um að pabbinn þyrfti á
kvöldi með strákunum að halda en mamman
þyrfti að finna móðureðlið í sér.
Magasínþættir þar sem sérfræðingar eru
fengnir til viðtals eftir því um hvað er fjallað
sjást vart í sænsku sjónvarpi. En sérfræðing-
arnir títtnefndu stíga nú í auknum mæli á svið
sem aðalleikarar og úr statistahlutverkinu. Í
kringum þá eru þá búnir til styttri þættir með
afmörkuðu umfjöllunarefni.
„Fyrir tíu árum voru búnir til heilir þættir í
kringum einn þáttastjórnanda en það er ekki
svoleiðis lengur,“ er í Göteborgs Posten haft
eftir Anette Beijer, framleiðanda hjá Titan
Television sem m.a. framleiðir þátt um mat-
aræði sem stjórnað er af næringarfræðingi og
sænsku útgáfuna af „Nanny“ þar sem sér-
fræðingar ráðleggja um barnauppeldi. Beijer
telur auðveldara að fá þátttakendur í þætti
sem stjórnað er af sérfræðingi á viðkomandi
sviði. Og að hennar sögn er ekki erfitt að fá
sérfræðinga til að stýra sjónvarpsþáttum.
Birgitte Söndergaard stjórnaði sjónvarps-
þætti í tíu ár, til ársins 2002, að framleiðslu
þátta hennar var hætt. Barneignir á unglings-
aldri og framhjáhald voru meðal umfjöllunar-
efnis en líka hversdagslegri samfélagsmál og
það er tengingin við daglegt líf fólks sem
Söndergaard saknar m.a. úr sjónvarpinu, að
því er hún sem fulltrúi nær útdauðra þátta-
stjórnenda segir í samtali við GP.
Hálftímaþættir um viðkvæm málefni eins og
hjónabandserfiðleika eða andleg vandamál
geta þó aldrei orðið annað en yfirborðs-
kenndir. Dr. Phil er þekktur víða um heim og
a.m.k. einn sænskur sálfræðingur vill gjarnan
verða sænski dr. Phil. Það er sálfræðingurinn
Eva Rusz sem er einn af sérfræðingunum í
þáttunum Toppform hjá SVT en þátturinn
gengur út á að þátttakendum er hjálpað að
komast í innra og ytra toppform og sérfræð-
ingarnir eru líkamsræktarþjálfarar, næring-
arfræðingar og sálfræðingurinn. Þátturinn
nýtur vinsælda og svo virðist sem öllum gangi
vel að komast í toppform. Sálfræðingurinn
bendir á að það komist ekki allt fyrir í þætt-
inum – sálgæslan sé nefnilega mun tímafrek-
ari en svo.
Það er ábyggilega hægt að hafa gagn og
gaman af hvoru tveggja, spjallþáttum og sér-
fræðingaþáttum. Það getur bara verið erfitt að
gera upp á milli mishæfra þáttastjórnenda
með misskemmtilegum viðmælendum og mis-
hæfra sérfræðinga á ýmsum sviðum miðla af
mismikilli vitneskju sinni.
Sérfræðingar í öllu og engu
Fjölmiðlar
Eftir Steingerði
Ólafsdóttur
steingerdur@mbl.is
’Sálfræðingurinn bendir á að það komist ekki allt fyrirí þættinum – sálgæslan sé nefnilega mun tímafrekari
en svo.‘
I Sjónarhorn er eitt af grundvallaratriðumvið mótun ritstjórnarstefnu menningar-
tímarits; það verður að hafa klárt og ferskt
sjónarhorn. Menningartímarit sem byggir til
dæmis á úreltum sjón-
armiðum í hugvísindum er
ekki líklegt til þess að lifa
lengi. Áður en langt um líður munu lesendur
hafa vaxið því yfir höfuð, ef svo má segja. Þeir
fylgjast með og vilja að tímaritið horfi á heim-
inn út frá nýju og fersku sjónarhorni og segi
þeim helst eitthvað nýtt.
II Ríkjandi ástand hlýtur að vera umfjöll-unarefni menningartímarits, jafnvel þess
menningartímarits sem hefur sagnfræði að
sínu helsta viðfangsefni. Menningartímarit
þarf að taka mið af umhverfi sínu, ef ekki þá
getur það ekki staðsett sig, ef ekki þá getur
það hljómað eins og álfur út úr hól. Menning-
artímarit verður að vera læst á umhverfi sitt .
III Þetta er ekki einfalt mál. Samtíminn erhverful skepna og ástand hugtak sem fel-
ur óhjákvæmilega í sér botnlausa huglægni.
En kannski er það ekki beinlínis samtíma-
ástandið sjálft sem skiptir máli heldur glíman
við það, með því að hugsa um það verður það
til, eða: Með því að hugsa um það kemur það í
ljós.
IV Undanfarnar vikur hefur verið deilt umbókmenntaástand í Lesbók. Í dag skrif-
ar Eiríkur Guðmundsson langa grein um efn-
ið. Hún er vörn fyrir módernismann. Einhver
kynni að spyrja hvers vegna maður á póst-
módernískum tímum telur ástæðu til að verja
módernismann. Svarið þarf reyndar ekki að
vera mjög flókið: Póstmódernisminn er sprott-
inn úr módernismanum, sögulegur arftaki.
V En svo að lesendur tapi ekki þræðinumþá hófst umræðan um íslenskt bók-
menntaástand í byrjun Bókmenntahátíðar í
Reykjavík. Þar spurði Eiríkur hvers vegna
menn skrifuðu bókmenntir og hvers vegna
umræða um bókmenntir væri af skornum
skammti hér. Hermann Stefánsson fjallaði um
íslenska bókmenntakerfið sem hann taldi
sjúkt og Stefán Máni lýsti skoðunum sínum á
skáldsögunni.
Helgina eftir svöruðu Jón Kalman Stef-
ánsson og Kristján B. Jónasson sem sagði að
bókmenntaumræðan í Lesbók væri eins og út
úr „þungarokkskreyttu unglingaherbergi“.
Kristján ýjaði einnig að því að við þyrftum að
segja skilið við skáldskapargildi módernism-
ans. Í síðustu Lesbók gargaði Hermann Stef-
ánsson út úr svarta herberginu að hann vildi
frekar vera þar inni en í stássstofunni og nú í
dag flytur Eiríkur varnarræðu fyrir módern-
ismann. Þeir sem lesa þá grein sjá að það hlýt-
ur að verða framhald á þessari umræðu.
Neðanmáls
Guðni Elísson ritar einnig um styttumálið í Lesbókina. Hann sæiekki ofsjónum yfir ákvörðun um nýja styttu af Tómasi, en vildiþó frekar sjá ævisögu skáldsins eða safn fræðilegra greina um
ljóðlist Tómasar. Meginpunkturinn í grein Guðna er hins vegar gagn-
rýni á Sjálfstæðisflokkinn fyrir að sætta sig jafnan við „að sitja á aftasta
bekk“ varðandi hlut í íslensku menningarlífi. Flokkurinn hafi ekki haft
nægan áhuga á menningunni með því að leggja meiri peninga til hennar
og þess vegna ekki virkjað grasrótina eða laðað til sín ungt fólk úr öllum
greinum listalífsins, flokksaginn hafi kannski verið of mikill til þess að
það tækist, Tómas Guðmundsson hafi hins vegar rekist vel í flokki.
Þetta er ótrúleg grunnhyggni. Tómas Guðmundsson var einlægur
lýðræðissinni og andstæðingur kommúnisma og sósíalisma og studdi
þess vegna Sjálfstæðisflokkinn. Hann var gagnrýninn á Sjálfstæð-
isflokkinn, ef honum þótti ástæða til, eins og við vitum, sem þekktum
hann, og áttum þess kost að ræða við hann um þjóðmál. Ég veit ekki
hvaða rök Guðni Elísson hefur fyrir ályktun sinni um afstöðu Tómasar
til Sjálfstæðisflokksins.
Sjálfstæðisflokkurinn getur verið stoltur af framlagi sínu til menning-
armála bæði þar sem hann hefur forystu í sveitarstjórnum og í rík-
isstjórn.
Guðni Elísson ræðir um það sem hann kallar „róttæka hægrilist“ en
hún fái ekki þrifist nema Sjálfstæðisflokkurinn verði frjálslyndari,
flokkurinn verði „að rúma fleiri sjónarmið og læra að sýna ögrandi hug-
myndum umburðarlyndi, jafnvel þótt þeim sé beint að sjálfu flokksstarf-
inu. Annars er hætt við að menningarmálastefna flokksins verði alltaf
sérkennilega gamaldags og á skjön við raunverulegan slagkraft íslensks
menningarlífs.“
Ég hef oft tekið þátt í umræðum um menningarmál á vettvangi Sjálf-
stæðisflokksins en minnist þess aldrei, að rætt hafi verið um sérstaka
stefnu flokksins varðandi listsköpun eða vinnubrögð listamanna. Ég veit
ekki innan hvaða stjórnmálaflokks Guðni Elísson vinnur að því að móta
flokkspólitíska listastefnu – sjónarmið Guðna eru verri en gamaldags og
þau eiga ekkert skylt við eðlilegt hlutverk stjórnmálaflokka við stefnu-
mörkun í menningarmálum.
Listamenn fylgja þeirri stefnu, sem þeir sjálfir kjósa, hlutverk stjórn-
málaflokka er að skapa þeim eins og öðrum borgurum umgjörð til að
njóta sín sem best. Að halda því fram, að það hafi ekki verið gert á Ís-
landi eru öfugmæli og hlutur Sjálfstæðisflokksins í því efni er mikill og
góður.
Björn Bjarnason
www.bjorn.is
Styttumálið
Morgunblaðið/Sigurður Sigmundsson
Kjarval.