Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.2005, Qupperneq 11

ir ásettu sér að móta hver í sínu landi
samsvarandi formlegan ramma um prófgráður
fyrir árið 2010 og að það verk yrði hafið fyrir ár-
ið 2007. Jafnframt kom fram að þróun gæða-
kerfa verður eitt aðaláhersluefni í Bologna-
samstarfinu fram að næsta ráðherrafundi í
London 2007. Fram kom að næstum öll löndin
hafa gert ráðstafanir um kerfi gæðatryggingar
sem grundvölluð eru á þeim viðmiðum sem sett-
ir voru fram í Berlín 2003. Háskólar eru hvattir
til að halda áfram að auka gæði starfsemi sinnar
með kerfisbundnu innra gæðaeftirliti og beinni
samsvörun þess við ytri gæðaviðmið. Í ræðu
sinni á fundinum lagði menntamálaráðherra Ís-
lands áherslu á mikilvægi gæðatryggingar til
þess að gagnkvæmt traust gæti ríkt og að skól-
ar gætu haldið sérstöðu sinni í stað þess að
reynt væri að steypa þá í sama mót. Ráðherr-
arnir samþykktu viðmið og leiðarvísa fyrir
tryggingu gæða á Evrópusvæði æðri mennt-
unar sem lögð eru til í skýrslunni sem og fyrr er
nefnd. Samtökum evrópskra gæðaeftirlitsstofn-
ana var falið að útfæra framkvæmdina nánar í
samvinnu við samtök háskóla og stúdenta í Evr-
ópu – og gera grein fyrir því viðfangsefni á
næsta fundi ráðherranna árið 2007. Þá undir-
strikuðu ráðherrarnir að breytingar á ytra
formi og uppbyggingu æðri menntunar og
áhersla á gæði í kennslu megi ekki raska við-
leitninni til að styrkja rannsóknir og nýsköpun.
Umfjöllun hérlendis og endurskoðun
laga um háskóla
Hérlendis hefur opinber umfjöllun um þessi mál
ekki verið áberandi, en innan háskólasamfé-
lagsins hefur verið náið fylgst með framvind-
unni – og sömuleiðis á vettvangi mennta-
málaráðuneytis og annarra aðila sem fást við
æðri menntun og rannsóknir. Þá hafa fulltrúar
háskóla eða stjórnvalda Íslands innan hinna
ýmsu nefnda og stofnana Evrópuráðs, Evrópu-
sambands og Evrópusamtaka háskóla, tekið
virkan þátt í þessari umræðu og stefnumótun
hver á sínum vettvangi. Sérstök nefnd hefur
starfað á vegum menntamálaráðuneytis frá
árinu 2003 með það hlutverk að samræma og
hafa umsjón með framkvæmd Bolognaferlisins
hérlendis og vera ráðuneytinu til ráðgjafar um
breytingar sem til álita kunna að koma á lögum,
reglum og verklagi á íslenska háskólastiginu. Í
nefndinni eru, auk fulltrúa menntamálaráðu-
neytis, fulltrúar allra skóla á háskólastigi og Al-
þjóðaskrifstofu háskólastigsins. Mennta-
málaráðuneytið og Alþjóðaskrifstofa
háskólastigsins stóðu fyrir sérstökum kynning-
arfundi um Bolognaferlið í Hátíðasal Háskóla
Íslands í mars sl.
Í maí í vor setti menntamálaráðherra á lagg-
irnar nefnd um heildarendurskoðun laga um há-
skóla nr. 136/1997. Það segir sig sjálft að nefnd-
in taki mið af Bolognaferlinu, enda hafa íslensk
stjórnvöld og háskólar tekið virkan þátt í því.
Það sem ef til vill er brýnast í því efni er að skól-
ar á háskólastigi lúti samræmdum opinberum
viðmiðunum um kröfur og gæði starfseminnar
sem grundvallast á þeim viðmiðum og leið-
arvísum fyrir tryggingu gæða á Evrópusvæði
æðri menntunar sem Bolognaferlið felur í sér
og að eftirlit með gæðum starfseminnar sé á
hendi hlutlauss aðila sem óháður er háskólunum
og stjórnvöldum. Markmiðinu um uppbyggingu
og ytra form háskólakerfisins hefur hins vegar
löngu verið náð í aðalatriðum – og löng hefð er
fyrir því að allt að þriðjungur stúdenta okkar
stundi nám að hluta eða öllu leyti í útlöndum.
Ytri uppbygging æðra menntakerfis okkar hef-
ur í áratugi tekið mið af háskólakerfunum bæði
austan hafs og vestan. Þetta atriði er reyndar
einkar sérstakt fyrir Ísland samanborið við önn-
ur Evrópulönd – og ekki síður hitt að velflestir
háskólakennarar á Íslandi hafa sótt framhalds-
menntun til útlanda, jafnt til Bandaríkjanna og
Kanada og Evrópulanda – og jafnvel víðar.
Þetta hefur haft áhrif á þróunina hérlendis – og
auðveldað aðlögun að breytingum. Bolognaferl-
ið og sú ítarlega umfjöllun sem það hefur falið í
sér hefur jafnframt gefið gott tilefni til og færi á
að endurmeta ýmislegt í uppbyggingu og innra
starfi. Í því efni er mikilvægt að skólar á há-
skólastigi og stjórnvöld vinni saman og gætt sé
að því að vandað sé til verka. Í bréfi Samstarfs-
nefndar háskólastigsins (nefnd rektora skóla á
háskólastigi) til menntamálaráðherra í janúar
sl. er þetta orðað þannig að Bolognaferlið og
virk þátttaka Íslands í því gefi tilefni til þess að
farið sé vandlega yfir stöðu og skipulag íslenska
háskólakerfisins. Ferlið getur einungis skilað
raunverulegum árangri ef íslenskir háskólar
eru samtaka í því að hrinda því í framkvæmd og
stefnan mótuð með hliðsjón af einstökum mark-
miðum og grundforsendum sem liggja að baki.
Öflugir háskólar eru forsenda þess þekking-
arsamfélags sem Bolognaferlið miðar að.
Höfundur er framkvæmdastjóri akademískrar stjórn-
sýslu Háskóla Íslands.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. október 2005 | 11
Ínýlegri bók, Being No One, reynir þúað færa rök fyrir því að sjálfið séekki til, og hafi í raun aldrei verið til.Það sem við teljum vera sjálfið sé í
raun hversdagsleg reynsla okkar af svoköll-
uðu fyrirbærafræðilegu sjálfi, sem er sí-
kvikt ferli og inntak þess sem þú nefnir
sjálfslíkan. Því liggur beinast við að spyrja
hvað er sjálfslíkan og hvernig er það frá-
brugðið „sjálfi“?
Sjálfslíkön eru til, sjálf eru það ekki.
Sjálfslíkan er mynstur í virkni í ýmsum
svæðum heilans, sem
lífveran notar til að
gera innri mynd af
sjálfri sér sem heild.
Sumir hlutar þessarar
sjálfsmyndar eru meðvitaðir, aðrir ekki.
Sumir breytast í sífellu (t.d. hugsanir og til-
finningar), aðrir eru viðvarandi (tilfinning
okkar fyrir líkamanum, líffærunum o.s.frv.)
Þegar okkur dreymir er sjálfslíkan okkar
öðruvísi en í vöku og í draumlausum djúp-
svefni er meðvitað sjálfslíkan ekki til stað-
ar. Það sem við köllum hversdagslega
,,sjálfið“ með ákveðnum greini er inntak
sjálfslíkansins í heilanum. Við verðum þess
ekki áskynja að þarna er í raun um að ræða
innri birtingarmynd og vísum einfaldlega til
inntaks hennar líkt og við værum í beinu
sambandi við okkur sjálf. Sem við erum
strangt til tekið ekki.
En hvernig snertir kenning þín hið sí-
gilda vandamál sálar og líkama?
Í fyrsta lagi er kenningunni ætlað að
skýra það hvernig hlutur (e. object) getur
orðið að sjálfsveru (e. subject), hvernig efn-
islegt kerfi sem gert er til að vinna úr upp-
lýsingum, náttúrulega þróuð lífvera, fer eig-
inlega að því að þróa með sér
fyrstu-persónu sjónarhorn sem lífveran
upplifir á meðvitaðan hátt. Hvernig er það
hugsanlegt að upplifunin að vera einhver sé
náttúrulegt fyrirbæri sem eigi sér langa fé-
lagslífsfræðilega sögu? Í öðru lagi leitast
kenningin við að skýra tilhneigingu okkar í
átt til tvíhyggju um líkama og sál. Hvernig
tekst mannsheilanum að fella meðvitað inni-
hald, sem ekki hefur rúmtak (til að mynda
meðvituðu hugsunina ,,Ég er hlutur sem
hugsa“), inn í sjálfslíkan sem hlýtur, vegna
líffræðilegs uppruna síns, að hafa þróast frá
líkani af líkama með rúmtak? Og hvernig
getur heilinn líkt eftir orsakatengslum á
milli líkamlegra ferla og hreinna óefnislegra
atvika eins og hugsana, á efnislegu formi?
Greinarmunur Descartes á milli hugsandi
efnis og efnis með rúmtak er sannfærandi
fyrir okkur mannfólkið einmitt vegna þess
að hann endurspeglar uppbyggingu sjálfs-
líkans okkar.
Þú hefur verið gagnrýndur (til dæmis af
danska heimspekingnum Dan Zahavi) fyrir
að styðjast við hið klassíska hugtak um
sjálfið sem verufræðilega sjálfstætt fyr-
irbæri, án þess að færa fyrir því sérstök
rök. Nú eru til ýmsar ólíkar skilgreiningar
á sjálfinu sem gætu verið samrýmanlegar
kenningu þinni án þess að leiða til nið-
urstöðu þinnar, að sjálfið sé ekki til. Hvern-
ig myndirðu bregðast við þessari gagnrýni?
Ég hef sagt að meðvitað sjálf sé ekki
hlutur heldur ferli. Ef við viljum taka upp
hugtakanotkun þar sem slitrótt og tíma-
bundið ferli sjálfslíkans er kallað sjálf, er
það í lagi mín vegna. En ýmsar aðrar sam-
tímakenningar þjást einfaldlega af hugtak-
aruglingi. Til dæmis tala þær iðulega um
„sjálf“ en ekki „sjálfið“ með ákveðnum
greini. Þetta er ljóðræn brella (sem ekki að-
eins heimspekingar beita heldur einnig
taugalíffræðingar) til að losna undan valinu
á milli þeirra afarkosta sem við virðumst
standa frammi fyrir. Annaðhvort er til sjálf
og þá er það hlutur (thing or a substance).
Augljóslega er það ekki efnishlutur stað-
settur í heilanum eða annars staðar. Hins
vegar gæti það verið tiltekið dýnamískt ferli
sem tengist heilanum, félagslegum sam-
skiptum og fleiru en þá ættum við að nota
sögn og tala um að „sjálfa“ (e. selfing).
Mér finnst það út af fyrir sig vera í lagi
að tala um að meðvitaðar mannverur séu
sjálfbær lífræn kerfi sem „sjálfa“ stundum
meðvitað. Stundum, auk þess að viðhalda
sér í sífellu, stunda þær einhvers konar
„fyrirbærafræðilega sjálfsköpun“ þær verða
meðvitaðar um ferlið með því að end-
urspegla það innra með sjálfum sér. Það er
aftur á móti ómögulegt að halda fram dýna-
mískari eða raunsærri heimspekilegri af-
stöðu en halda engu að síður áfram að nota
úreltan talsmáta til að líða betur og til að
halda í hin kartesísku hugboð okkar og
orðaforða um sálarlífið.
Sjálfsmeðvitund er of mikilvægt og
heillandi efni til að upphefja á rómantískan
hátt eða streitast á móti smættarhyggju og
til þess að nálgast það eingöngu á bók-
menntalegum eða sögulegum forsendum.
Þetta er efni sem verðskuldar að vera sinnt
af alvarlegum metnaðarfullum vísindum,
röklegum skýrleika og siðferðilegu næmi.
Meðvitund og sjálfsvera
Hvernig telur þú að meðvitund verði til í
lífrænu kerfi og hvernig tengist meðvit-
undin hugmyndinni um sjálf?
Til er meðvitund án sjálfs, sem kemur til
dæmis í ljós í tilteknum trúarlegum upplif-
unum eða alvarlegum geðtruflunum eins og
afsjálfgun (e. depersonalization). Meðvitað
sjálfslíkan gerir manni kleift að upplifa
meðvitundina sem persónulegt (e. su-
bjective) fyrirbæri, sem eigin innri reynslu-
heim undir einstaklingsbundnu fyrstu-
persónu sjónarhorni. Það er ekki spurning
um meðvitund eða fullkomið meðvitund-
arleysi, meðvitundin getur verið mismikil og
missterk. Þrjú mikilvægustu og í raun
nauðsynlegustu skilyrði þess að dýr hafi
meðvitund eru að það hafi heildrænt, alhliða
líkan af veruleikanum, „ímynd viðurvistar“,
það er að segja að skynja „núið“. Í síðasta
lagi verður dýrið að vera ófært um að bera
kennsl á þetta sem líkan. Þegar þessum
skilyrðum er fullnægt getur meðvitund í
sínu einfaldasta formi sprottið fram, það er
að segja upplifun á heiminum.
Telur þú að það sé mögulegt að afnema
orðið „ég“ þegar við vísum til okkar sjálfra
sem sjálfsvera án þess að skilja eftir stórt
gat í sjálfsskilningi okkar?
Margt fólk hefur hætt að nota „ég“, til
dæmis dýrlingar og andlegir leiðbeinendur
sem virðast lifa í breyttu vitundarástandi.
Sjúklingar sem þjást af alvarlegri geð-
röskun sem kallast „Cotard-heilkenni“ trúa
því að þeir séu látnir eða séu ekki lengur
til. Á meðan við upplifum okkur sem sjálfs-
verur, munum við þurfa að notast við „ég“.
Myndum við geta litið á einhvern sem
vísar ekki til eigin sjálfsveru sem mælanda
setninga eða sem manneskju yfirleitt?
Þetta eru djúp og erfið heimspekileg
vandamál.
En hvert er þá hlutverk heimspekinnar í
rannsóknum á meðvitundinni? Telur þú að
aðrar greinar, svo sem líffræði, gervigreind-
arfræði og sálarfræði, ættu að einbeita sér í
frekara mæli að rannsóknum á meðvitund-
inni og hvaða grein fer þar fremst í flokki?
Hvernig er útlitið fyrir þverfaglega nálgun
og aðferðafræði? Hin þverfaglega nálgun er
og hefur verið á fullum skriði síðastliðin tíu
ár, ekki síst fyrir tilstilli Association for the
Scientific Study of Consciousness. Tauga-
líffræði er án efa mikilvægust þeirra greina
sem nú fást við meðvitundarrannsóknir en
ég bíð spenntur eftir nákvæmari tölvulíkön-
um. Heimspekingar geta hins vegar hjálpað
til við að skýra hugtök, lagt gagnrýnið mat
á aðferðafræðina og, þar sem þeir hafa ver-
ið að velta þessum hlutum fyrir sér í marg-
ar aldir, komið í veg fyrir að þeir sem eru
að rannsaka meðvitundina reyni að finna
upp hjólið eða lendi í ógöngum.
Ég tel persónulega að fær rannsakandi
þrói með sér hæfileikann til að leita inn á
við af því að rannsóknarefnið stendur hon-
um svo nærri. En við þurfum einnig að
hugsa um annars konar vandamál sem
fylgja þeim vísindum sem fást við meðvit-
undina, það er að segja siðferðilegar afleið-
ingar þeirra miklu mannfræðilegu breyt-
inga sem við sjáum fram á og hinar félags-
og menningarlegu flækjur sem af þeim geta
sprottið.
Lífrænn vélbúnaður
Sá möguleiki virðist vera fyrir hendi að inn-
an 20–30 ára takist okkur að smíða vélar
sem geti líkt eftir mannlegri greind á áður
óþekktan hátt. En hvað um meðvitundina?
Telur þú að við munum nokkurn tíma geta
gefið vélum meðvitund? Ég held að það sé
bæði röklega og efnislega mögulegt og í bók
minni, Being No One, dreg ég upp mynd af
því hvernig það þyrfti að gerast. Ég held að
við munum ekki verða vitni að því í bráð ef
við horfum á tæknilegu hliðina.
Ég gæti þó einfaldlega haft rangt fyrir
mér því það gæti hugsast að óvæntur sam-
runi nýrra fræðigreina gæti gert það kleift.
Aðalatriðið er að ég er mjög á móti slíkum
tilraunum af siðferðislegum ástæðum því
þetta gæti leitt til þess að við ykjum til
muna þjáningar í heiminum. Vildir þú ranka
við þér sem fyrsta meðvitaða vélin og kom-
ast að því að önnur vera sem greinilega veit
ekkert hvað hún er að gera notar þig til að
skilja sinn eigin dýrslega huga? Við ættum
fyrst að reyna að skilja okkar huga! Hvers
vegna skapar okkar vitundarform slíka
eymd, þjáningu og rugling? Ég er alls ekki
viss um að sú tegund af meðvitund sem
menn búa yfir, sem er sú eina sem við
þekkjum, sé eitthvað sem ætti að margfalda
óendanlega.
Hugtakið „vél“ virðist vera að breytast
eftir því sem ný tækni á borð við lífræna
tölvun og skammtatölvur virðist handan við
hornið. Samsettar lífrænar/vélrænar örflög-
ur, gervitauganet og DNA-tölvur hafa þeg-
ar orðið til á rannsóknarstofum. Hvernig
má búast við að þetta breyti hugmynd okk-
ar um hvað það er að vera „vél“? Hvaða
áhrif gæti þessi þróun haft á möguleikann á
að skapa meðvitund í manngerðum fyr-
irbærum?
Einmitt! Þetta er mjög mikilvægt atriði. Í
framtíðinni gæti aðgreiningin milli „nátt-
úrulegra“ og „tilbúinna“ kerfa reynst
hvorki einhlít né tæmandi. Það er að segja,
við gætum ræktað lífrænan vélbúnað eða
sett af stað þróun sjálfskipulagningar í hálf-
tilbúnum kerfum. Á endanum gætu þessi
kerfi öðlast greind og jafnvel meðvitund án
þess að við vitum endilega hvernig það
gerðist. Vél er það sem á endanum er út-
skýrt með því að skoða hluta hennar og
samspil þeirra og innri tengsl. Vél er það
sem væri fræðilega séð hægt að skýra út á
vélfræðilegum forsendum. Það er að vísu
hægt að hugsa sér afar flóknar vélar þar
sem ekki er hægt að segja til um virknina,
til dæmis einfaldlega af stærðfræðilegum
ástæðum. Og það er jafnvel hægt að hugsa
sér að sumar þessara véla væru ófærar um
að spá fyrir um sína eigin hegðun, rétt eins
og mannverur. Þær myndu engu að síður
lúta fyrirsjáanlegum orsakatengslum. Og
kannski myndu þær líta á sjálfar sig sem
frjálsar, sjálfstæðar verur. Hugsanlega
hefði þessi skoðun áhrif á hegðun þeirra.
Slíkar vélar væru afar ólíkar hrærivélum
eða ritvélum.
Að vera enginn
Í dag hefst fyrirlestraröðin Veit efnið af and-
anum? Af manni og meðvitund í húsakynnum
Háskóla Íslands. Þar verður leitast við að
varpa ljósi á hið margslungna fyrirbæri,
meðvitundina, með aðferðum heimspeki, sál-
fræði, gervigreindar- og tölvunarfræða o.fl.
Þýski heimspekingurinn Thomas Metzinger
mun ríða á vaðið og ræða kenningu sína um
að sjálfið sé ekki til þar sem hann reynir að
brúa bilið milli hug- og raunvísinda á nýstár-
legan hátt. Fyrirlestur Metzinger verður
haldinn í Lögbergi, stofu 101, og hefst stund-
víslega kl. 14.
Eftir Steinar Örn
Atlason og Þórdísi
Helgadóttur
steinaa@hi.is
Höfundar eru nemendur í heimspeki við Háskóla Ís-
lands.
Thomas Metzinger Hann heldur því fram að sjálf-
ið sé ekki til.