Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.2005, Side 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. október 2005
Þ
orleifur Guðmundsson
fæddist í Reykjadal í
Hrunamannahreppi 6. júlí
1794, sonur Guðmundar
prests Böðvarssonar, síðar
– 1810, á Kálfatjörn, og
konu hans Rósu Egils-
dóttur. Þorleifur kenndi sig
til fæðingarsveitarinnar með nafninu Repp,
sem hann tók sér ungur og bar alla tíð. Guð-
mundur faðir hans fékkst nokkuð við að yrkja
andlegan kveðskap, en bæði hann og Rósa
voru í ættum við presta og skáld.
Snemma sögðu gáfur til sín í fari Þorleifs og
tiltekur Tómas Guðmundsson sögur af því, að
hann hafi vart verið kominn af barnsaldri, er
þeir feðgar gerðu sér leik að því að tala saman
á latínu.
Páll Eggert Ólason segir, að heldur muni
Þorleifur hafa verið óbráð-
þroska að líkamsvexti og
væskilslegur. En hugurinn
var bæði bráðþroska og vel
haldinn og er námsárangur hans í Bessastaða-
skóla sérlega glæsilegur; 24. október 1813 er
hann brautskráður stúdent með ágæt-
iseinkunn í öllum fögum nema dönsku, þar
sem hann undi 1. einkunn!
Haustskip eru öll farin og því á Þorleifur
þess ekki kost að sigla til háskólans hafi það þá
verið hugsun hans, en líklegra að hann hafi
hugsað sér til prestskapar, því 25. janúar veitir
Geir biskup Vídalín honum predikunarleyfi,
sem þá er títt að veita prestsefnum. En prests-
þankinn er Þorleifi ekki lengi ofarlega í huga,
því haustið eftir innritast hann í Kaup-
mannahafnarháskóla og lýkur árið eftir lær-
dómsprófi með 1. einkunn.
Hugur Þorleifs lá víða í lærdómnum; hann
lagði í fyrstu stund á læknisfræði, efnafræði og
eðlisfræði og sótti það nám af eðlislægu kappi.
H.C. Örsted var þá eðlisfræðikennari við skól-
ann og lauk miklu lofsorði á Þorleif en hann
átti eftir að koma við sögu Þorleifs með af-
drifaríkum hætti síðar. 1817 söðlaði Þorleifur
um og sneri sér að málvísindum, heimspeki og
fagurfræði. Ekki var hann einhamur í því námi
frekar en öðru og fór fljótt orð af mikilli kunn-
áttu hans. Veraldarauður var Þorleifi fjarri, en
styrkir til náms og húsnæðis voru honum auð-
sóttir sakir framúrskarandi námsárangurs.
1819 vann hann til heiðurspenings háskólans
fyrir heimspekiritgerð á latínu og sú tunga
leiddi þá saman hann og höfuðskáld Dana,
Oehlenschläger, er sá síðarnefndi fékk Þorleif
til að hressa upp á latínukunnáttu sína. Sóttust
þá fleiri menntamenn eftir handleiðslu Þor-
leifs, m.a. fékk Knud Lyne Rahbek, prófessor
og rithöfundur, hann til að kenna sér íslenzku.
Aðalgeir Kristjánsson vitnar til vitnisburðar
Birgis Thorlacius, prófessors, um námsferil
Repps, að hann hafi verið í miklu áliti sakir
víðtækrar þekkingar þegar á unga aldri. Mála-
kunnátta hans hafi verið með ólíkindum. Auk
latínu og grísku kunni hann skil á fornensku,
gelísku, hebresku, arabísku, finnsku og ung-
versku og í ritum sínum vitnar hann til sansk-
rítar og grænlenzku. Þá kunni hann þýzku,
frönsku, spænsku, ítölsku og portúgölsku.
Hann kynntist Rasmus Chr. Rask og hreifst
mjög af lærdómi hans í norrænum fræðum og
þeim nýjungum sem urðu í málvísindum fyrir
tilverknað hans.
Með öllu öðru sinnti Repp íslenzkum fræð-
um og voru þýðingar á dönsku á nokkrum Ís-
lendingaþáttum það fyrsta sem kom frá hans
hendi á prenti.
Aðalgeir segir Þorleif mjög félagslyndan, en
ekki að sama skapi þjálan og samvinnuþýðan.
Björn Th. Björnsson segir Repp hafa verið
bráðskarpan, en svo frábæran skapvarg og
sérvitring, að hann hafi orðið frægur af því og
sennilega þekktastur allra Íslendinga í Kaup-
mannahöfn á 19ndu öld. „Ásamt frábæru
danahatri fóru saman í þessum manni snarar
gáfur og þó enn sneggri skapofsi, með þeim
sérkennilegleikum, að hann brást í óstöðvandi
hlátur, þegar hann reiddist. Svo sem líklegt er
um slíkan mann, stóð hann alla ævi á víggörð-
unum, oftar í árás en vörn..“
Á stúdentsárunum kom Þorleifur við sögu
menningarmálafélaga Íslendinga og Dana, var
m.a. einn af stofnendum Hafnardeildar Hins
íslenska bókmenntafélags og síðar stjórn-
armaður og heiðursfélagi hennar, og hann er
einn Íslendinga meðal stofnenda félagsskapar
danskra stúdenta á Garði, en íslenzkir stúd-
entar blönduðu lítt geði við danska. Annað var
uppi á teningnum hjá Repp síðar, þegar hann
lá hvergi á þeim litlu metum sem hann hafði á
Dönum: „Aldrei hefur nokkur maður í nokk-
urru landi haft nokkurt gagn af nokkurri
danskri bók.“
Góðir dagar í Lundúnum
En áður en lengra dregur í Kaupmannahöfn
víkur sögunni til Englands, þar sem Þorleifur
á góða daga í hálft annað ár.
Tómas Guðmundsson segir; „Tvenn eru þau
tímabil í ævi Þorleifs, sem ætla má, að hafi ver-
ið áhyggjuminnst og hamingjusömust, en það
eru bernskuárin austur í Hreppum og þessi
Lundúnadvöl..“
Þorleif skortir ekki meðmælabréfin frá
fremstu menntamönnum dönskum og sendi-
herra Breta í Kaupmannahöfn og hann er ekki
fyrr stiginn á brezka grundu 1821 en honum
opnast allar dyr og menntun hans kemur hon-
um innundir hjá áhrifamönnum. Hann býr hjá
þingmanninum David Ker, gömlum skólabróð-
ur brezka sendiherrans í Kaupmannahöfn, en
kona hans er systir Castlereaghs lávarðar, ut-
anríkisráðherra og þau börn markgreifans af
Londonderry.
Í London sinnir Þorleifur ýmsum rann-
sóknum og fræðistörfum og áhugi hans og að-
dáun á brezku stjórnskipulagi, þar sem honum
finnst frelsið standa fastari fótum en annars
staðar, fá byr undir báða vængi. Við rannsókn-
irnar nýtur Þorleifur
margra góðra manna. Sjálfur er hann ham-
hleypa til vinnu og gæddur óbilandi minni.
Tómas Guðmundsson getur þess að kunn-
ingjar Þorleifs í Höfn hafi eitt sinn spurt hann,
hvort hann ætti leikrit Shakespeares, en hann
svarað, að þess þyrfti hann ekki – hann kunni
Shakespeare utan bókar! Á þetta bar enginn
maður brigður.
En allir góðir dagar taka enda og síðla sum-
ars 1822 heldur Þorleifur af Bretalandi og til
Danmerkur aftur. Reyndar liggur við að hann
stefni skónum annað, en vinir Þorleifs í Lond-
on vilja sjá hann í prófessorsembætti í grísku
og latínu við háskólann í Dyflinni. Tilskilin
gögn frá Kaupmannahöfn berast ekki í tæka
tíð og staðan er veitt öðrum.
Doktorsvörn með ósköpum
Þegar Þorleifur var aftur kominn til Kaup-
mannahafnar tók hann upp þráðinn þar sem
frá var horfið; bjó rit til prentunar, m.a. þýddi
hann fyrir Árnastofnun Laxdælu á latínu, tók
þátt í fræðilegum og pólitískum umræðum og
kenndi. Ofan á allt saman sneri hann sér af
sinni alkunnu elju að námi í málvísindum og
fagurfræði á ný. Í kennslunni var hann svo
hátt á hrygginn reistur að vera fenginn til að
kenna Karolínu Amalíu verðandi drottningu
Dana ensku.
Og hann vann aftur til heiðurspenings
Kaupmannahafnarháskóla í ritgerðarsam-
keppni um fagurfræðilegt viðfangsefni; að
rannsaka og sýna fram á með dæmum, að hve
miklu leyti það er nauðsynlegt að þýða ljóð
undir sama bragarhætti og það er frumkveðið.
Tómas Guðmundsson segir, að ritgerð Repps
sé „rökvíslega samin, laus við mælgi og mála-
lengingar, og sýnir auk þess, hversu þekking
höfundar var frábærlega víðtæk.“
En Þorleifur hafði fleira undir en að semja
verðlaunaritgerð. Hann var orðlagður kapp-
ræðumaður og hann var einn aðalhvatamaður
að stofnun lestrar- og málfundafélags upp á
enska vísu. Og í handraðanum hafði hann nú
ritverkið sem átti að vera lokapunkturinn á
námsferli hans við Kaupmannahafnarháskóla;
De sermone tentamen ( Tilraun til mál-
skýringa ), sem fjallar um uppruna tungumála,
þróun þeirra og ættartengsl.
Ritverkið var ágreiningslaust metið gilt til
meistaranafnbótarvarnar, sem dagsett var 6.
febrúar 1826. Þorleifur Repp taldi að sér yrði
ekki skotaskuld úr því að verja ritgerðina á
latínu, en doktorsvörnin varð honum þó ekki
sá vegsauki, sem hann dreymdi um. Í Reg-
enskirkju tóku örlögin svo hastarlega í taum-
ana, að doktorsvörnin endaði með ósköpum.
Andmælendur voru Birgir Thorlacius og
Jens Möller. Birgir var prófessor við heim-
spekideild og hafði dæmt ritgerðina gilda en
Möller var prófessor við guðfræðideild og
hafði róið að því öllum árum að verða andmæl-
andi gegn vilja Birgis, sem taldi hann van-
hæfan til verksins. Þótti kapp Möllers ekki
einleikið. Hann hafði horn í síðu Þorleifs og
röktu menn það meðal annars til þess, að Þor-
leifur, sem lét oft til sín taka við doktorsvarnir,
hafði stórskemmt doktorsvörn hálfbróður
Möllers. Kvaddi Þorleifur sér þá hljóðs og
benti á að doktorsritgerðin væri næsta orðrétt
tekin upp úr ákveðinni bók. Kom heldur betur
á menn við þessar upplýsingar, en engu að síð-
ur fékk doktorsefnið sína doktorsnafnbót!
Upplýsingar Þorleifs settu auðvitað skamm-
arblett á nýbakaða doktorinn og rændu at-
höfnina öllum hátíðleika og virðingu.
Þegar til kom varð doktorsvörn Þorleifs
sjálfs honum mjög svo öndverð og hálfu verri
en hálfbróðir Möllers mátti upplifa. Aldrei
þessu vant vafðist kunnáttumanninum tunga
um tönn og athugasemdir prófessora og ann-
arra andmælenda hlupu í skap hans svo hann
varð grófur mjög sem lund hans er til segir
Magnús Stephensen í frásögn sinni. Þetta
kunni ekki góðri lukku að stýra, því sem fyrr
segir var Þorleifi á þann veg farið, að þegar
honum fannst gert á hlut sinn, reiddist hann
og varð ekki sjálfrátt fyrir hlátri. Jens Möller
talaði síðastur og fór hörðum orðum um rit-
gerðina, sem hann sagði m.a. gagnslausa og
háskólanum til óvirðingar. Undir ræðu hans
missti Þorleifur gjörsamlega stjórn á skapi
sínu og skellihlátrum með þeim afleiðingum að
háskólarektor, sem var H. C. Örsted, batt
enda á athöfnina með þessum orðum: Absint
nugæ, absit scurrilitas, absit ipse denique
scurra, sem útleggst: Burt með skrípalæti,
burt með fíflaskap, farðu síðan sjálft burt fífl.
Gengu prófessorarnir síðan út. Áhöld voru
um málalyktir og spurði forseti heim-
spekideildar andmælendur álits. Birgir
Thorlacius lagði til að Repp hlyti magist-
ersnafnbót, en Jens Möller var því andvígur. Í
þrettán manna háskólaráði mæltu átta með því
að Repp yrði veitt magistersnafnbót með
áminningu, fjórir voru á móti, en Birgir
Thorlacius vildi veita honum nafnbótina
áminningarlaust. Háskólaráð gerði því að til-
lögu sinni, að Repp legði fram skriflega afsök-
unarbeiðni, ef háskólastjórnin féllist á þá
málsmeðferð. Það gerði hún ekki. Með vísan til
þess, að reglur heimiluðu hvergi, að nafnbótin
yrði veitt ásamt áminningu, sagðist há-
skólastjórnin ekki geta gert það að tillögu
sinni, að Þorleifi Repp yrði veitt magist-
ersnafnbót. 18. marz skrifaði háskólaráð for-
seta heimspekideildar að það féllist ekki á að
veita Repp nafnbótina. Grundaði ráðið ákvörð-
un sína á atkvæðagreiðslu innan heim-
spekideildar, þar sem sex kennarar vildu að
Repp yrði sæmdur nafnbótinni, tveir vildu láta
fylgja áminningu og sex voru á móti. Þar sem
ekki mátti veita nafnbótina með áminningu,
féll magistersnafnbót Repps á jöfnu.
Birgir Thorlacius tók saman greinargerð
um málið og sagði þar m.a. að af þeim sex sem
voru á móti hefðu fimm ekki lesið ritgerð
Repps. Varðandi hlátursköst Repps, þegar
honum rann í skap, sagði Birgir þau sérkenni í
fari Repps sem hann réði ekki við og því ættu
menn að virða þau honum til vorkunnar. Gat
Birgir þess, að slíkir annmarkar í fari manna
væru mönnum ekki ókunnugir og nefndi tvo
Séníið sem sást
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Bautasteinn Þorleifs Repps, sem niðjar Repps í Englandi og hópur Íslendinga reistu í kirkjugarðinum
við Suðurgötu 6. júlí 1989. Í steininn eru höggvin skjaldarmerki Repps og áletrunin; Non nisi
volentibus imperare – ekki skal ríkja yfir ófúsum.
Á Þorleifi Guðmundssyni Repp sannaðist að
sitthvað er gæfa og gjörvileiki. Þessi íslenzki
Hreppamaður varð fjölkunnur fyrir gáfur
sínar og þekkingu, en skaphöfn hans skellti
honum flötum.
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is