Alþýðublaðið - 29.07.1988, Blaðsíða 11

Föstudagur 29. júlí 1988
AA
TVS HUNDRUB AR
frá afnámi einokunarverslunarinnar
Þessi tímamót gefa tilefni
til aö hugleiða sjálfa einok-
unarverslunina 1602-1787 og
um leið mikilvægi og þýð-
ingu verslunar almennt. Við
leiðum allt of sjaldan hugann
að mikilvægi verslunarinnar
fyrir lífskjör okkar og menn-
ingu. Þótt einokunarverslunin
sé ótrúlegt dæmi um það
hvernig hægt er að afvega-
leiða þjóðir, er ef til vill enn
ótrúlegra að ekki skuli vera
nema 200 ár síðan.
Það má aldrei gleymast að
tími einokunarverslunarinnar
er jafnframt ömurlegasta
tímabil íslandssögunnar. Þótt
það hafi verið rannsakað
töluvert og um það skrifað,
vantar enn mikið á að við ís-
lendingar höfum dregið af því
þann lærdóm sem æskilegt
er. _
Án þess að ég ætli að gera
úttekt á einokunarversluninni
langar mig að minnast á
nokkur atriði er tengjast
henni. Þettaeru atriði sem
mér finnst vera hægt aö læra
af og sem menn ættu ætíð
að hafa i huga þegar þeir
ræða skipan verslunar- og at-
vinnumála.
Á VALDI MEGINSTRAUMA
Jafnvel þótt það sé venja
að telja að verslunareinokun-
in hefjist 1602 og að henni
Ijúki 1787 þá hófst hún miklu
fyrr og henni lauk ekki að
fullu fyrr en verslunarfrelsið
var innleitt 1855. Einokunin
var hins vegar í algleymingi
1619-1776.
Þetta minnir okkur á aö
skipan verslunarmála sem og
önnur félagsleg skipan okkar
mannanna er þrátt fyrir allt
háð stöðugum breytingum,
en jafnframt að við höfum til-
hneiginu til að einfalda hlut-
ina. I sambandi við einokun-
arverslunina finnst mér mikil-
vægt að minnast þess að
hún átti sér langan aðdrag-
anda og eftirmála. Einnig að
einokunin sjálf var ekki stöð-
ugt ástand. Ýmsu var breytt
og ýmislegt þróaðist. Á fyrri
hluta tímabilsins var mörgu
breytt í anda hinna aftur-
haldsömu og stjórnlyndu.
Það var ekki fyrr en um eða
eftir miðja 18. öldina sem
breytingar fóru að eiga sér
stað í anda hinna framfara-
sinnuðu og frjálslyndu. Hvort
tveggja í samræmi við meg-
instrauma sem ríktu úti I
heimi.
Timi einokunarverslunar-
innar minnir okkur á að við
höfum tilhneigingu til að
bregðast við breytingum í fé-
lagslegu umhverfi okkar á
kerfisbundinn hátt. Það er
eins og við séum oft á tíðum
á valdi meginstrauma ( þeirri
merkingu aö eitt leiðir af
öðru þótt það hafi ekki veriö
ætlunin í upphafi. Þannig
fær maður það á tilfinning-
una að upphaf og endalok
einokunarverslunarinnar hafi
ekki verið nein tilviljun. Þetta
segi ég auðvitað að því gefnu
að menn á þeim tíma, bæði
íslendingar og Danir, hafi
ekki haft tök á því að gera
sér grein fyrir þróuninni.
Saga einokunarverslunar-
innar eins og saga annarra
hörmungatímabila minnir
óþyrmilega á mikilvægi þess
að við í dag séum meðvituð
um þá meginstrauma sem
við lifum og hrærumst í.
Þannig og aðeins þannig get-
um við séð hvernig eitt leiðir
af öðru og gripið i taumana
eða komið í veg fyrir óæski-
legar afleiðingar.
LEIDDI TIL NIÐURLÆGINGAR
Það er alveg Ijóst, að það
var ekki tilgangurinn með
einokunarverslun inni að
hneppa þjóðina í þá fjötra
sem leiddu til h'nignunar,
fátæktarog niðurlægingar.
Einokunarverslunin var
stjórnkerfi sem menn töldu
að kæmi heildinni, danska
konungsveldinu, til gþða, en
einnig og ekki síður íslend-
ingum. Kerfið tryggði þeim til
dæmis siglingar og vistir er-
lendis frá.
Vissulega mismunaði kerf-
ið mönnum og færði fáum út-
völdum auð, en menn sáu
ekki að það myndi vera öðru-
vísi þó að verslunarhættirnir
væru aðrir. En það var auðvit-
að misskilningur eða skamm-
sýni. Mismunun og mismun-
andi kjör er til dæmis tvennt
ólíkt og það tók menn langan
tíma að átta sig á því að
miklu máli skipti, hvar auð-
söfnunin átti sér stað. Fyrir
hvern og einn og meö hlið-
sjón af einu ári skiptir ekki
máli hvort hagnaðinum var
eytt hérlendis eða erlendis.
En fyrir íslendinga I heild og
til lengri tíma litið skipti það
auðvitað sköpum.
Menn sáu heldur ekki fyrir
þær alvarlegu afleiðingar
sem einhliða verðákvarðanir
konungs höfðu I för með sér.
Fyrir hvern og einn og þegar
ekkert amaði að var auðvitað
þægilegt að verð hinna ýmsu
afurða og nauðsynja hafði
verið ákveðið I eitt skipti fyrir
öll. Verðákvörðun konungs
torveldaði hins vegar aðlög-
un þegar um vöruskort eða
offramboð var að ræða.
Alvarlegast var þó að hún
kom I veg fyrir eðlilega verka-
skiptingu og sérhæfingu. Á
meðan búvörurtil útflutnings
voru almennt verðlagðar
hærraen markaðsverð þeirra
erlendis sagði til um var fisk-
verð of lágt. Þannig var kom-
ið I veg fyrir æskilega og
eðlilega atvinnuuppbyggingu
I sjávarútvegi á meðan land-
kostir takmörkuðu afrakstur
jarðarinnar.
Með því að selja eða út-
hluta tilteknum þröngum hóp
manna einkaleyfi til Islands-
verslunar var komið I veg fyrir
hagkvæma verslun. Fjölmarg-
ir kaupmenn utan Kaup-
mannahafnar voru útilokaðir,
sem kannski oftast höfðu
tækifæri til hagkvæmari inn-
kaupa eða áttu þess kost að
fá hærra verð fyrir íslensku
útflutningsafurðirnar. Hag-
kvæm innkaup er ekki hægt
að ákveóa I eitt skipti fyrir
öll.
Einokunarverslunin var
stjórnvaldskerfi sem átti að
vera I þágu heildarinnar. Eins
og varðandi önnur slík kerfi
átti með því að hafa vit fyrir
mönnum. Einokuninni var
ætlað að tryggja stöðugleika
og valdajafnvægi. En hún var
stundarlausn, sem hafði
hörmulegar afleiðingar, ekki
þegar henni var komið á,
heidur hægt og sígandi eftir
þvi sem tíminn leið. Hún
hefti framtak og þrá manna
til framkvæmda. Afleiðingin
var hnignun, fátækt og
vesæld.
EINOKUN Á ÞESSARI ÖLD
Andsvar iðnbyltingarinnar
var sósíalismi og kommún-
ismi; kenningar eða straumar
sem fólu I sér mikla eða
algjöra ríkiseinokun. íslend-
ingar fóru ekki varhluta af
þessum hreyfingum fremur
en aðrir og á árunum á milli
heimsstyrjaldanna, einkum I
kreppunni miklu, voru margar
greinar atvinnulífsins hneppt-
ar I fjötra einokunar. Enn sem
fyrr, og I andstöðu við til-
ganginn, urðu afleiðingarnar
stöðnun, hnignun og fátækt
þegar fram I sótti.
Þjóðir Austur-Evrópu,
Sovétríkjanna og Kína voru
allar settar undir einokun rík-
isins, með sambærilegum af-
leiöingum, þótt þær hafi rist
dýpra og leitt menn lengra af
braut en hérlendis. Nú hefur
orðið mikil stefnubreyting og
þjóðir austursins viröast hafa
byrjað gönguna miklu til
frjáls atvinnulífs.
Maöurinn er öfgakennd
skepna. Á eftir miklum ríkis-
afskipturp koma háværar
kröfur um algjört afskipta-
leysi hins opinbera. En ríkið
hefur hlutverki að gegna nú
sem fyrr.
r r
Avarp Jóhanns J. Olafssonar
formanns Verzlunarráðs
íslands
ir frjálsum athöfnum og eigin
ábyrgð verður ævarandi því
stöðugt eru að eiga sér stað
breytingar sem kalla á nýjar
lausnir og sem gera aðar
úreltar. Saga einokunarversl-
unarinnar á að minna okkur á
þau sannindi. Með þvl að líta
til fortíðar lærum við margt
og ekki síst þaó hve mikil-
vægt er að horfa einnig til
framtíðar og reyna að sjá
fyrir afleiðingar gerða okkar.
LEIKREGLUR UM FRELSIÐ
Okkur væri hollt að læra
meira af umferðarreglunum.
Þær eru ekki spurning um
það hvert förinni er heitið, né
hvers vegna. Þær eru aöeins
til að greiöa götu okkar eins
og frekast er unnt. Eins er
það með athafnalífið. Þar á
spurningin að vera um hió
fullkomna ferðafrelsi.
Sókn þjóðarinnar til sjálf-
stæðis og hagsældar hefur
verið barátta gegn óréttmæt-
um boðum og bönnum
stjórnvalda af verslun og at-
vinnumálum. Það er mikil-
vægt að við öll gerum okkur
grein fyrir mikilvægi frjálsrar
verslunar og að fyrirkomulag
verslunarinnar hefur afger-
andi þýðingu fyrir menningu
okkar og velferð. Baráttan fyr-