Tíminn - 08.04.1970, Blaðsíða 8

8
TIMINN --------- MTOVIKUDAGUR 8. aprfl 1970.
Bréf Þorsteins M. Jónssonar tii Menningarsamtaka Héraðsbúa:
Sporna verður
jafnvægisleysi í
við sívaxandi
byggð landsins
Heiðruðu fundarmenn, frænd-
ur og vinir.
Ég þakka ykkur kærlega að
hafa boðið mér og konu minni að
sitja fund með ykkur í þessum
mánuði og ósk um, að ég flytti
þar erindi um sjálfvalið efni. En
því miður getum við ekki tekið
þessu vingjarnlega boði ykkar. Ég
er orðinn svo þróttlítill og heilsu-
veiil, áð ég er bezt kominn heima,
enda er ég kominn á fimmta ár
yfir áttrætt ■ og hef um allmörg
ár átt við ýmsa sjúkdóma að
stríða. En leiðinlegt þykir mér þó
þróttleysi raddar minnar, sem á-
gerist svo, að mér er ókleift að
halda ræður á fundum eða manna
ntótum.
Ég reyni að sjáifsögðu að berj-
ast eins lengi og ég get við Elli
kerlingu, en hlýt sem allir aðrir,
sem komnir eru á iminn aldur, að
bíða ósigur í þeirri viCureign, og
er vitanlega ekkert um slíkt að
fást. Eftir því sem ég eldist meir,
finnst mér timinn líða hraðar og
hraðar. Dagur er að kveldi kom-
inn, áður en ég veit af, og oft-
ast finnst mér hann týndur í haf
tímans og ég hafi ekki notað
liann til neins, sem þýðingu hef-
ur. En oft leitar hugur minn til
þess, sem var og til þess, sem
verða mun.
Ég er orðinn það gamall, að ég
man þá tíma, er Skaftfelliiigar
komu gangandi á vetrum til að
leita sér atvinnu á Austfjörðum.
Þá var stundum þröngt á Útnyrð-
ingsstöðum, í baðstofu foreldra
minna, því að þar gistu oft «11-
margir þeirra nóttina áður en
þeir lögðu til Fjarðanna. Þetta
var á síðasta áratug 19. aldar. Þá
mun blómaskeið Austurlands hafa
verið mest. Hagskýrsiur sýna, að
árið 1894 bjó níundi hluti allra
landsmanna í Múlasýslum, og það
an kom þá nær sjötti hluti allra
tekna landssjóðsins. Þá hafði um
þrjátíu ár verið fólksfjölgun mest
í Múlasýslum, að Reykjavík frá-
talinnL Flest skip, sem þá sigldu
til landsins, komu fyrst upp til
Seýðisfjarðar eða annarra Aust-
fjarða. Og talið var um skeið, að
uppgangur Seyðisfjarðar væri
meiri en annarra kaupstaða lands-
ins.
Það var og ekld aðeins ur
Skaftafellssýslum sem sjómenn
og verkafólk leitaði atvinnu til
Austfjarða, heldur líka úr öðrum
byggðarlögum Suðurlands og þar
á meðal frá Reykjavík. Var svo
fram á fyrstu áratugi þessarar
aldar. Um síðustu aldamót undu
flestir bændur á Fljótsdalshéraði
vel við sitt og töldu, að ekki
myndi betra að búa annars stað-
ar á landinu en þar, og ékki væru
aðrar stöður eftirsóknarverð-
ari en þeirra.
En síðan þetta var, hefur margt
gerzt, sem valdið hefur þjóðlífs-
breytingu hér á landi eins og í
öllum öðrum löndum. Allsherjar-
friður allra menningarlanda, sem
19. aldar menn væntu, að værj
íyrir stafnL var aðeins tálvon. í
stað allsherjarfriðar geisuðu tvær
heimsstyrjaldir, ófriðarbál, sem
enn er ekki að fullu kæft, en
blossar upp í ýmsum myndum, svo
sem styrjöldum milli þjóða, borg-
arastyrjöldum, í ófriði á milli
stétta, hóflausum kröfum og yfir-
ÞORSTEINN M. JÓNSSON
gangi einstakra félagssamtaka.
E'kki er að neita því, að hin stór-
kostlega tækniþróun síðari ára er
gó'ð, að svo miklu leyti, sem hún
verður mönnum til hamingju og
léttir af þeim hóflausu striti.
Á þeim árum, þegar fjárpestin
var svæsnust á Héraði, undrað-
ist ég þrautseigju bændanna. Og
það voru fornar dyggðir, iðni,
hagsýni, dugnaður þeirra og spar-
serni, sem bjargaði Héraði frá
auðn. En tæknin studdi að sjálf-
sögðu að viðreisninni.
Eitt alvarlegasta málefni þjóð-
arinnar hin síðustu ár er sivax-
andi jafnvægisleysi i byggð lands-
ins, en við því verður að spoma
eftir því sem hægt er. Það er að
vísu ekki óeðlilegt, að fólkið leiti
þangað sem það telur afkomu
sinni og framtíð bezt bongið. Kem
ur þá margt til greina, ekki að-
eins fjárhagsleg afkoma, heldur
einnig hvernig samgöngum er
háttáð, læknaþjónusta, skólar o.
fl.
Þær raddir hafa alloft látið til
sín heyra hin síðari ár, að ekki
gerði neitt til, þótt útkjálkasveit-
ir legðust í eyði, og hefur þá
stundum verið talinn þar með all-
mikill hluti Norðausturlands-
ins. En eins og allir landsmenn
ættu að vita, er veðrátta hér
breytileg og óútreiknanleg til
langs tíma, og síðastliðið sumar
hefur hún verið miklu betri á
Norðausturlandi en hér syðra.
Flestir munu vera sammála um,
að eitt helzta ráðið til þess að
stuðla að jafnvægi í byggð lands-
ins sé að efla miðstöðvar byggð-
anna, að minnsta kosti eina í
hverjum landsfjórðungi. Akureyri
hefur stöðvað að iiokkru út-
streymi frá Eyjafirði og nálægum
sveitum og jafnvel styrfet að-
stöðu hinna minni bæja og kaup-
staða á Norðurlandi sem aðalmið-
stöð fjölþættrar atvinnu, verzlun-
ar, samgangna og menningar norð
anlands. Vestfirðingar reyna nú
að efla stærsta kaupstað sinn,
ísafjörð, m.a. með því að stofna
þar menntasfeóla.
Eins og þið vitið er talsveit!
sérstætt með Austurland. Stærstií
kaupstaður f jörðungsins, Neskaup-
staður, sem á msrga duglega at-
hafnamenn, er ilia settur með
samgöngur á landi og í lofti og
getur því ekki orðið miðstöð Aust-
urlands. Það getur Seyðisfjörður
heldur ekki orðið. En yngsta kaup
túnið á Austuriandi, Egilsstaðir,.
hefur vaxið meir á síðustu árum
en nokkurt annað kauptún þar.
Á meðan atvinnuvegir þjóðarinn-
ar voru aðeins landbúnaður og
sjávarútvegur, voru engin lífsskil-
yrði fyrir þorp eða kauptún,
nema við sjávarsíðuna. En er at-
vinnuvegirnir gerðust fjölþættari,
varð breyting á þessu, eins og
sýnir sig með Selfoss, Hvolsvöll,
Hveragerði og Egilsstaði.
Nú eru Egilsstaðir orðnir óum-
deilanleg miðstöð Austurlands.
Þaðan og þangað liggja vegir víðs
vegar um allan fjórðunginn. Þar
er flugvöllur Austurlands. Þar er
og miðstöð allrar kaupfélagsverzl-
unar Héraðsbúa og einnig sumra
Fjarðanna. Þar eru og ýmsir op-
inberir starfsmenn, sem eru fyrir
fjórðunginn allan, svo sem skatt-
stjóri Austurlands.
Um veturnætur fyrir fjórum ár-
um fór ég ásamt dr. Árna Árna-
syni fyrir Rotarýklúbb Reykjavík-
ur austur að Egilsstöðum til þess
að kanna skilyrði fyrir stofnun
Rotarýklúbbs þar. En þar sem að-
eins einn maður af hverri stétt
má vera í sama klúbbi, álitu marg
ir, að í svo fámennu kauptúni
sem Egilsstöðum væru ekki nægi-
lega margar starfsstéttir til þess
að fullnægja lágmarksfjölda sam-
kvæmt lögum Rotarý. En við at-
hugun okkar dr. Árna reyndust
starfsgreinir manna á Egilsstöð-
um og í nágrenni vera um fjöru-
tíu. Klúbburinn var stofnaður, en
erfiðast var að finna fundartíma,
því að vinnudagur kauptúnsbúa
var svo langur og annir miklar.
Fundartími var loks áfcveðinn á
þriðjudögum kl. 9 að kveldi.
Klúbburinn mun hafa leyst hlut-
verk sitt vel af hendi, stuðlað að
skilningi og góðu samkomulagi
atvinnuvega og stétta, sem eiga
fulltrúa í honum.
Mér finnst það spá góðu um
framtíð Egilsstaðakauptúns, hve
hugkvæmir og duglegir íbúar þess
eru að stofnsetja þar atvinnufyr-
irtæki. Má þar nefna prjónastof-
una Dyngju, sem þegar hefur unn
ið sér góðan orðstír og vakið á
sér athygli. bæði hér heima og
erlendis.
Áður en Egilsstáðakauptún var
stofnsett, hafði fólki fækkað
á Fljótsdalshéraði um alllangt
skeið. Á aldarfjórðungnum 1920—
45 hafði íbúum þess fækkað úr
2045 í 1606, eða um 18y2%. En
með Héraðinu tel ég dalina, sem
frá því greinast. 1. desember 1962
er fólfcsfjöldinn 2008, og er þá
aðeins 37 færri en 1920. Ég hef
efcki við höndina yngra manntal,
en nú eru Héraðsbúar að sjálf-
sögðu orðnir mun fleiri en þeir
voru 1962. Egilsstaðakauptún hef-
ur stöðvað að mestu brottflutn-
ing fólks úr Héraðinu. Og ein-
hverjir hafa flutt úr Fjörðum til
Egilsstaða og strjálingur annars
staðar frá, jafnvel úr Reykjavík.
Sumir bændur í nágrenni Egils-
staða munu drýgja tekjur sínar
með því að sækja vinnu þangað,
þegar þeim gefst tími til.
En enn eru Egilsstaðir ekki
nægilega sterk miðstöð fyrir Aust-
urland, og þurfa því Héraðsbúar,
og raunar fleiri Austfirðingar,
að gera allt sitt bezta til að efla
kauptúnið, sem verða mun í fram-
tíð höfuðstaður Austurlands og
gegna sama hlutverM þar og Akur
eyri gegnir nú fyrir Norðurland.
Það mun vera fullráðið, að
læknamiðstöð verði á Egilsstöð-
um. Verða þá sennilega settir
þangað þrír lasknar, en brátt mun
þurfa að fjölga þeim, ef þorpið
stæfekar mikið frá því, sem nú
er. Og eftir því sem fólki fjölg-
ar meira á Egilsstöðum, verður
auðveldara en nú er að fá vel
útbúna læknamiðstöð þar, hvað
snertir húsnæði og tæki og síðar
meir sérfræðinga.
Það mun nú nokkurn veginn
víst, að Austfirðingr.r geta fengið
menntaskóla staðsettan í fjórð-
ungnum. En miklu varðar um
staðarvalið. Skólinn verður að
vera staðsettur þar sem mest eru
líkindi til, að hann verði vel sótt-
ur, ekki aðeins f* nemendum úr
næsta umhverfi, heldur einnig úr
fjarlægum sveitum. Einnig verður
skólastaðurinn að vera líklegur til
þess að draga að sér kennara, og
gott er að mega vænta þess, að
einhver hluti nemenda leiti þang-
að til búsefcu og starfa að námi
lofenu.
Ég hef heyrt, að leitað hafi
verið álits allra hreppsnefnda og
hæjarstjórna í Austurlandskjör-
dæmi um stað fyrir menntasfcóla
á Austurlándi. Hafi meirihlutinn
mælt með Egilsstöðum, nokkrir
með Neskaupstað og fáeinir með
Eiðum. Það er óheppilegt, ef
miMll ágreiningur verður um stað
arvalið, og ég vona, að hann sé
ekM það djúpstæður, að hann
hindri framgang málsins. Einnig
vona ég, að svo vel takist til, að
skólinn verði staðsettur þar sem
hann hefur mest áhrif, menningar
leg og fjárhagsleg, til eflingar
byggða á Austurlandi.
Það er ekM óeðlilegt, að fjöl-
mennasti kaupstaður fjórðungs-
ins, Neskaupstaður, vilji fá
menntaskóla til sín, en lega feaup-
staðarins og samgöngur þangað
og þaðan á landi og í lofti mæla
gegn því.
Á Eiðum er nú gagnfrœðaskóli
og barnaskóli, og á Hallormssta'ð
húsnæðraskóli og barnaskóli fyrir
Upp-Hérað. Að þessum skólum
ber að sjálfsögðu að hlynna, og
skólahús þar munu í framtíðinni,
sem nú, koma að góðu haldi sem
ferðamannagistihús á sumrin.
Ef Austfirðingar vilja, að mið-
stöð sín og verðandi höfuðstaður
eflist, þá virðist mér, að þar eigi
að reisa menntaskóla Austurlands.
Kaupfélag Héraðsbúa mun og fyr-
ir nokkrum árum hafa samþykkt
að gefa skólanum allstóra lóð í
EgiLsstaðakauptúni.
Áður en fyrsta Alþingi kom
saman, efth* að það var endur-
reist með staðsetningu í Reykja-
vík, höfðu stjórnarvöldin ákveðið
að flytja latínuskólann frá Bessa-
stöðum til Reykjavíkur. Hafði
Jón Sigurðsson haft forgöngu í
því máli. Hann segir meðal ann-
ars í hinni merku grein sinni,
Um skóla á fslandi, sem kom út
í Nýjum félagsritum árið 1842:
„Að Reykjavík sjálfri sé mesta
upphefð og efling að skólanum
er enginn efi á, og því hefur
heldur enginn neitað. Bærinn fær
ekki einungis falleg hús nokkur,
heldur og verða margir skynsam-
ir og valinkunnir menn við það
borgarar í bænum, og getur bær-
inn vænt sér bæði sæmdar og
nota af þeim, enda er víst, að
skólaflutningurinn til bæjarins oll
ir honum, að margt annað safnast
þar með timanum, svo bærinn
getur orðið aðalstaður sá, sem
vér þurfum að hafa, og orðið
menntun þjóðarinnar og framför-
um að mestu notum“.
Enginn mun nú efa, að Jón Sig-
urðsson hafði rétt fyrir sér, er
hann vildi flytja Bessastaðaskóla
til Reykjavíkur, og það varð skól-
anum sjálfum, Reykjavík og þjóð-
inni allri til gagns. Jón vildi
jafna, efla og laga Reykjavík, svo
að hún gæti sómt sér vel sem
höfuðstaður landsins. Latínuskól-
inn átti meðal annars að stuðla
að bví. að svo yrði.
Framhald á bls. 14