Tíminn - 04.04.1973, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 4. april. 1973
TÍMINN
15
Fæst i kaupfétagínu
O Fjalla-Eyvindur
viljalaus á eftir út i kuldann.
Þannig endar leikritið.
Ljóðræna þessa leikrits Jó-
hanns Sigurjónssonar er mikil,
þótt rómantisk fegurð þess sé
sumum orðin fjarlæg nú. Um sál-
fræðilegar skýringar höfundar á
meðfæddri stelsýki Eyvindar
verða menn eflaust ekki sam-
mála, en sjálfum finnst mér það
helzta brotalöm verksins. Nægt
hefði að láta fátækt og umkomu-
leysi og yfirvofandi hungurdauða
systkina Eyvindar og móður
verða upphaf og orsök að ógæfu
hans. Löngun ungra barna i
fallega hluti, sem aðrir eiga, á
ekkert skylt við stelsýki, því i
hugarheimi barnsins er eignar-
rétturinn ekki til. En ef meðfædd
stelsýki Eyvindar hyrfi, yrði leik-
ritið að öðru verki, og þá missti
Kári ef til vill afsökun sina i eymd
sinni og volæði og vorkunnsemi,
og hann yrði að leiksoppi rangláts
þjóðfélags og misskiptingar auðs-
ins, og slikt ætti ekki heima i leik-
riti Jóhanns Sigurjónssonar.
Á köflum er Fjalla-Eyvindur
langdregið verk. Af þeim sökum
hentar það illa til flutnings á
sviði, nema þvi aðeins að sleppt
sé úr þvi eins og oft hefur verið
gert. Þarflegt væri, að umrita
þetta verk, og hefði Leikfélag
Akureyrar mátt gangast fyrir þvi
dirfskubragði nú, þvi að i þessari
sýningu þess bryddir á nýjung-
um, sem gera verkið hugstæðara,
aðgengilegra og nærtækara skiln-
ingi okkar 60 árum seinna. Eink-
um á þetta við samskipti þeirra
Höllu og Kára og atlot, sem leik-
stjóra hefur tekizt að gera eðlileg
og óþvinguð, og leikhúsgestur fær
jafnvel tilfinningu fyrir grasi og
gróandi jörð þar sem þau faðm-
ast. 1 lokakaflanum, þar sem þau
sitja inni i kaffenntum kofanum,
fannst mér lika gott að láta
myrkrið eitt umlykja þau og þótt
hriðarkófið hefði hins vegar mátt
fenna inn á sviðið, þegar Kári og
Halla voru horfin út i ofviðrið. En
tækni þessa gamla og góða leik-
húss á Akureyri er af skornum
skammti. Tilfinnanlegast kom
þetta fram i lýsingu, eins og oft
áður. Ljóskastarar, sem varpa
ódreifðum geisla sinum á andlit
leikenda, skemma mikið gott
verk. Skripalæti veldrukkinna
bænda og heimóttarskapur
smaladrengsins má heldur ekki
keyra um þverbak. En samtöl
hefur leikstjórinn reynt aö gera
eðlileg með þvi að láta andmæl-
endurjánka og kinnka kolli og taka
þá i frásögninni, og verk hans i
heild er unnið af smekkvisi og
hugmyndasemi og lofar góðu.
Leikmyndir Magnúsar Páls-
sonar fannst mér skemma. Bað-
stofan er engin þaðstofa, þótt hún
eigi að vera það, heldur á hún
rætur að rekja til einhvers annars
og óþekkts byggingarstils, og stil-
færðir gjúfurveggirnir á fjöllum
falla illa að öðrum hlutum sviðs-
ins, sem eru náttúrulegir. Hins
vegar eru leikmyndir við réttina
góðar og skemmtileg tilraun gerð
til að ná fjarvidd og um leið
einangrun þessa staðar, þar sem
örlög þeirra Höllu og Kára ráð-
ast.
Leikfélag Akureyrar hefur oft
átt góðum leikurunum á að skipa,
og margar sýningar félagsins eru
eftirminnilegar. Sigurveig Jóns-
dóttir i hlutverki Höllu á að min-
um dómi mestan þátt i að gera
þessa sýningu að leiksýningu,
sem ber svipmót alvöruleikhúss.
Leikhæfileikar hennar eru ótvi-
ræðir, og innlifun hennar viða
sterk og hún kann að gæta hófs,
svo áhorfandanum gleymist, að
um leik sé að ræða, og hann
hverfur á vit atburðanna sjálfra.
Þráinn Karlsson leikur Kára vel,
og sumt i samleik þeirra tveggja
er frábært. Veikust þóttu mér
sum brögð Þráins i lokaættinum,
þar sem Eyvindur er að bugast,
og ef til vill gætti þar æsku leikar-
ans of mikið. En Þráinn hefur
lengi verið burðarstólpi i LA.
Marinó Þorsteinsson og Jón
Kristinsson i hlutverkum Björns
hreppstjóra og Arnesar leika
þokkalega, þótt ofleiks og yfir-
drifinnar framsagnar gæti hjá
báðum, og beztur er leikur Jóns,
þegar hann lágmæltur tjáir sig
fyrir Höllu. Kristjana Jónsdóttir
leikur Guðfinnu af smekkvisi,
framsögn hennar er mjög góð, og
Július Oddsson leikur af kunnáttu
og nærfærni Arngrim hoidsveika.
Gervið er ef til vill ekki nógu eðli-
legt, og ósennilegt er, að Halla
hefði kysst hann, holdsveikan
manninn, i lifanda lifi.
Búningar eru flestir fengnir að
láni frá Leikfélagi Reykjavikur,
en aðra hafa þær Freygerður
Magnúsdóttir og Kurugei Alex-
andra gert.
Q AAorð
hafi rekið fá á Fjöllin 1905, ,,en
ekki nema i það eina sinn, enda
hafi heimtur verið afar slæmar og
féð m.a. flækzt vestur til Skaga-
fjarðar”.
Hrólfur Þorsteinsson kveður
Eyfirðinga hafa rekið á Nýja-
bæjarafrétt i eitt ár, en siðan hætt
þvi, þar sem féð hafi flækzt svo
viða. Hann kveður Eyfirðinga
hafa rekið féð i Stórahvamm.
Hann kveður féð hafa flækzt um
Hofsafrétt, þar sem hirtar hafi
verið um 70 kindur. Einnig kveð-
ur hann fé Eyfirðinga hafa komið
fram i Húnavatnssýslu og norður
i Fljótum.
Eins og áður segir, dæmdi
landamerkjadómur Eyjafjarðar-
sýslu Skagfirðingum land allt
eins og vötn draga til Jökulsár
eystri með dómi upp kveðnum 19.
júni 1967. 1 dóminum segir svo:
„Elzta skjal, sem lagt hefur verið
fram i málinu, er afsál fyrir hálfri
jörðinni Nýjabæ frá 29. janúar
1464, frumrit á skinni. 1 þvi afsali
er það tekið fram, að jörðin eigi
land að Tinná og svo langt á fjöll
fram, sem vötn draga”. Enn-
fremur segir svo: „Þetta afsal
frá árinu 1464 verður að telja rétt-
hærra heldur en landamerkja-
skrár Möðruvalla og Hóla frá 28.
april 1886 og 23. mai 1889 sam-
kvæmt reglunni prior tempore
potior jure”.
IV
Ekki vildu Eyfirðingar una
dómi landamerkjadóms og skutu
máli þessu til hæstaréttar, sem
kvað upp dóm i þvi 29. april 1969
þannig, að hvorugur málsaðili
ætti land þetta. Enginn á þvi
Nýjabæjarafrétt. Hún er „no
man’s land”.
Dómur hæstaréttar er ekki að-
eins rangur, heldur einnig út i
hött. Það var lagt fyrir réttinn að
skera úr um það, hvor málsaðili
ætti landið, en það gerði hann
ekki. Sumir halda, að hæstiréttur
hafi dæmt rikinu þetta lands-
svæði, en það er ekki. Til þess
skorti bæði lög og kröfugerð.
Landbúnaðarráðherra var látinn
vita um málaferlin, en Ingólfur
gaf sig ekki aö þeim. Þá var
sýslumaður Rangárvallasýslu
einnig látinn vita vegna landa-
merkja á vatnaskilum, en ekki lét
hann heldur til sin heyra.
Rökstuðningur i dómi hæsta-
réttar er nauðalitill. Þar segir
svo: „Hvorki áfrýjandi né
stefndu hafa fært fram gögn fyrir
fullkominni eignatöku að fornu
eða nýju á landsvæði þvi, sem um
er að tefla i máli þessu. T.d. verð-
ur eigi séð, að eigendur Ábæjar og
Nýjabæjar með Tinnárseli, eða
eigendur Möðruvalla og Hóla hafi
fyrrum innt af hendi smölun og
fjallskil á landsvæðinu, svo sem
eigendum jarða var boðið að gera
á jörðum sinum, sbr. Jónsbók,
landsleigubálk 49. Yfirlýsingar i
afsölum fyrr og siðar, sem eigi
styðjast við önnur gögn, nægja
eigi til að dæma öðrum hvorum
aðila eignarrétt til öræfaland-
svæðis þessa. Verða þvi kröfur
hvorugs aðila i málinu teknar til
greina”.
Hæstiréttur blæs á landa-
merkjabréf frá 15. öld, skrifað á
skinn með innsigli fyrir. En fyrst
hæstiréttur dæmir skinnhandrit
dauð og ómerk, er þá ekki rétt, að
handritin verði kyrr i Kaup-
mannahöfn og skila aftur þeim,
sem komin eru? Það er ekki allt á
sömu bókina lært hjá hæstarétti.
Hann vitnar i gamlar skriftir,
þegar hann telur sér það henta,
og dæmir eftir landsleigubálki
Jónsbókar. Ég hef aldrei lesið
Jónsbók, en ég vil spyrja: Stend-
ur það i Jónsbók, að eignarréttur
tapist á landi, sem er yfirtroðið af
flækingspeningi og þess vegna
ekki smalað reglulega af eig-
anda? Hæstiréttur veit ekkert um
smalamennskur á Nýjabæjaraf-
rétt „fyrrum”, þvi engar fjall-
skilabækur eru til fyrr en á þess-
ari öld. Eins og ég hef áður bent á,
hafa Abæjarbændur leitað eftir-
leitir svo lengi sem sagnir herma.
Hæstiréttur kallar hið umdeilda
land „öræfalandsvæði”, Það er
rétt, að Fjöllin, landsvæðið fyrir
sunnan Geldingsá, er að mestu
gróðurlausar melöldur. Þar eru
mosar með kvislum og einn blett-
ur meo góðum gróðri, það er
Eystri-pollar, áningarstaöur Ey-
firðinga i skreiðarferðum, en aö
kalla dalinn á milli Fossár og
Geldingsár öræfasvæði er hreint
öfugmæli. Þar er Stórihvammur,
Langahlið, Hörtnárdalur
Fossármúli og Fossárdalur, allt
saman fagurt kostaland. Langa-
hlið er um 5 til 6 km að lengd, al-
gróin hátt upp i hliðar og skógi
vaxin, og þar eru nálega þær einu
skógarleifar, sem til eru i Skaga-
fjarðardölum. Vitavert má það
kalla, að hæastaréttardómarar
skyldu ekki gera áreið á þetta
land, sem þeir dæmdu af Skag-
firðingum. Það gerðu dómarar i
undirrétti.
Hver vill trúa þvi, að land-
námsmaðurinn hafi ekki numið
dalinn allan? Prófessor Magnús
Már segir, að Landnáma sé mjög
sterk heimild. 1 Landnámu segir
svo: „önundur viss hét maður, er
land nam upp frá Merkigili inn
eystra dal allt fyrir austan”.
Eirikur i Goðdölum nam land allt
til jökuls, og ber jökullinn nafn,
sem dregið er af bæ hans, Hofi i
Vesturdal, og heitir Hofsjökull.
Undarlegast við dóm hæsta-
réttar er það, að dæma lögsöguna
af landsvæði þessu. Þar er engin
lögsaga. Ef framið væri morð i
Stóra-hvammi, hver á þá að
rannsaka málið? Ekki eiga sýslu-
menn Eyfirðinga eða Skagfirð-
inga að gera það. Verður þá
glæpurinn látinn gangast við?
Nei, ætli það verði ekki leitað til
Sameinuðu þjóðanna!
Blaðamaður nokkur hitti
hæstaréttardómara á förnum
vegi og kvartaði undan dóminum
um Nýjabæjarafrétt. Þá sagði
dómarinn: ,,Er ekki timi til kom-
inn að taka það af, að einstakar
jarðir eigi heila jökla!” Þarna
höfum við það. Dómurinn um
Nýjabæjarafrétt er pólitiskur
dómur og hæstiréttur handbendi
rikisvaldsins. Þegar búið er að
dæma landssvæði „no man’s
land”, er ekki nema eitt fótmál
fyrir Braga Sigurjónsson og
félaga hans að „koma landinu
undir konung” án þess að gjald
komi fyrir. Mér finnst ástæða til
að skipta um dómara i hæstarétti
áður en dómstóllinn fjallar um
landareign Rangárvallasýslu á
hálendingu.
Þegar ég var ungur, trúði ég
þvi, að dómar hæstaréttar væru
helgir dómar, en sú trú min er
farin út i veður og vind fyrir
löngu. Fyrsta áfallið var það,
þegar ég las bækling eftir Magnús
sýslumann Torfason um landa-
merkjamál i Selvogi. Bæklingur-
inn kom út árið 1943 og bar yfir-
skriftina: „Yfirgangur hæsta-
réttar, bersýnilega rangur dóm-
ur”. Er hæstarétti fallhætt i
landamerkjamálum? Hæsta-
réttardómarar eru ekki yfir-
mannlegir. Þeireru mannlegir og
verk þeirra, sem sést á þvi, að 40
til 50 lögmenn islenzkir munu
hafa lærdóm og starfsreynslu til
að taka sæti i hæstarétti.
Áður voru dómstigin þrjú, og
margir Islendingar fengu leið-
réttingu sinna mála fyrir hæsta-
rétti Dana. Hæstiréttur Dan-
merkur var góður dómstóll á
mælikvarða Evrópu og mun vera
það enn, samanber handritamál-
ið. Arið 1709 var Magnús jung-
herra i Bræðratungu algjörlega
sýknaður af hinum óhóflegu fjár-
kröfum Arna Magnússonar fyrir
hæstarétti Dana. Nær 100 árum
siðar var Asgrimur Hellnaprest-
ur tvisvar dæmdur frá kjóli og
kalli, og i bæði skiptin fékk hempu
sina aftur hjá dómstóli við Eyrar-
sund. En samt vil ég ekki innleiða
hið fyrra skipulag, heldur þola
ranga dóma innlendra manna.
Ég spurði þekktan dómara að
þvi, hvort ég yrði ekki settur i
steininn, ef ég staðhæfði, að
hæstiréttur hafi dæmt rangan
dóm. „Þú verður aö eiga það á
hættu”, var svarið. Annan lög-
mann spurði ég sömu spurningar.
Nei, sagði hann: „Þú verður
brenndur”. Það þykir mér of
þung refsing, en ég get setið inni,
enda er nú aö lagast með pláss.
Ég get meira aö segja verið upp á
vatn og brauð og lifað á spikinu
eins og útigönguhröss.
Aður en Magnús Thoroddsen
kvað upp dóm i umræddu máli,
heyrði ég hann segja, að honum
fyndist, að vantaði lög um sýslu-
merki. Ég vil hér með leyfa mér
að skora á þá menn, sem fara
með umboð Skagafjarðarsýslu á
alþingi, að láta setja lög um
landamerki sýslunnar á há-
lendinu og verði merkin sam-
kvæmt dómi landamerkjadóms
Eyjafjarðarsýslu eftir vatnaskil-
um að Klakk við Hofsjökul og
þaðan yfir jökulinn, eins og vatn
dregur til norðurs, að Sátu á
Eyvindarstaðaheiði. Verði þau
lög sett, mun ekki standa á þvi, að
bændur i Akrahreppi fái aftur
eignarrétt á þvi landi, sm rang-
lega var af þeim tekið með dómi
hæstaréttar.
Skrifað i febrúar 1973.
PIPULAGNIR
Stilli hitakerfi —
Lagfæri gömul hita-
kerl'i
Set upp hreinlætis-
tæki — liitaveitu-
tengingar
Skipti hita — Set á
kerfið I)anfoss-ofn-
ventla
SlMI 71388
BÍLALEIGA
CAR RENTAL
Tf 21190 21188
PIERPONT-úrin
handa þeim, sem
gera kröfur um
endingu, nákvæmni
og fallegt
útlit.
Kven- og
karl-
manns-
úr af
mörgum
gerðum
og verð-
um.
MAGNÚS ÁSMUNDSSON
Ingólfsstræti 3, sími 17884
Bílaskoðun
stilling
Skúlagötu 32
Riólastillingar
Mótorstillingar
Ljósastillingar
Látið stilla i tíma
Fljót og örugg þjónusta