Atuagagdliutit - 04.05.1995, Qupperneq 11

DANMARKI ANIGUISITAAVOQ • DANMARKS BEFRIELSE
1945-1995
11
Ivittuuni orsugiak
All.: H.C.Petersen
Aallaqqaataa
Ivittuuni orsugiak nunatta
oqaluttuarisaanerata ila-
gaa. Ivittuut qangali tama-
tuma eqqaamiunit am-
massiartarfitoqaammata
ujarak qaqortoq taanna
orsumik simersimasutut it-
toq ilisimaneqarsimavoq
allaat immikkut ateqarti-
taalersimalluni. Kalaallit tu-
pa ilikkaramikku sunoorsi-
salerlutik kiannguusima-
nersup nassaarisimavaa
orsugiak aserorteqqissaa-
riarlugu sunoorsinut aku-
gineqarsinnaasoq. Tassa
tamaanimiut taama atorta-
lersimavaat.
Orsugiak 1800-kkut aal-
lartinneranni ujarassiuut
akornanni tusaamaneqa-
lerpoq. Tyskip ujarassiuup
K.L. Gieseckip najorpaa
misiligutinik katersuilluni,
Europamut nassiussami-
nik. 1850-kkunni kemimik
ilisimatuup Julius Thom-
sen-ip ornippaa misissuif-
figalugu. Industimilu soda-
vandiliornermut emalje-
mullu qanoq atorsinnaas-
oq nassaarisimavaa. Aktie-
selskabiliorsimapput nam-
minersortuusumik, Køben-
havnimi najugaqartumik.
Niueqatigiit taakku ukior-
passuarni orsugissamik
piiaaneq, assartuineq niu-
ernerlu ingerlataraat, Ivit-
tuunit aallarussat anner-
tussusiat najoqqutalugu
naalagaaffimmut akiliute-
qartarlutik. 1925-miillu Kø-
benhavnimi orsugissap ni-
oqqutissiap tuninerani ilua-
naarutip ilaannit pissarsi-
sarlutik. Kisianni tamanna
annerusumik Kalaallit Nu-
naannut sunniuteqanngi-
laq, ilami allaat ujarassior-
fimmi kalaallit sulisutut a-
torneqaratik.
Atuagagdliutit 1861-imi
aallartimmatali tusaama-
lerparput amerikamiut u-
miarsuaat aasat tamaasa
Ivittuuliartartut orsugiaa-
sorlutik. Niueqatigiit Pen-
sylvania Salt Manufacto-
ring Company (PENSALT)
USA-mi pisiortortuuvoq.
Ujaqqap atorfia
nutaaq
Ukiut ingerlaneranni kemi-
mik ilisimatuut paasivaat
orsugiak aluminiuliornermi
atorlugu iluaqutaalluartoq.
Marraq aluminiuliassamik
akulik arrortillugu elektrici-
teti atorlugu saffiugassaq
aluminiup akuinit allanit
immikkoortinneqartarpoq
periaaseq elektrolysimik
taasagaat atorlugu.
Arrornera orsugissamik
aserortikkamik akuneqa-
raangat immikkoortitsineq
sukkanerulersarpoq. Tas-
sa orsugissap aluminiortaa
pinnani ujarallit nammineq
kemimi katalysatoriniktaa-
sakkamik sukkatsisaataal-
luni atorpoq. Taamaalilluni
aluminiumik immikkoorti-
terineq pilertornerusumik
akikinnerusumillu pisar-
poq.
Tamanna aluminiup nu-
narsuarmi atugaajartorne-
rani assut soqutigineqar-
poq.
Nunarsuarmi orsugia-
qarfiit ikittuinnaat maan-
namut nassaarineqarsi-
mapput, annikitsunnguu-
sut, Ivittuunniittoq anner-
paartaalluni.
1930-kkunni tyskit ilisi-
matuui akoorinermikkut
orsugialiorsinnaalerput.
Kisianni paasinarpoq
orsugiak inuit sanaavat
Ivittuut orsugiaattut pitsa-
atiginngitsoq.
1940-mi januarip aal-
laqqaataanit Ivittuunik pi-
ginninneq nutaamik aaq-
qissuiffigineqarpoq. Nu-
taamik aktieselskabilior-
toqarpoq Kryolitselskabet
»Øresund«-mik atsikka-
mik, danskit naalagaaffiat
aktiet affaannik piginnit-
tuulluni.
Sorsunnerup nalaani
9. april 1940 Tysklandip
Danmark sakkutuuler-
magu kalaallit assut eq-
qorneqarput. Atortussat
amerlanerpaartaat Dan-
markimit pineqartarmata
pineq ajornarsipput. Qa-
normi iliorniassappat? A-
peqqut tamanna akiniarlu-
gu 3. maj 1940 landsfoge-
dit landsrådillu Qeqertar-
suarmi ataatsimiillutik aa-
lajangiuppaat Amerika a-
perineqassasoq Kalaallit
Nunaannik pilersuineq isu-
magalugu niuernikkut a-
tassuteqarfigeqatigiinnis-
saq soqutigineraa. Ameri-
ka erniinnaq akuersivoq.
Sukkasuumik pisoqar-
sinnaaneranut pissuterpi-
aasoq tassa Ivittuuni uja-
rak sorsunnermi atortussi-
ornermi pingaaruteqassut-
simigut sorsuttunit piler-
ngunneqarsinnaasoq.
Danmarkip tigusaanera-
ta kinguninngua canada-
miut Ivittuunik assut soqu-
tigisaqalerput. Siullermik
Canada tuluit peqatigalu-
git 1939-mili Tysklandimut
sorsuppoq, taamaattumil-
lu orsugissamik assut a-
torfissaqartitsilluni. Aam-
mattaaq ukiuni tamakku-
nani canadamiut kuussuit
nakkaaneri atorlugit elek-
tricititiliorfiit aluminiuliorfiit
taamanikkut nunarsuarmi
annersaasut sanasima-
vaat. Tamatuma orsugiak
suli soqutiginarnerulersip-
paa.
Sorsunnerup aallartine-
rani tyskit sorsuutaat aq-
qartartuilu Atlantikup A-
vannaani nunatta Kitaata
sineriaa angusarlugu a-
ngalaarput. Taamaattumik
tyskit Ivittuunik sakkutuu-
Ieeriarsinnaanissaat nikal-
lunganaannanngilaq.
Pingajussaanik taasari-
aqarpoq sorsunnerup na-
laani tusaamagatsigu Ivit-
tuuni namminermi tyskinut
»qanittoqartoq«, kisianni
ilumut taamaannersoq up-
pernarsaatissaqartinnagu.
Paasinarpoq taamani
ajornartorsiuteqartoq. Es-
ke Brun Nuummi naalak-
kersuinani 1940/41-mi
qaammatini arlalinni Ivit-
tuuniittariaqarpoq.
Eske Brun toqqarlugu a-
perigaluarsimavara suna
pissutaasimanersoq taa-
ma sivisutigisumik taama-
ni Ivittuuniittariaqarnera-
nut. Akivoq taamani pis-
sutsit tamanna pisariaqa-
lersikkaat. Itisileriumanngi-
larli. Nalunngilarput taa-
mani canadamiut assut
Ivittuunik soqutiginnittut,
kisianni Tysklandimut sor-
sunnerat pillugu sapinngi-
samik tunuarsimatinne-
qartut. Aarlerigineqarpoq
canadamiut ammaanne-
qassagaluarpata tamanna
tyskit qanoq ittumilluunniit
Danmarkimut pillaanermik
kinguneqartissinnaagaat.
Taamaattumik qaam-
matini tamakkunani niuer-
nikkut aaqqiineq naamma-
ginartoq anguneqarpoq:
Canadamiut sassartissan-
ngillat. PENSALT orsugis-
samik pisiortussaaq aal-
lertarninilu ingerlatiinnarlu-
gu, taamalu orsugiak USA-
mukaassorlugu. Canada-
miut »Aluminium Company
of Canada«, orsugiak atu-
gassartik PENSALT-imit
pisiarisassavaat. PEN-
SALT Ivittuuni orsugiassi-
oqatigiillu qangarsuarli im-
minnut ilisarisimapput.
Amerikamiut sineris-
satsinni angalaalerput,
aammalu Ivittuut atortus-
sanik illersornissamittaaq
sillimmatinik pilersorlugit.
Politiinik nakkutilliisussa-
nik atorfinitsitsisoqarpoq.
Ilimagineqarsinnaavoq I-
vittuuni orsugiassamik pii-
aaneq qaartartumeerinik-
kut akornuseriarneqarsin-
naasoq.
Ivittuunut pulateriaani
qeqertami Gajartalimmi a-
lapernaasuiviliorput qamu-
tileqarfiliorlutillu. Aamma
Ivittuuni sissiukkami Iter-
sarsuarmilu politiinik nak-
kutilliisoqalerput, umiarsu-
arnittaaq tikittunik nakku-
tilliisoqalerpoq qaartartu-
meerinikkut aserueriarto-
qarsinnaanera pinngit-
soortinniarlugu.
Tamakku iluarsimmata
umiarsuit 1940-mi tyskit
Danmarkimik tigusaatin-
nagit nunatsinnut aallartut
umiarsuillu attartukkat pe-
qatigalugit USA-mut orsu-
gissamik assartuilerput.
Ilaanni umiarsuit Ame-
rikamut ingerlaaqatigiittus-
sat konvej-inik pisagaat,
Ivittuut eqqaanni kater-
suuttarput sorsuutinillu ila-
1940 januariusoq piginneqatigiiffik Kryolitselskabet “Øresund” pilersinneqarpoq.
Naalagaaffiup pappiaqqat piginnissutaasut affaat pigisaralugit.
I januar 1940 blev Kryolitselskabet “Øresund" dannet. Den danske stat ejede halvdelen
af aktierne. (Ass.foto: AG s arkiv).
Orsugissap tunisap nalinga atortussat kalaallit Amerikamit
Canadamillu pisiarisartagaasa nalinginit annerujussuusar-
poq.
Værdien af den solgte kryolit var langt større end de mate-
rialer som Grønland købte fra Amerika og Canada.
qarlutik Amerikamut inger-
laartarlutik. Tyskit aqqar-
tartui ilaani tamaani qama-
sarsimagamik. 1941-mi
juulli pallikkaa umiarsuaq
inunnik assartuut Gaqor-
tup avataanni torpedomik
eqqorlugu kivisippaat, i-
nuppassuit ajunaartillugit.
Kalaallit Nunaatta umi-
arsuaasa pingajunnguat
s/s »Hans Egede« 1942-mi
orsugissamik usilluni Ame-
rikamut ingerlatilluni aam-
ma torpedomik aallaan-
eqarluni inuni tamaasa at-
tataralugit kivivoq. Aap-
paa, »nulia« s/s »Gertrud
Rask« Nova Scotiap sine-
riaani ikkarlilluni malinnik
aserorneqarpoq.
S/s »Julius Thomsen«
kisimiilersoq aasaanerani
sinerissatsinni inunnik usil-
luni assartuilersarpoq, uki-
uuneranilu Amerikamut i-
ngerlasalersarluni.
Taamanikkut Amerika
suli sorsuunnermut akuli-
ussimanngilaq, erseqqis-
sumilli iligiinnik (Tulukkun-
nik) illersuilluni. Amerikami
naalagaaffiit kissaatigin-
ngilaat Europamiut sor-
sukkumatuut Atlantikup
kitaa’tungaanni sakkutoo-
qarfilersulernissaat. Ame-
rikami naalagaaffiit illerso-
qatigiikkumasut Ikerasak
Islandip Kalaallit Nunaa-
talu akornaniitoq soqutigi-
saminnut killiliussimavaat.
Taamaannerani tyskit
piartuinnarput Atlantikup
Avannaani siaruariartorlu-
tik umiarsuarnillu kivioraa-
titsisorujussuanngorlutik.
Pissutsit taamaalimma-
ta Amerikamiut sillimasari-
aqalerput. Tamanna ki-
nguneqarpoq 9. april 1941
Kalaallit Nunaat USA-lu
isumaqatigiissummik pi-
lersitsimmata, Amerikami
danskit aallartitaata Henrik
Kauffmann-ip nunarput
sinnerlugu atsiugaanik.
Isumaqatigiissut taanna
malillugu USA kalaallit Nu-
naanni silasiorfiliorsinnaati-
taalerlunilu illersornissamut
atortunik pilersitsisinnaati-
taalerpoq. Tamatuma ki-
nguneranik aasami 1941-
mi Narsarsuarmi mittarfis-
saq sananeqalerpoq, aap-
paaguanilu Kangerlussu-
armiittoq.
Orsugissamik
nioqquteqarneq
Nunatsinnit orsugissamik
Amerikamukaassuineq i-
ngerlalerpoq. 1940-mi uki-
umut tonsit 20.000-t PEN-
SALT-imut tunineqartus-
satut isumaqatigiissutigi-
neqarsimasut, ukiup inger-
lanerani marloriaatinngor-
tinneqarput. Ivittuuni piiaa-
viup ajortumeerneqarsin-
naanera aarlerigalugu A-
merikamiut sapinngisamik
orsugissamik pisiortoru-
mapput. 1942-mi 85.000
tons Amerikaliaanneqarlu-
tik, ukiumilu tullermi ta-
makku missaat piiarneqar-
lutik, 1943-lli kingornagut
avammut nassiussat an-
nikinnerullutik.
Orsugissap tunisap nali-
nga atortussat kalaallit A-
merikamit Canadamillu pi-
siarisartagaasa nalinginik
annerujussuusarpoq. Taa-
mani Kalaallit Nunaat saar-
ullippassuaqarmat aali-
sakkanik, amminik orsunil-
lu avammut niuerneq iluat-
sisimaarpoq. 1940-45-
kkut nalaat kalaallinut uki-
uupput pitsaasut.
Taamanikkut kalaallit
paasilerpaat Grønlands-
styrelsip avataanni silarsu-
aqartoq angisoorujussuar-
mik.
Nunatsinni orsugiaqar-
neratigut Danmarkimit a-
vissaarallartariaqarnerput
atukkatigut ippingiatuuti-
ginngilarput. Akerlianik i-
nooqatigiittut silattuallaati-
galugulu sapiinnerulissuti-
givarput.