Tíminn - 25.11.1976, Page 8

8
Fimmtudagur 25. nóvember 1976
Þórleifur Bjarnason:
Hornstrendingabók.
Örn og Örlygur.
Hornstrendingabók Þórleifs
Bjarnasonar kom út árið 1943.
Þá var hún i einu bindi, — ein
bók. Nú er hún þrjár bækur og
hefurhversitt nafn, sem raunar
eru kaflaheiti úr upphaflegri út-
gáfu: Land og lif. Baráttan við
björgin. Dimma og dulmögn.
En allar seljast þessar þrjár
bækur, eða Hornstrendingabók
öll, i einum kassa, og mun hann
nefndur gjafakassi. Flateyjar-
bók var lika gefin út i fjórum
bindum, svo að ekki er leiðum
að likjast.
Þetta er aukin og endurskoð-
uð útgáfa. Hér eru auk fyrri
mynda margar ljósmyndir ef tir
Hjálmar Bárðarson, en flestum
mun nú ljóst, að hann kann vel
til þeirra verka að ljósmynda
landið. Ritið er drjúgum eigu-
legra vegna þessara mynda.
En sjálfur hefur Þórleifur
aukið við efni bókarinnar. Það
er formáli annarrar útgáfu,
þættir um hvalveiðar og mótor-
bátaútgerð, upptalning á
miðum Aðalvikinga og sagna-
þáttur.
Hornstrendingabók á engan
sinn lika. Hornstrandir eru engu
likar. Vist eru til lokinhamrar
viða á Vestfjörðum og einangr-
aðar hamravikur eru til noröan
lands og austan, en hvergi
jafnmargar á samfelldri
strandlengju.
Þórleifur Bjarnason er skáld
gott og sögumaður ágætur.
Skáldskapur hans er allur
merktur Hornströndum. Þar
hefur hann sérstöðu. Hann
þekkir gamla timann, meðfram
af eigin raun, meðfram af sögn-
um gamla fólksins. Hann hafði
sagnir af fólki sem mundi sjálft
um það bil hálfa nitjándu öld-
ina. Þeir sem lesa bækur hans,
skáldsögurnar, Hjá afa og
ömmu og Hornstrendingabók,
verður væntanlega ljóst, að
hann hefur fest á bækur merka
menningarsögu.
begar Hornstrendingabók var
skrifuð fyrir röskum 30 árum,
var enn mannabyggð um Horn-
strandir. Nú eru Sléttuhreppur
horfnum
heimi
og Grunnavikurhreppur báðir
aleyddir nema Hornbjargsviti
eriLátravik. Þórleifur rekur þá
sögu að nokkru i þættinum um
útgerðina. Nútimaútgerð þarf
hafnarmannvirki, frystihús
o.s.frv.
Sagnaþátturinn nýi, —
Rauður logi i Rekavik — er
merkileg saga og menningar-
heimild. Sakamálasögur frá
fyrri öldum hafa oft svip af
óhugnaði og grimmd. Hér er að
visu um voðaverk að ræða en
samhliða er þetta saga um mildi
og göfuga samúð með ógæfu-
mönnum. Þannig var islenzk
alþýða. Hvergi minnist ég þess
að hafa heyrt nokkuð það úr
þjóðtrú eða þjóðsögum, sem
bent gat til þess, aö mönnum
hefndist fyrir að sýna mildi.
Hins vegargekk guðsdómur yfir
þá, sem fóru illa með vald sitt,
og það eins þó að sakamenn
ættu i hlut. Af þvi likum rótum
var runninn guðsdómurinn yfir
Sigurði skugga, en hann kom
fyrstframi þvi, að þegar sýslu-
maður var að flytja frá Mos-
völlum og dót hans beið þess' i
Arnarbælinu að vera borið á
skip, kom svo mikið flæði, að
það flæddi. Þetta var svo sér-
stakur atburður, að menn
minntust hans 150 árum siðarog
gátu þess þá að slikt hefði aldrei
átt sér stað fyrr eöa sföar. En
siðar barst svo vestur, að sr.
Jón á Bægisá hefði ort þennan
kviöling:
Skuggi hingað skauzt
á hestifúsum.
Skuggi gisti um nótt
i amtmannshúsum.
Skugga stakkur, Skugga
hnakkur, Skugga blakkur
skreið og sprakk i lúsum.
Þá fannst önfirðingum ekkert
óeðlilegt við það, að hin refsandi
hönd almættisins hefði ekki
sleppt af sýslumanni en látið
lúsapláguna fylgja honum
svona rækilega.
Mér varð ungum starsýnt á
trédiskana og flotkúpurnar
hennar ömmu. Þeir gripir voru
renndir á Ströndum. Þaðan var
lika ausan góða, sem súra skyr-
inu var ausið með úr tunnunum,
þegarþaðskyldi flutt á markað.
Eg mun hafa verið 14 ára að
koma heim úr verinu á Kálfeyri
á laugardagskvöldi. Þá lá
aðkomubátur við bryggju á
Flateyri. Þar var þá kominn
Betúel i Höfn með sonum sinum
einhverjum. Það hefur orðið
mér ógleymanleg sjón, sem við
blasti, þegar ég leit niður i
lestina á þessum bát. Hann
sigldi með eggjafarm. Mig
minnir, að skyggndu eggin kost-
uðu 25aura,en hinóskyggndu 15
aura. Formaður minn keypti
hátt i vatnsfötu, 12 litra fötu, af
skyggndu eggjunum en sagði
svo á sinn hispurslausa hátt:
— Beti. Láttu mig svo hafa 20
af ónýtu fjöndunum. — Og um
leið bætti hann þremur krónum
við.
Litið vissi ég þá hvaða vinna,
iþrótt og mannraunir lágu að
baki þessum smiðisgripum og
eggjatöku. En um leið, og Horn-
strendingabók færir mig nær
þessum gömlu minningum
varpar hún ljósi á svo margt að
baki þeim.
Það er haft eftir spökum
manni fyrr á öldumað lesa skuli
sögur vilji menn vitrir verða.
Ekki veit ég hvort allur sögu-
lestur er til þessfallinn að vitka
okkur, en hygg að það eigi við
Hornstrendingabók. Sannar
myndir af þvi hvernig menn
bregðast við á örlagastundum
hafa menntagildi, þvi að þær
bókmenntir
varpa ljósi á mannlegt eðli.
Þrátt fyrir sérstöðu Horn-
stranda voru Hornstrendingar
með mannlegu eðli.
Hér segir frá mönnum, sem
þekktu skort, og vissu hvað neyð
var. begar þeim tókst að afla
matar fyrir sig og sina, var
sigur unninn. Baráttan fyrir
frumþörfunum var löngum hörð
og tvisýn. Nú lita menn á dag-
legt viðurværi sem sjálfsagðan
hlut eins og 4oft og vatn, sem
raunar eru engan veginn sjálf-
gefin gæði hvar sem er. En þá
kemur i ljós, að sá sem ekki á
sér neitt áhugamál utan við
þarfir munns og maga, er i
nauðum staddur, þegar horfin
er öll óvissa um öflun þeirra.
Það er mikil hætta, — svo mikil,
að margir farast. Ef ekki tekst
að finna slik áhugamál, er allt i
fári.
Þörf mannsins fyrir tvisýna
keppni og baráttu á sinn þátt i
þvi að gera alls konar mót-
mælaaðgeröir vinsælt sport i
velferðarriki. Verst þegar mót-
mælin eru orðin svo algeng og
hversdagsleg, að enginn nennir
að taka mark á þeim. Þá er
komið langt frá lifsbaráttu
Hornstrendinga.
Fi'ágangur þessarar bókar og
málfar er gott. Að' visu er ég
ekki vanur að segja, að bátur
reki, heldur að bát reki, og kalla
það enga þágufallssýki þar sem
sjór og vindur rekur bátinn, en
mér er ekki ljóst hvað báturinn
rekur. Vönduð nafnaskrá er hér
með bæði yfir mannanöfn og ör-
nefni og það sem fágætara er:
Skrá hluta og athafna. Þar er
t.d. visað á hvar getið er um
vanfærur, bjargmara. hrifsing-
ar, eggjavisi, lestingja o.s.frv.
bar er lika visað til þess, sem
sagter af draugum, svo að fljót-
fundið verði hvar draugur drap
kú og fé, spillti varpi, spillti
selalögnum eða skældi sig. Slík-
ar skrár eru alltof fágætar, og
ert.d. meinlegtaðhafaþærekki
við tslendingasögur og þjóðsög-
ur. Þvi meira gleðst lesandinn
yfir þvi hér.
Hér virðist mér vera smekk-
leg og vönduð útgáfa á góðri og
gagnmerkri bók.
H.Kr.
Samtíningur vestan um haf
Samtiningur vestan um haf.
Þorsteinn Matthiasson:
tslendingar i Vesturheimi.
Land og fóik.
1.
Ægisútgáfan
Þorsteinn Matthiasson er
mikilvirkur rithöfundur. Hann
lætur oft frá sér fara tvær bækur
á ári og allt upp i fjórar. Flestir
bókhneigðir m.enn munu þvi
vera farnir aö kannast við stil
hans og framsetningu, sem
raunar er fátt um að segja. bor-
steinn er hvorki snjall né til-
þrifamikill höfundur, en still
hans má kallast lýtalaus.
Þetta virðist eiga að verða
margra binda verk og er ekki að
efa, aö höfundur hefur elju og
atorku til að standa við það, ef
honum endist heilsa. I þessu
bindi er aðeins fjallað um þá,
sem búið hafa við Winnipeg-
vatn. Trúlegt þykir mér, að
Þorsteinn eigi enn margt ósagt
um aöra ibúa Manitóbarikis og
fólk i sjálfri Winnipegborg. En
hvað sem um það er, tökum við
þessa bók eins og hún er.
Þorsteinn hefur tint saman i
bókina ýmsan fróðleik um land-
nám og sögu vesturislenzkra
byggða. Þar hefur hann einkum
leitað fanga i almanak ólafs
Þorgrimssonar og Sögu Islend-
inga i Vesturheimi. Sumtendur-
segir hann, en birtir annað orð-
rétt. Þetta eru eftir atvikum
ekki óeðlileg vinnubrögð. En
auk þess eru i bókinni nokkrir
þættir, sem byggðir eru á viðtöl-
um höfundar við aldrað fólk
vestan hafs. Og þeir finnst mér
að gefi bókinni einkum gildi.
Ekki er þvi að neita, aö ýmis-
legt, sem vikið er að i þessum
viðtölum er okkur hér heima
svo fjarlægt og framandi, að við
áttum okkur ekki á þvi til fulls
eins og það er lagt fyrir. Svo er
a.m.k. um mig. Oft er þetta
meinlitið. Hverju skiptir þaö
t.d. þó að við vitum ekki hvað
Gislasons verðlaunin eru eöa
hvers konar félag eða fyrirtæki
er til umræðu?
Rétt er að geta þess, ungu
fólki til upplýsingar, i sambandi
viö sögu Ólinu Kristjánsdóttur,
sem sendi sveit sinni greiöslu á
þvi, sem kostaö var til uppeldis
hennar, svo að hún skuldaði ís-
landi ekki neitt, að börnum
var aldrei fært slíkt til skuldar.
bað var styrkur viö foreldra
þeirra, ef þau voru á lífi, en ann-
ars var samfélagsleg skylda að
Þorsteinn Matthíasson
ala upp munaöarlaust barn
þangað til það gæti unnið fyrir
sér sjálft. Þá var það frjálst og
skuldlaust. Þetta breytir engu
um tiltæki Ólfnu. Hún var að
greiða þá skuld, sem móöir
hennar hafði komizt i vegna
dótturinnar.
Auk þess sem aö sjálfsögðu er
fróðleikur i þessum þáttum um
persónusögu, atvinnuhætti o.fl.,
þykja mér þeir sumir skemmti-
legir. Guðjón Arnason, sem
fæddur er vestan hafs að Espi-
hóli á Gimli 1891, segir t.d. þeg-
ar hann ber gamla timann sam-
an við það sem nú er:
„Vegir voru engir — menn
urðu bara að vaða forina i lang-
an tima. Landið var blautt og
kargaskógur fram i fjöru. Flæð-
armálið, sem var hér fyrir aust-
an varð að slá allt með orfi og
stundum þurfti að draga heyið
uppúrvatninu. Svo var það bor-
iðsaman á staurum, þaö var áð-
uren kerran kom. Þetta er orðið
stórkostlega breytt. En það
voru allir ánægðir að kvöldi.
Grasið var vel sprottið. En nú
eru þeir farnir að hafa þessar
stóru sláttuvélar, kannske 14-16
feta greiðu, og maður situr hátt
uppi og hefur hátalara, og svoer
drukkinn bjór og brennivin og
fyrirkomulaginu bölvað — sjáðu
til, þetta er breytingin. Eftir þvi
sem maður hefur meira, eftir
þvi vill maður fá meira.
Islendingum liður vel hér,
mörgum hverjum kannske allt-
of vel. Ég veit þó ekki hvort
mönnum getur liðið of vel, það
er ekki endilega það að hafa
nóga fjármuni, þeir eru mis-
brúkaðir. Ég held, að það séu
fáir mjög ánægðir. Þetta vasl-
ast svona áfram, menn bölva
öllu i jörðu og á, en hafa allt til
alls”.
Þannig lýsti hann þvi i henni
Ameriku.
Eins og sjá má, er hér sums
staðar annarlegur blær á orða-
lagi. Það er sjálfsagt rétt, að þvi
er haldið. Ekki veit ég um mun
flóðsog fjöru við Winnipegvatn.
Þarna er „unnið upp nóg hey’
þar sem við heyjum vel eða nóg,
„búinn til haröfiskur” þegar við
herðum fisk, hey „sett i súr-
gras” þegar við verkum vothey.
Hvað er að tala um þó að þeir
vaði „ilangan tima” i Manitóba
þegar allt er að veröa skamm-
timiog langtimi hjá okkur. Hins
vegar gerðum við mun á skinn-
skóm og leðurskóm, þó að leðrið
sé auðvitað skinn af stórgrip.
Þorsteinn Matthiasson mun
hafa verið vestra hluta úr þrem-
ur árum að viða að sér efni til
þessa verks. Þar á hann sjálf-
sagt góðan efnivið — það vottar
þessi bók — en það kostar vinnu
að gera úr góðu efni smiöisgrip,
sem þvi er sainboðinn. Þvi ætti
Þorsteinn að vanda sig vel með
framhaldið.
H.Kr.