Mánudagsblaðið - 02.02.1970, Blaðsíða 3

Mánudagur 2. febrúar 1970
3
Ma rfCflía g sB favð iB'
Þjóðleikhúsið:
GJALDIÐ
Höf.: Arthur Miller. — Leikstjóri: Gisli Halldórsson
Prýðilegt leikhúsvierk frumsýnt
Andstæðurnar eru þrjár: tveir
bræður og Solomon fornsali, auka-
persónan, kona annars bróðurins.
Efnið bræðrahatur, uppgjör bræðra,
sem snemma skildust að, annar
orðinn auðugur læknir, hinn lög-
reglumaður í New York, sem hand
tekið hefur innan 20 manns á tæp-
um 30 árum, fátækur, kjarklaus,
góðmenni í þess orðs venjulegu
merkingu, a.m.k. á ytra borði, nær
fimmtugur, faðir efnilegs sonar,
sem launaður hefur verið til náms
í deild í tækniskóla, „sem ætlaður
er aðeins þeim, sem beztir eru og
efnilegastir". Konan, ein af þessum
lægri miðklassa konum Ameríku,
áánægð, hefur gripið til þess að
„fá sér einn", fölnuð í útliti, en
býr enn yfir þeim vonum, að mað-
urinn skipti um starf, leiti naðar'
auðugs bróðurs, komist í betra og
„verði eitthvað". Fornsalinn júðski,
einskonar „reikull ballanspunktur
kominn á tíræðisaldur og býr þó
enn yfir öllum einkennum og hæfi-
leikum stéttarbræðra sinna, raun-
sær, veraldarvanur, en þó allur enn
ósvikinn raunsæismaður á sviði fjár
málanna . og gildi hins almáttuga
dollars. Sviðið er þakherbergi í
gömlum húsræfli, sem á að fara
að rífa, umhverfið er gamalt innbú
foreldra bræðranna, staflað í hrúg-
ur, tilbúið til sölu, fullt af gömlum
húsgögnum og dóti þar. Á tveim
klukkustundum, sjáum við sögu
bræðranna, sem raunverulega hófst
þegar „hrunið mikla" þreif marga
af æðstu fjármálamönnum, kaup-
sýslu-iðnaðar-kauphallarjöfrum og
auðmönnum almennt, úr alveldi
allsnægtanna niður í aumustu
manntegund, sem enn hefur þekkzt
í landi hinna nýríku og stórríku.
Það er ekki dónalegt baksviðið í
leikriti Arthurs Millers, Gjaldið,
sem Þjóðleikhúsið frumsýndi s.l.
fimmtudagskvöld. Þetta er leikhús-
verk í þess orðs beztu merkingu,
ekki beinlínis ádeila, heldur mikiu
fremur ein af þessum djúpu, áhrifa
miklu, en þó fremur hversdagslegu
könnunarferðum Millers- í hugat-
djúp manna. Hann er sjálfur könn-
uðurinn, hann leitar svaranna, en
svörin verða, því miður, eins og í
fleiri verkum Millers, bæði heppn-
uð og misheppnuð, oft of augljós,
oft ákaflega vafasöm, oftast há-
dramatísk, yfirleitt, hversdagsleg.
Svið Millers er og hefur verið
„hinn almenni maður" og sál hans,
sálarflækjur og andleg leyndarmál
‘inannsins á götunni, miðlúngs-
mannsins og hins misheppnaða.
Auðsætt er oft hið ytra borð, fá-
tækt, skortur, innibyrgð óhamingja
eru óhjákvæmilegir förunautar
næstum hverrar persónu, sem haft
hefur gildi í meiriháttar verkum
hans. Kjarninn er óhamingja í ein-
hverri mynd, og, oftar en ekki, ó-
hamingja í öllum myndum; Algjör-
lega heilbrigð persóna er Miller
framandi, en þá er það -hitt, að al-
gjörlega heilbrigð og hamingjusöm
persóna er ekki áhugaverð og því
síður en svo, gott leikhúsefni.
Eftir „hrunið mikla" þótti það
ekki nýstárleg sjón að sjá banka-
stjóra voldugustu banka New York
borgar standa við ávaxtavagna borg
arinnar og selja og bjóða fram epli
og epli þeim, sem framhjá gengu.
Margir voru í gljáburstuðum skóm,
spesial saumuðum, dýrustu. fötum,
pípuhatta á höfði, fejtir og pattara-
legir en algjörlega eignalausir.
Sama máli gilti um þá, sem degin-
um áður höfðu verið margfaldir
milljónamæringar. Hrunið skall svo
skyndilega á, að fjölmargir voru
þurrkaðir út „á einni nóttu", áttu
ekki „sent" í dag, sem áttu millj-
ónir í gær. Tugir vell-auðugra
manna stukku út um glugga eða
skutu sig í örvæntingu, og innan
mánaða sátu Bandaríkjamenn uppi
með 14 milljónir fullfrískra mantia
atvitmulausra.
í þessu andrúmslofti örvænting-
arinnar hefst hið raunveruiega verk
Millers; því það er nær allt, einsog
oft áður, flash-baek til liðins tíma.
Þar leitar höfundur rótarinnar bg
þáðan hfifur hahn- skrykkjótta ferð
sína um hug bræðranna tveggja.
Lögregluþjónninn hefur mælt
sér mót við fornsala í þakherberg-
inu þar sem innbú foreldra hans
hefur verið geymt í áratugi. Mein-
ingin er að selja það á einu bretti
og skipta ágóðanum með bróður
sínum, en þeir hafa ekki sézt í sex-
tán ár, tilraunir lögreglumannsins,
Victors, (Rúrik Haraldsson) að ná
til bróður síns, Walters læknis
(Róberts Arnfinnsson), hafa ekki
rekizt. Kona hans, Esther (Herdís
Þorvaldsdóttir), ,er með honum, en
von er á fornsalanum, Solomon,
(Valur Gíslason). Fyrri þátturinn
er svo hvatning hennar að maður
sinn komi sér í aðra stöðu, leiti
hjálpar bróður síns, hins auðuga
læknis, sem um þetta leyti er að
stofnsetja vísindastofu, komist burt
frá lögreglustarfinu og verði -„eitt-
hvað". Hins vegar er svo einstakt
einvígi milli lögreglumannsins og
júðans um verðið á innbúinu, lífs-
viðhorf gamla mannsins, en á síð-
asta augnabliki þáttarins, birtist
læknirinn á sviðinu: „Walter" —
tjaldið. Annar og síðari þátturinn
er í beinu framhaldi og nú hefst
hið eiginlega uppgjör, áhrifamikið,
oft leikandi vel skrifað og skínandi
vel unnið úr efninu. Átökin eru
mikil og smátt og smátt skýrist
myndin, ástæðurnar fyrir missætti
bræðranna. Höfundur dregur upp
ófagra, en raunsæja mynd, af ást-
lausu heimilislífi á velmektardög-
um fjölskyldunnar. Faðirinn missir
kjarkinn, eftir hrunið, sezt í stól
sinn og starir út í bláinn, algjör-
lega bugaður að ytra borði. Konan
efTádíII'Walfer feriíéknif,“að-ko'iha’
sér áfram hveru mikið sem það
kostar. Vietor, góðir sonurinn, þræl
gengur síðan í lögregluna, því þar
er öryggi, seinni styrjöldinni er lok
ið og hruni spáð að nýju. Victor er
enn fátækur, en hefur öryggi fastr
ar en illa borgaðrar lögregluvinnu;
með sparnaði hafa þau fyrir lífs-
nauðsynjum. Allt er þetta nú held-
ur hversdagslegt, en Miller er að
byggja upp fyrir hin raunverulegu
átök. Hann byggir vel upp, þótt
langdregið, enda kemur í ljós, að
uppgjörið sjálft afsakar fyllilega
hið hversdagslega, sem á undan er
gengið. Myndin er ekki fögur. Upp
kemur m.a., að faðirinn, sem hafði
komið í veg fyrir námsferil Vict-
ors hafði allan tímann átt fé í sjóði,
4000 dollara, þótt þeir feðgar hefðu
lifað á úrgangi úr ruslatunnum og
á betli, þ.e. því, sem Victor betlaði
unz liann varð lögregluþjónn, og
miðlaði síðan föðurnum af launum
sínum. Walter hafði hinsvegar sent
Róbert Arnfmnsson, Waiter; Valur Gíslason, Solomon; Herdís Þorvald sdóttir, Ester; Gísli Halldórsson, leikstj. og Rúrik Haraldsson, Victor.
$ 5 á mánuði til föðurins, ög orð-
ið stórefnaður eftir að karlinn dó.
En þungamiðjan í þessum deil-
um, þessari sálarlífsflækju, er, eins
og fyrr hjá Miller, spurningin um
hina raunverulegu hamingju. Og,
að venju, tekst spyrjandanum Mill-
er, ekki að svara eigin spurningu
nema að hálfu leyti. Svörin verða
ófullkomin, en vitanlega þarf meiri
menn en Miller, til að svara þeirri
óendanlegu spurningu mannsins.
Sumir munu telja þetta ádeilu.
Vera má að svo sé. En ádeila á
hvað? Græðgina, fjársöfnun, lof-
söng um hamingju án peninga,
hina sönnu ást? Miller svarar auð-
vitað erigú áf þessu almennt, og
það sem verra er, hann svarar ekki
einu sinni þeim vandamálum, sem
hrjá þessar tvær aðalpersónur. Þess
má heldur varla krefjast því Miller
heldur sig aðeiris við raunveruleik-
ann, rekur upp atburði skilmerki-
lega, spyr, reynir að analýsera, en
hann er þar kominn í þau vand-
ræði, sem hann fær ekki bjargað
sér út úr nema að fara inn á fuil-
yrðingu gegn fullyrðingu, karp án
tilgangs. En þar fer líka Miller um
meistarahöndum. Sviðið þekkir
hann manna bezt og áhrifasköpun
hans er einstæð á köflum.
Verkið er oft snilldarvel unnið,
persónusköpunin heilsteypt og
traust. Andstæðurnar glöggar, inn-
skot og umbúðir raunsæjar og eðli
legar eins og bezt verður á kosið.
En sú spurning hlýtur að vakna,
þegar öllu er á botninn hvolft.
Hversvegna? Hvert er verið ið
fara? í lokin rekur júðinn upp tryll
ingshlátur, er hann simr einn uppi
með allt ruslið og hlustar á gamla
grammófónplötu — hlátur —
hann hlær tryllingslega með plöt-
unni. Er þetta Miller að hlæja að
lífinu, af þessum fremur ómerki-
legu svipmyndum, sem hann er ný-
búinn að sýna úr daglegu lífi nú-
tímamannsins? Hver veit. Eg ætla
ekki að reyna að svar því. Þett er
teater, gott teater, verðug sýning,
eitt af betri, ef ekki beztu verkum
hans, ef menn á annað borð geta,
í dag, talað um afbragðsverk Arth-
urs Millers.
Margir telja að Miller sé ávalt
að ávarpa allan heiminn. Það er
ekki Iítið verk og heimur Millers,
eins og hann kemur fram í verkum
hans byggist á undantekningum
Framhald á 5. síðu.