Tíminn - 21.08.1977, Síða 14

14
Sunnudagur 21. ágúst 1977
Um sögu Acta og arf
taka hennar, prent-
smiði unnar Eddu
Jón Þórðarson ritar hér i stór-
um dráttum sögu Prentsmiðj-
unnar Acta. Hann segir frá til-
drögum að stofnun hennar, inn-
kaupum á letri og vélum og ýmsu
frá rekstri hennar og viðskipta-
vinum. Nefnir hann marga menn
til þeirrar sögu, þar á meðal
styrktarmenn prentsmiðjunnar
og fleiri. Acta varð sem kunnugt
er stofninn að Prentsmiðjunni
Eddu hf., bæði prentsmiðjunni og
bókbandinu, en það fyrirtæki
varð 40 ára siðastliöið haust.
Ennfremur segir Jón frá eigenda-
skiptunum og rekstri Prentsmiðj-
unnar Eddu fyrsta árið. Auk þess
minnist hann prentsmiðjustjóra
Eddu frá upphafi, en hann hefur
starfað undir stjórn þeirra allra.
Hinn 10. september 1976 minnt-
ist Prentsmiðjan Edda 40 ára af-
mælis félagsins með rausnarlegri
siðdegisdrykkju i félagsheimili
Félags islenzkra prentiðnaðarins,
að Háaleitisbraut 58-60 kl. 5-7
siðdegis. Hóf þetta stóð þó að
minnast kosti til kl. 8, enda var
veittaf mikilli rausn af núverandi
prentsmiðjustjóra, Stefáni Jóns-
syni. — Þarna var saman komið
nær allt starfslið fyrirtækisins og
auk þess nokkrirboðsgestir, þar á
meðal sá, er þessar linur ritar,
enda var hann einn fyrsti starfs-
maður Prentsmiðjunnar Eddu, er
hún tók til starfa. Þar rikti
ánægja og velliðan, meðan hófið
stóð. Allir héldu þvi heim glaðir
og reifir að þvi loknu.
1 dagblaðinu Timanum 8.
september 1976 er viötal við
prentsmiðjustjórann, Stefán
Jónsson. Þar kemst hann svo að
orði m.a.:
„Telja má, að prentsmiðjan
Acta sé eins konar forfaöir Eddu-
prents”.
Þar eð enginn núlifandi manna
er kunnari en ég atvikum þeim,
er leiddu til stofnunar Actaprent-
smiðju og loks til sölu hennar til
Framsóknarmanna, verð ég i
stórum dráttum að rekja sögu
Acta og starfrækslu þeirrar
prentsmiðju um 16 ára tímabil, á
mestu hreppuárum þjóðarinnar i
seinni tið, sem vöruðu um rösk-
lega tveggja áratuga skeiö og
lömuðu að nokkru athafnalif
þjóðarinnar. Úr þessu ástandi fór
fyrst að rætast, er ný styrjöld
brauzt Ut (siðari heimsstyrjöldin
á þessari öld).
A árunum 1917-1919 var afar-
mikið að gera i Isafoldarprent-
smiðju. Þá var yfirleitt mikil
aukavinna og vökunætur. Eitt
árið, að hausti til, var unnið
sleitulaust i 72 stundir. Matmáls-
timar voru að visu teknir, en
mjög stuttir. — Jafngóður var ég,
að lokinni þessari vökutörn, eftir
að hafa fengið átta tima svefn. í
sambandi við kjarasamningana á
sl. ári var þess getið, að samn-
ingamennirnir hefðu verið orðnir
miður sin eftir 36 tima stanzlaust
samningaþóf. Hvernig mundi
þeim hafa liðið eftir helmingi
lengri vökutörn?
Meðal þess, sem þá átti að setja
og prenta i Isafold, var Timarit
samvinnufélaganna. Ritstjóri
þess var þá orðinn Jónas Jónsson
frá Hriflu. Hann ritstýrði timarit-
inu 1917-26. Það varð oft aö biða
eftir setningu og prentun svo
mánuðum skipti.
Þá var það, sem sú hugmynd
vaknaði hjá okkur Guðbirni
Guðmundssyni, siðar prent-
smiðjustjóra i Acta, að stofnsetja
nýja prentsmiðju. Þetta var um
tima rætt fram og aftur. Loks i
júlimánuði 1919 var Hlutafélagið
Acta formlega stofnað, en ekki
skráð hjá fógeta fyrr en 4. febrú-
ar 1922. Guðbirni var falið að sjá
um innkaup véla og leturs og
annars þess, er með þurfti.
Guðbjörn þurfti þvi að dvelja all-
lengi i Kaupmannahöfn þessara
erinda. Þeir bræðurnir, Jóhannes
og Páll Sigurðssynir, sigldu til
Danmerkur jafnhliða Guðbirni.
Þeir fengu vinnu i prentsmiðjum i
Höf n og voru að nokkru leyti Guð-
birni til halds og trausts við inn-
kaupin til prentsmiðjunnar. Við
höfðum i huga, ef svo bæri undir,
að geta annazt prentun á verkum
fyrir samvinnumenn, auk allra
annarra, sem við okkur mundu
kjósa að skipta. Okkur Guðbirni
kom saman um að ganga ekki i
neinn stiórnmálaflokk, þvi það
gæti, er til kæmi, spillt fyrir
viðskiptum við prentsmiðjuna. Af
stofnendum Acta voru Guðbjörn
og bræðurnir Jóhannes og Páll fé
lagar i K.F.U.M., en við Jón
Sigurjónsson vorum i Ungmenna-
félagi Reykjavikur. Þar kynntist
ég fljótlega mörgum þeirra
manna, er siðar urðu forustu-
menn samvinnumanna og
Framsóknarflokksins. Ég sótti
aldrei um inngöngu i flokk þeirra
samtaka, en ekki leið á löngu, frá
þvi að viðskipti þeirra hófust við
Acta, unz ég var tekinn lögtaki i
flokkinn. Ég lét það gottheita og
svo hefur nú staðið i meira en
hálfa öld.
Þaö tók á annað ár fyrir
Guðbjörn að ná viðunandi samn-
ingum um kaup og kjör á letur-
tegundum og vélum og öðru, er
tilheyrði stofnsetningu prent-
smiðju. Allt viðkomandi prent-
smiðjukaupunum var pantað frá
Þýzkalandi, en umboðsmaður
seljenda var i Kaupmannahöfn
(danskur maður). Svo að segja
daglega féll þýzka markið, en
jafnhliða kostuðu vélar og letur-
tegundir fleiri mörk.
Erfram á árið 1920kemur, ger-
ast fleiri atburðir i sambandi við
stofnun prentsmiðjunnar. 1
stjórnarflokki þeim er ölafur
Thors taldist til, skapaðist tals-
verð andstaða milli hans og ann-
arra ráðamanna i flokknum, að
migminnir, út af framboði i ná-
grannahéraði Reykjavikur.
Sennilega hefur verið um fleira
að ræða, sem mér er ókunnugt
um. Þessi átök urðu svo hörð, að
Ólafur ætlaði að stofnsetja blað
sem málgagn sitt gegn andstæð-
ingum sinum i flokknum. Hann
sneri sér þá að þvi að láta panta
setjaravél fyrir prentsmiðjuna
Acta. Sú vél kom til landsins
skömmu fyrir jól 1920. Með dugn-
aði var gengið að þvi að setja vél-
ina upp og hafa hana tilbúna til
setningar. Þá loks fór svo, að
sættir tókust meö Ólafi og and-
stöðumönnum hans, svo ekkert
varð af útgáfu blaðs af hans
hendi.
Þetta varð aftur á móti vatn á
myllu samvinnumanna og
Framsóknarflokksins, þvi nú
gátum við boðið þeim að prenta
Timann fyrir lægra gjald en þeir
greiddu fyrir prentun hans i
Gutenberg, þar sem hann var
handsettur. Þetta munaði 50 kr. á
hverju tölublaði. Að visu var okk-
ar verð fyrir neðan ákveðinn
taxta prentsmiðjanna, en vegna
þess, að við gátum vélsett blaðið,
bárum við ekki skarðan hlut frá
borði. Timinn var raunar eina
verkið, sem við prentuðum undir
taxta prentsmiðjanna. Auk
Timans féll önnur prentun sam-
vinnumanna til okkar, þar á
meðal Timarit samvinnufélag-
anna.
Meðal ábyrgðarmanna að lán-
tökum Actaprentsmiðju i Lands-
banka íslands voru, auk okkar
prentaranna fimm. þeir bræð-
urnir Ólafur og Richard Thors,
sem siðar urðu meðeigendur i
prentsmiðjunni og þar að auki
Knud Zimsen borgarstjóri, Jón
Ólafsson útgerðarmaður, siðar
bankastjóri og Friðrik Magnús-
son heildsali. Þessir menn voru
engir smákarlar i viðskiptalifinu.
1 ágústlok 1920 lét ég af störfum
i Isafold, þar sem ég hafði verið
einn af barnfóstrum Morgun-
blaðsins fyrstu sex ár ævi þess.
Þar undi ég ágætlega og átti
ánægjulegt samstarf við rit-
stjórana, Vilhjálm Finsen og Ólaf
Björnsson, og þá ekki siður við
blaðamennina, Arna Óla og Skúla
Skúláson. Við Árni öla byrjuðum
jafnsnemma að vinna við
Morgunblaðið, ég að setja blaðið,
en Arni að þýða neðanmálssög-
urnar. Ennfremur saknaði ég
margra og góðra vinnufélaga. En
sumir þeirra komu til starfa i
Acta innan skamms tima.
Setning i Acta byrjaði 6.
september 1920, en fyrsti formur-
inn var prentaður 11. sama mán-
aðar. Við höfðum eigin rafstöð,
bæði til ljósa og sem hreyfilafl
prentvélanna. Auk þess fengu
nokkur næstu húsin i Grjótaþorpi
rafstraum til ljósanotkunar. Raf-
stöð okkar var lögð niður
snemma á árinu 1921, þegar raf-
straum frá Elliðaárstöðinni var
veitt til bæjarins. Acta var þvi
fyrsta prentsmiðjan á landinu,
þar sem vélar voru knúðar með
rafmagni. Allar raflagnir annað-
ist Jón Sigurðsson rafvirkja-
meistari. Sá heiðursmaður hefur
vafalaust veitt okkur góðan
gjaldfrest. Kristján Gislason
járnsmiður veitti okkur einnig
mikla aðstoð og greiðslufrest.
Frá 6. september til áramóta
vorum við aðeins þrir við vinnu i
prentsmiðjunni. En i ársbyrjun
1921 fluttist Timinn til okkar og
vinnukraftur var nokkuð aukinn,
enda bættist þá Timarit sam-
vinnufélaganna við og ótal margt
annað. — Við konungskomuna um
vorið voru öll konungsljóðin
prentuð i Acta. Einnig var prent-
uð hjá okkur veðurfræðin sem
Þorkell Þorkelsson Veðurstofu-
stjóri sá um. Einnig prentað helj-
armikið almanak (heil bók) fyrir
firmaðNathan & Olsen og skraut-
útgáfan „Heilög kirkja” (ljóð
eftir Stefán frá Hvitadal), sem
prentuð var með gotnesku letri.
Meulenberg biskup i Landakoti
fékk Arsæl Arnason bókbindara
til að binda eitt eintak af henni i
sérstakt skrautband, er siðan var
sent i Páfagarð. Þá voru og
Nonna-bækurnar settar og prent-
aðar i Acta, svo og allar söng-
skrár Stefáns Islandi, sem að lik-
um lætur. Þá var og prentað blað
á dönsku, sem bar nafnið Kurér,
útgefið af dönskum blaðamanni.
Blaðið var prentað á gljáðan
pappfr, var með mörgum mynd-
um, en kom aðeins út meðan
konungskoman stóð yfir.
Smátt og smátt bættist við
bókaprentun og bókaútgáfa.
Bækur, sem prentaðar voru, tdk
prentsmiðjan i umboðssölu, til
tryggingará prentkostnaði. Jafn-
hliða gekk Acta i Bóksalaféiagið.
Stuttan tima gegndi ég þar gjald-
kerastarfi, en var um langan
tima i skilanefnd bóksalafélags-
ins. Að lokum var samþykkt i fé-
laginu að veita mér full bóksala-
réttindi meðan ég lifði. Þau
réttindi hef ég þvi miður ekki
getað notfært mér sem skyldi,
eftir að ég slasaðist og varð að
hætta störfum i Edduprent-
smiðju. Ellilifeyrir er aðaltekju-
lindin siðan, en verðbólgan rýrir
hann æði mikið.
A árinu 1928 kom fyrrverandi
ritstjóri Timans, Tryggvi Þór-
hallsson, i skrifstofu Acta og tjáði
okkur, að prentlærður maður
hefði tjáð sér, að við prentuðum
Timann fyrir alltof hátt verð. Við
töldum að hér hlyti að vera um
misskilning að ræða, en Tryggvi
áleit, að svo væri ekki. Siöar sagði
Tryggvi mér frá þvi, hver hefði
fullyrt þetta við sig. Dag nokkurn
mætti ég manni þessum á götu i
Reykjavik. Ég gaf mig þegar á
tal við hann og bað hann, að gefnu
tilefni, að koma með mér i skrif-
stofu Acta og vera viðstaddan
verðútreikning á Timanum, og
varð hann við þeirri bón minni.
Otkoman varð vitanlega sú, að
Timinn var unninn undir verð-
taxta prentsmiðjanna. Þetta varð
hann að viðurkenna með undir-
skrift sinni, að loknum útreikn-
ingi á blaðinu. Tryggvi, sem frá
fyrstu tið var okkur hinn hjálp-
samasti og elskulegasti, varb
meira en litið hissa,er hann leit
Mynd þessi var tekin af öilum þeim prenturum, sem staddir voru í Kaupmannahöfn árið 1919, að Helga
Þórðarsyni undanskilduin. Hann var hættur prentstörfum og var þá vaktmaður I Höfn. A myndinni eru,
standandi frá vinstri: Óskar Jónsson, Arngrimur ólafsson, Guðbjörn Guðmundsson, Páll Sigurðsson,
Gunnar Einarsson. Sitjandi frá vinstri: Stefán Magnússon, Ágúst Jósefsson, Jóhannes Sigurðsson, Þor-
finnur Kristjánsson. Guðbjörn var þá að starfa við innkaupin á vélum og letri til Acta. Þeir einu, sem
voru heimilisfastir i Höfn á þeim tima voru Stefán Magnússon og Þorfinnur Kristjánsson.
— grein þessa ritaði Jón Þórðarson, prentari,
í afmælisblað Prentarans og birtist hún hér óbreytt.