Tíminn - 04.01.1978, Síða 10

10
Miðvikudagur 4. janúar 1978
1.
Nvleea hefur forlagiö Orn og
örlygur gefið út smekklega bók
eftfr Indriöa G. Þorsteinsson rit-
höfund, þar sem Indriði segir frá
viötölum sinum viö Jónas Jóns-
son frá Hriflu. Þessi viötöl eru
engan vegin tekiniréttri tímaröö,
sem ekki er heldur viö aö búast,
þar eö Jónas er kominn yfir miöj-
an aldur, er Indriöi kynnist hon-
um fyrst. Þá er Jónas hættur að
vera ritstjóri Samvinnunnar, sem
haföi veriö pólitiskt rit samvinnu-
manna, gegn andstæöingum sam-
vinnustefnunnar og Framsóknar--
manna. Búiö var aö stækka Sam-
vinnuna oghættaö hafa hana sem
áróðursrit. Indriöi skrifar af hlý-
hug I garö Jónasar, sindrandi af
gleöi og pennalipurö, geysist
fram af spurningaákafa likt og
hann sæti á skagfirzkum gæöingi
á hlemmiskeiöi.
Ekki eru tök á að sýna nema fá
sýnishorn af spurningum Indriöa
og svörum Jónasar viö þeim, né
heldur hugleiöingum Indriöa
vegna svara Jónasar og þeim
upplýsingum, sem hann fær ann-
ars staöar frá um svipaö efni,
enda mundi þá þessi umsögn
veröa efni i heila bók. Athuga-
semdir, innskot og leiöréttingar
frá minni hendi mun ég hafa inn-
an sviga. Aö svo mæltu mun ég
gefa Indriöa orðiö:
2.
Hann vildi fá aö sjá spum-
ingarnar. Þetta var á dögum
mikillar endurreisnar Samvinn-
unnar. Séra Guömundur Sveins-
son var oröinn ritstjóri og viö
Helgi Sæmundsson áttum aö sjá
um aö £á ljóö i timaritið. Kannski
sögur lika. Ég man þaö ekki. Ein-
hvern veginn lognaðist endur-
reisnin út af á skömmum tima...
Eitt af þvi fyrsta sem ég var feng-
inn til aö gera undir ritstjórn séra
Guömundar, var aö afla viötals
viö Jónas Jónsson frá Hriflu. Ég
haföi aldrei talaö viö þetta stór-
veldi áöur. Samthaföi Jónas fariö
vinsamlegum oröum um mig,
sem menn höföu boriö til min.
Þetta haföi sin áhrif, og ég var
sannfæröur um, aö hann mundi
ekkert hafa á móti þvi aö tala viö
mig. Og þegar ég hringdi, vildi
hann sjá spurningarnar. Ég dreif
upp nokkrar spurningar og kom
þeim heim til hans.......
Inngangur minn aö viötalinu
var ekki merkilegur og ég man
ekki betur en þegar upp var staö-
iö, hafi Jónas veriö búinn aö
smiöa eitthvaö af spumingunum
sjálfur. Hann vildi fá aö ráöa um-
ræöuefninu, og aö þessu sinni
haföi hann ekki áhuga á gömlu
þrasi. Hann var i samtimanum,
þótthann væri kominn á áttræöis-
aldur, og saga hans væri næstum
öll aö baki.
(Indriði heldur áfram og seg-
ir): Þaö fólk sem vann ævistarf
sitt á fyrra helmingi þessarar
aldar, var um margt ofurhugar.
Þaö brauzt úr fúnu hreysi, sem
dauöhönd nýlenduvalds haföi bú-
iö þvi og út I sólskin lýöfrelsis-
ins.... Þaö er eins og þeir spretti
upp þegar mest liggur viö og ljúki
svoaösegjaá eigin spýtur, ætlun-
arverkum heilla þjóöa, i f jallháu
moldroki fagnaöar eöa haturs. —
Ef til vill hafa allar aldir fætt af
sér slika menn á tslandi en
nitjánda öldin mun þó hafa alið
frlöastan flokk sterkra og áhrifa-
mikilla einstaklinga... Viö Jónas
ræddumst viö I vinnuherbergi
hans á efri hæö hússins, Hávalla-
gata 24, þar sem hann haföi búiö i
meira en tvo áratugi...
Jónas tók mér vel, þegar ég
kom til hans I erindum Samvinn-
unnar og séra Guðmundar. ,,Ég
vil gjarnan veröa viö ósk ritstjór-
ans. Ég hef nálega fimmtlu ára
kynni af Samvinnunni.” Þetta
var litillæti. Jónas haföi veriö rit-
stjóri Samvinnunnar i langan
tima. Þegar dró til árekstra viö
meirihluta i Framsóknarflokkn-
um og völd Jónasar tóku aö dvlna
hélt hann ritstjóraaðstöðu sinni á
Samvinnunni meö þeim afleiöing-
um aö honum þótti sem hann
heföi henduraö verja viö aö halda
þeirristööu. En eftirnokkur skot i
Ofeigi, sem hann hóf aö gefa út
áriö 1944, lét hann af ritstjórn
Samvinnunnar þegjandi og á-
takalaust. Kom þar fram, sem
oftar aö Jónas vildi engan ófriö
viö samvinnuhreyfinguna, þótt
leiöir skildu méö honum og
flokknum.
Fyrsta spurningin I viötalinu
viö Jónas kom frá honum sjálf-
um, einfaldlega vegna þess aö
spyrillinn haföi enga hugmynd
um sögulega þýöingu rikisá-
byrgöar á bátaútveg, sem sam-
þykkt var á Alþingi 1946. Jónas
greiddi einn atkvæöi gegn þessari
ábyrgö. En látum hann sjálfan
tala: ,,Ég skal segja þéraö þá ár-
iö 1946, var þannig komiö sögu, aö
framleiöslukostnaöur landbúnaö-
arafuröa og sjávarafuröa var
oröinn miklu hærri en markaös-
verö erlendis. Þá kröföust eig-
endur vélbátanna aö Alþingi léti
rikissjóö ganga I ábyrgö fyrir
stórmiklum halla, er var sýnileg-
ur á útgerðinni áriö 1947. Mál
þetta var litiö rætt og enn minna
rannsakaö. Engin greinargerö
fyldi frumvarpinu. Rikisstjórnin
haföi uppi mikinn áróöur fyrir
málinu, siöan var þaö hespaö af á
skyndifundi rétt áöur en þing-
menn fóru i jólaleyfi. 1 umræöun-
um lét ég fylgja nokkur aövörun-
arorö: Þetta frumvarp mun ekki
þurfa minnar aöstoöar, enda
veröur hún ekki veitt. Viö erum á
glötunarbarmi og hafðir aö háöi
og spotti af erlendum þjóöum fyr-
ir stjórn okkar i fjár- og atvinnu-
málum. Þetta er stórkostlegasta
tillaga sem fram hefur komið um
atvinnuhætti þjóöarinnar og mun
valda gerbyltingu, ef samþykkt
veröur.”
Þegar til kom greiddi rikið 164
milljónir eftir þessum lögum.
Rekstrarhallinn hefur farið si-
vaxandi siöan. Hann var kominn i
áttahundruö milljónir 1958 (segir
Indriöi).
Fyrsta átakamálið þar sem
Jónas hafi komiö fram opinber-
lega, segir Indriöi, aö hafi veriö
samur um mennt og menningu
samsveitunga.., Skemmtanallfiö
varekki margbrotiö á þessum ár-
um. Jónas var félagslyndur, en
ekki er þarmeö sagt.aö hann hafi
stundaö hinar fánýtari hliðar
skemmtanalifsins. Þegar fariö
var aö þenja dragspiliö I þinghús-
inu á Ljósavatni gekk Jónas
gjarnan til dagstofu húsbænda og.
tók sér bók i hönd.
f
Jónas fór fyrst til náms haustiö
1902. Barnakennari i Leiru (er
Brynjólfur hét, ættaður af Suöur-
landi, en fékkst viö barnakennslu
aö vetritilsuöur á Miönesi, nánar
tiltekiö i Leirunni) haföi veriö
kaupamaöuriHriflu um sumariö.
Þannig haföi samizt meö Jónasi
og honum aö kennarinn vildi fá
hann til sin um veturinn og veita
honum nokkra tilsögn. (Bárna-
kennarinn haföi fengiö dálæti á
Jónasi og þótti hann bæöi mjög
skýrog skemmtilegur.Bauö hann
honum þvi dvöl hjá sér vetrar-
langt viö léttvæg störf og tilsögn
nokkra. Þetta boö þáöi Jónas og
fór þvi suöur um haustiö meö
skipi frá Húsavik og dvaldi hjá
Brynjólfi vetrarlangt viö góöa aö-
búö.
Um voriö fór Jónas fótgangandi
úr Leirunni til Reykjavikur. A
þeim fáu dögum, sem hann stóö
viö I Reykjavik, var hann við-
staddur munnlega atkvæöa-
greiöslu til reglulegs Alþingis.
Kosning þessi fór á þann veg, að
Tryggvi Gunnarsson bankastjóri
var endurkosinn, en mótfram-
bjóöandi hans, Jón Jensson yfir-
dómari féll, eins og átti sér staö
viö aukakosningarnar áriö áöur.
Tryggvi var i kjöri fyrir Heima-
Jónas Jónsson
Jón Þórðarson:
Samtöl við Jónas
SVIPMESTA MAN
i deilunni um lifrarverðið 1916.
Þá hafi Hásetafélagið verið ný-
stofnaö. Jónas hafi ge’rzt þar fé-
lagsmaöur meöan stóð á byrjun-
aröröugleikunum. Jónas segir
svo um þetta málefni: „Afskipti
min af þessu máli mörkuöu viö-
horf mitt til verkalýöshreyfingar-
innar. Ég vildi styöja þá til laga
en ekki til ólaga og ójafnaöar.”
3.
Indriöi heldur áfram og segir
svo frá:
Margfrægt er oröið hve félags-
legur þroski og andlegt lif stóö
meö miklum blóma I þingeyskum
byggöum á uppvaxtarárum Jón-
asar Jónssonar: Hann lagöi sjálf-
ur siöar manna mesta áherzlu á
sérstööu Þingeyinga I þessum
efnum, á þeim tima þegar hiann
var aö eyöa sokkabandsárunum i
Hriflu... Góövinur bóndans i
Hriflu, Jakob Hálfdánarson,
stjórnaði daglegum rekstri kaup-
félagsins á Húsávik. Og Benedikt
Jónsson sat á Auönum, áhuga-
stjórnarmenn en Jón Jensson i
framboöi fyrir Landvarnarmenn.
Þessi kosning fórfram i júnimán-
uöi. Litlu siöar tók Jónas sér far
meö skipi til Akureyrar og komst
heim snemma sumars.)
Indriöi heldur áfram'aö segja
frá:
Haustiö eftir fór Jónas i Gagn-
fræöaskólann á Akureyri. Jón
Hjaltalin skólastjóri sagöi slöar,
aö Jónas heföi veriö stærsti lax,,
sem á hans færi heföi komiö.
Hann varö efstur á burtfarar-
prófi.
(Til undirbúnings námsfarar-
innar til Akureyrar haföi Jónas
notiö góörar tilsagnar I erlendum
tungumálum hjá ungum þing-
eyskum gáfumanni, Asgeiri
Finnbogasyni, en bræöur Asgeirs
voru þeir Guömundur Finnboga-
son, siöar Landsbókavöröur og
Karl skólastjóri, báöir annálaöir
kennarar og fræöimenn).
Indriöa segist svo frá: Ekki var
laust viö aö hugmyndir Jónasar
um kennslu ættu eftir aö valda á-
resktrum. Hann beindi för sinni
til Askov i Danmörku. Þaö var
lýöskóli sem aö hugmyndinni til
var I ætt viö hugsjónastarf Bene-
dikts á Auönum. En bóndasoninn
fráHriflu vantaði farareyri. Séra
Arni á Skútustööum gekkst þá
fyrir þvi aö Alþingi veitti Jónasi
sex hundruö króna styrk til
tveggja ára kennaranáms ytra.
Askov varö aö visu ekki sú
menntastofnun sem Jónas hafði
vonað. Hann hvarf þvi þaðan eftir
einn vetur og settist i Kennarahá-
skólann i Kaupmannahöfn. Má
segja aö þar hafi hann fundið
þann menntunaranda, sem var
honum fullkomlega aö skapi. Þar
naut hann frjálsræöis og kennslu i
formi fyrirlestra... Hvar sem
Jónas fór hitti hann menn, sem
reyndust slöar samstlga honum í
þjóðmálabaráttunni, margir
hverjir. Hann varð fljótt mikils
metinn og þaö var taliö sjálfsagt
aö veita honum allt það brautar-
gengi sem menn gátu... Þegar til
þess kom að fjár varö vant vegna
frekara náms I Oxford haföi séra
Magnús Helgason, skólastjóri
Kennaraskólans, haftþær spurnir
af Jónasi aö enn tókst aö útvega
námsstyrk sem dugði meö viö-
bótarsjóöi heiman úr Þingeyjar-
sýslu...
Sumrin milli skóladvala er-
lendis notaöi Jónas til feröalaga.
Hann fór vlöa um Danmörku og
Þýzkaland og geröi sér far um aö
kynnast sem flestu i fari þéssara
tveggja þjóöa.
(Jónas var ánægður með aö
háfa hætt hinu hægfara námi i
Askov og hugöi nú gott til fram-
tiöarinnar. Sumartimann eftir
veruna I Askov, notaöi Jónas til
aö skoöa Danmörku. Feröaöist
hann þá mest um á reiöhjóli og
leitaöi gistinga á ódýrum stööum.
Þaö reiö á aö láta hinn takmark-
aöa námsstyrk endast sem bezt.
Undir haust náöi hann sér i hent-
ugthúsnæöi i námunda viö Vötn-
in. Veturinn 1907-1908 stundar
hann nám viö Kennaraháskólann,
einkum I mannkynssögu og
tungumálum. Sagan var þó aöal
hugöarefnið. Samhliöa náminu
kynntihannsérallter markverð-
ast var aö sjá i Kaupmannahöfn,
en hugstæðast af öllu er hann fékk
augum litið, voru listasöfnin, og
þá ekki hvaö sfzt Thorvaldsens-
safniö. Lýsingar Jónasar á’verk-
um Thorvaldsens eru meö af-
brigöum skýrar og skilningsrík-
ar, svo að vart getur samanburö-
ar, nema ef vera kann lýsing hans
á verkum norska snillingsins
Vigelands.
Þennan vetur kynntist Jónas
tveim stúdentum i Kaupmanna-
höfn, sem hann tengdist varan-
legum vináttuböndum. Það voru
þeir Siguröur Nordal og Guöjón
Baldvinsson, er báðir stunduöu
norræn fræöi, Nordal mun flest-
um nútimamönnum íslenzkum,
eingöngu aö góöu kunnur. Guöjón
var Svarfdælingur aö ætt, ná-
frændi Jóhanns Sigurjónssonar
skálds. Hann lézt löngu fyrir ald-
ur fram, árið 1911. Ekki féll
Jónasiaö sama skapi vel við aöra
islenzka stúdenta, sem hann
kynntist þar. Fannst honum þeir
sýna óvenjumikinn menntahroka
og lita meö litilsviröingu á
óskólagengiö fólk. •
Jónai feröaöist oft og löulega vföa um land til þess aö halda fundi og hitta menn aö mdli. Hér er hann
staddur 1 Asgaröii Dölum, og v iö hliöhans hinn þjóökunni bóndi þar Bjarni Jensson.