Tíminn - 04.01.1978, Qupperneq 11

MiOvikudagur 4. jamíar 1978
n
Umþær mundir, sem Jónasvar
laus úr Kennaraháskólanum,
komsthann i kynni viö Boga Mel-
steö, fyrir milligöngu frænku
Boga, sem dvaldi samtimis
Jónasi i Askov. — Nú bar vel i
veiöi. Jónas hugði á Þýzkalands-
för, en samtimis var staddur í
höfn þýzkur jarðfræöidoktor, M.
Grúner aö nafni. Hann haföi ferö-
azt um tsland og var nú aö semja
rit um jarörækt á tslandi. Þar eö
dr. GrCíher kunni ekki fslenzku,
gat hann ekki hagnýtt sér islenzk
heimildarrit. Þessu lyktaöi á
þann veg, að Bogi réö Jónas i
þjónustu hins þýzka fræðimanns.
Fór hann með dr. Grtíner til
Berlinar og aöstoöaöi hann við
uppskriftir og þýöingar úr is-
lenzkum blööum og náttúruritum.
Jónas var ekki oröinn vel fær i
þýzku, en dr. GrSner skildi
dönsku, svo aö Jónas sneri
heimildunum á þaö tungumál.
Jónas hélt þvi til Berlinar
snemma sumars 1908. Haföi her-
bergi i húsi dr. Grúners, fékk
morgunhressingu hjá húsbónda
sinum og átti fri fram aö hádegi,
en vann fyrir dr. Grúher siöara
hluta dagsins. Fékk hann i kaup
miöa meö „hábrautinni” og gat
ferðazt þannig, hvert sem hann
vildi um borgina. Þetta notaði
Jónas sér óspart, gekk kappsam-
lega á myndasöfn og skoöaði
fornar byggingar og aörar
borgarminjar.
Til að læra betur máliö gekk
hann i kristilegt ungmennafélag,
sóttisamkomur þeirra og fór með
þeim i styttri feröir um nágrenni
borgarinnar. A kvöldin las hann
svo heima kl. 10-1. Sérstaklega
kynnti hann sér þá sögu Þjóö-
stefndi hann heim til fastra
kennslustarfa viö KennarasRól-
ann. ... Nokkru áður haföi orðið
vart ákveöinnar breytingar á
starfsstefnu hins unga kennara-
efnis. Þá hafði Jónas látiö þau orö
falla viö Sigurö Nordal I Berlln
sumariö 1908, aö hann ætlaöi
heim aö skipuleggja sigurinn.
(Þaö var ekki Nordal, sem
Jónas talaöi þar viö. Þaö var
Guöjón Baldvinsson. Þeir mætt-
ust á göngu „undir linditrján-
um”, I mannhafi milljónaborgar-
innar).
Aftur fær Indriöi oröiö: Jónas
tók viö ritstjórn Skinfaxa, tima-
rits ungmennafélaganna, áriö
1911. Fimm árum sföar stóö hann
aö stofnun Framsóknarflokksins.
Fram aö árinu 1916 skiptust menn
i flokka eftir viöhorfi til Dana.
Löngu var séö fyrir að nýrrar
flokksskipunar var þörf og notaöi
Jónas aöstööu sina sem ritstjóri
Skinfaxa, til aö boöa breytingu.
Seinna minntist Jónas kenninga
sinna um flokkaskipunina svo:
„Það skyldi stokka spilin að
‘nýju. Þrir flokkar hlutu aö mynd-
ast: Sameignarmenn, samvinnu-
menn og samkeppnismenn.”
Þessum hugmyndum lýsti hann
siöan ýtarlega i bók sinni Kom-
andi ár, sem gefin var út voriö
1922. Þar ráögeröi hann aö sam-
vinnumenn og sameignarmenn
mundu vinna saman um stund,
meðan veriö væri aö jafna metin.
Samkeppnismennirnir voru
voldugir en kyrrstæöir and-
stæöingar... Jónas kenndi á
veturna viö Kennaraskdlann,
skrifaöi greinar i Skinfaxa, sem
vöktu athygli, reri á borö með
stendur þessi bygging að mestu
ónotuö.
( Hér er ekki rétt skýrt frá.
Húsiö má heita fullnotaö. Nem-
endasamband Samvinnuskólans
hefur þar æriö húsrými, einnig
starfsmenn Sambands isl. sam-
vinnufélagar Þar voru haldnir 310
fundir siöastliöið ár og i gesta-
bókina höföu skráö sig á fjóröa
þúsund manns. Sérstakt herbergi
á efri hæö er helgaö minningu
Jónasar. Þar er og húsnæöi
hjóna, sem sjá um húsiö og her-
bergi i vesturhlið, sem ég man
ekki i bili hverjir hafa meö aö
gera. Stundum er og rýmt til á
neöri hæö vegna málverkasýn-
inga, og i kjallara er fundarher-
bergi Nemendasambands Sam-
vinnukólans.)
Umkennsluaöferö Jónasarseg-
ir Indriöi m.a.: Kennslan gat
stundum tekiö óvænta stefnu af
ýmsu tilefni. Ætlaöi siöbúinn
nemandi aö flýta fyrir sér meö
þviaöleggja yfirhöfn frá sér jnni
i kennslustofunni, fékk allúr hóp-
urinn nokkra tilsögn i kurt-
eisisvenjum. Einnig fylgdi
nokkuð tæmandi lýsing á sjó-
búðarlifi. Allt var það sagt með
þeim hætti að nemendur
timdu ekki að missa af oröi.
Einn þeirra hefur lýst kennslunni
þannig: Menn og atburöir þyrpt-
ust fram I skemmtilegri frásögn.
Jesú Kristur réö úrslitum um
merkilegasta trúboö mannkyns-
sögunnar meö f jallræöunni.
Napoleon stýröi feigu liöi inn i
vetrarriki Rússlands og banaskot
Lincolns heyröist um allan heim.
Þrælahald var afnumið hér á
landi af þvi feöur okkar til forna
gátu ekki hugsaö sér börn sin
Sjö menn vet-öa aö lifa á áttatiu
og fjórum aurum á dag. Þaö eru
tólf aurará mann eöa fjórir aurar
máltiöin. Þó er hér miðaö viö 738
króna tekjur, en ekki 450-500
króna, eins og margir veröa aö
lifaaf þettaár (1914). Itveggja til
fjögurra aura máltiö er hvorki
um mjólk, kjöt eöa smjör aö tala,
hldur ódýrasta fisksmælki,
brauö, smjörliki, svart kaffi, syk-
ur, kálmeti og hafragraut. Ég
held, ef haframjöliö væri ekki til,
mundi hungurlif fátæklinganna
veröa hálfu verra en þaö nú er.
Þaö er bezti hlutinn af fæöu
þeirra. Af þessu sést hversu mjög
nú er ábótavant fjárhag verka-
manna i Reykjavik.”
1 kjölfar þessa pistils fylgdi
önnur grein, sem hét: Eru
fátæklingarnir réttlausir? Fimm-
tiu og fimm árum siðar sagöi
Jónas: „Svo voru ýmsir neistar.
Einhver karl skrifaöi, aö niöur-
setningar eöa menn, sem voru á
sveit, ættu ekki aö hafa atkvæöis-
rétt. Þá skrifaöi ég þessa grein.
Hún er i sérklassa. Þaö sem ég
geröi, var aö leggja þeim til
greina um fátæklingana i Reykja-
vik og grem um hvort fá-
tæklingarnir væru réttlausir. Svo
er þriöja greinin frá þessum
tima. Jæja, þetta voru neistar.”
Meö Skinfaxagreinum sinum
haföi Jónas gerzt ótrauöur liös-
maöur litilmagnans. Haustiö 1914
hóf hann aö fræöa Dagsbrúnar-
menn, en tveimur árum siöar
fóru þeir aö hans ráöum og buöu
fram sérstakan lista viö bæjar-
stjórnarkosningar. Einnig buöu
Dagsbrúnarmenn aö styöja hann
á þing. Þaö boö þáöi Jónas hins
vegar ekki, enda mun hann þá
væri svarað meö byssuskotum, ef
þeir vildu fá bættkjör, þá yröi aö
koma bylting. Englendingar
sögðu aftur á móti: Viö viöur-
kennum aö þetta sé rétthagfræöi.
Viö komum okkar málum fram
æfinlega ööruvisi en meö upp-
námi.”
(Ég var nýlega I strætisvagni
samferöa Stefáni Péturssyni
fyrrv. Þjóðskjalaveröi. Þá sagöi
hann mér, „aö hann heföi veriö
mjög kunnugur handskrift Karls
Marx. Hann heföi aldrei veriö
ánægöur meö þaö, sem hann heföi
skráö á pappirinn, alltaf veriö aö
strika út og breyta. Svo sagöist
hann hafa séö langt handriteftir
Jónas Jónsson. Þar heföi veriö sá
munur á, aö aöeins eitt orö heföi
Jónas strikaö yfir og ritaö annaö i
staöinn.” Fleira sagöi hann ekki,
þvi leiöir skildu. Af þessum orö-
um sögðum varö mér ljóst, hve
miklu skýrari var hugsun og rit-
hæfni Jónasar, aö hann þurfti
ekki aö breyta nema einu oröi. Oft
á tlðum kom þaö fyrir, aö I hand-
ritum, sem ég setti eftir Jónas,
enda þótt um langar greinar væri
að ræða, að ekki var strikað yfir
eitt einasta orð.)
Indriöi heldur enn áfram og
segir:
Og einn dag erum viö á ný
staddirá HótelSögu yfir flösku af
Geissweiler og góöum hádegis-
veröi. Ég haföi verið aö tala um
gamla andstæöinga og samvinn-
una viö Alþýöuflokkinn. Jónas
haföi gaman af þessum upp-
rifjunum og þaö komu alveg stór-
brotnir sprettir hjá honum.Sumu
hvislaöi hann eins og hann"v'ildi
Fyrri hluti
N SINNAR SAMTÍÐAR
verja, einkum um Bismarck.
Ennfremur las hann þá þrjú
mestu skáldrit Þjóðverja:
Goethe, Schiller og Hein e.
Sérstaklega minmsstætt varö
honum, er hann horföi á Faust i
leikhúsi I Berlin. Þá voru ekki
jafnmiklir dýrtiöartimar sem siö-
ar uröu, þvi inngangseyrir fyrir
hann nam aöeins 85 aurum. Hann .
stóö allain timann, 5-6 klukku-
stundir. Sá hann vel yfir og heyröi
og varö ákaflega hrifinn.
Jónas haföi notaö timann vel
þetta sumar I Þýzkalandi. En
hugur hans stóö nú til mennta-
setra Englendinga. Hugöist hann
dvelja um tima I Oxford. För
sinnihraöaði Jónassem mest, þvi
skólahald var þegar hafiö. Þó gaf
hann sér tima til aö hafa stutta
viödvöl i Lundúnum og ganga þar
um sali heimssýningar, sem þar
stóð yfir um þær mundir. Enskar
bókmenntir hrifu hann meira en
flest annað, sem hann haföi
kynnzt á þvi sviöi. I Lundúnum
kynntist hann söfnum meiri og
fróðlegri en hann hafði áður séö.
Ennfremur kynntist hann sam-
vinnuhreyfingunni, meöan hann
dvaldi á Englandi. Hann lét sér
fátt óviökomandi, sem miöaöi aö
fróöleik, viösýni og þroska. Þar
notaöi hann timann sem bezt til
aö búa sig undir væntanlegt
kennarastarf heima á Fróni.)
Indriði hefur orðiö: Hin þóli-
tiska sjón var einnig farin aö
skerpast. Þaö fór ekki framhjá
honum, að margt máttibetur fara
heima á Fróni. Félagsmála-
þroskann hafði hann fengið
I heimanfylgju, en hin hag-
nýtu verkefni blöstu nú hvar-
vetna við I augljósum sam-
anburði við fólk lengra á veg
komiö. Allt gagnlegt setti hann á
minnið og naut Island þess siöar.
.... Brezk verkalýöshreyfing haföi
valiö þá leiö aö tengjast ekki
byltingarfólki eöa heims-
kommúnisma, heldur kaus aö
efla samvinnuleiöina aö settu
marki, eins og hæföi þegnum i
riki háþróaös þingræöis.... Utan-
vist Jónasarvaraö ljúka aö sinni.
Hann hafði veriö viö nám og á
feröalögum i rúm þrjú ár. Nú
sjómönnum og verkamönnum i
félagsmálum og undirbjó jafnt og
þétt jaröveginn fyrir pólitiska
samvinnu verkalýös og bænda.
Ariö 1918 uröu þær breytingar á
kennslustörfum hans, aö hann
stofnaöi Samvinnuskólann meö
fulltingi Hallgrims Kristinssonar
og annarra samvinnumanna.
Hófst skólinn haustiö 1919 I nýju
húsi Sambandsins viö Siflvhóls-
götu. Skólinn var á þriöju hæö.
Þar var einnig Ibúö Jónasar og
Guörúnar. 1 Sambandshúsinu
stóö náiö sambýli 1 nær tuttugu og
fimm ár. Einskonar c^oiö hús viö
alfaraveg. Þá haföi Sambandiö
byggt húsiö, Hávallagata 24.
Þangaö flutti Jónas og fjölskylda
hans og þar bjuggu Jónas og Guö-
rún til dauöadags. Aö þeim látn-
um hringdi ég eitt sinn til ráöa-
manns i Sambandshúsinu og
spuröist fyrir um hvaö gert yröi
viö Hávallagötu 24. Hann kvaöst
ekki vita þaö. Ég spuröi hvort at-
hugaö heföi veriö aö gera þar
minjasafn um þau hjónin. Nei,
það hafði ekki veriö athugað. Nú
ánauöug, riki islenzkrar tungu
var heimsveldi á dögum Egils,
Ara og Snorra.
4.
Skinfaxi haföi komiö út um-
stund, þegar Jónas tók viö rit-
stjórninni. Viö minntumst þess i
samtali er leiö aö jólum áriö 1966,
aö Guöbrandur Magnússon heföi
gert hann aö ritstjóra timarits-
ins.„Já, sagöi Jónas. Viö bara
breyttum ekki eins vel viö Brand.
Hann varsendur I hina verstu út-
gerö, (hér á vafalaust aö standa
útlegö) þá aö búa til kaupfélag á
Söndunum. Þaö sýnir hvaöa
tlmabilþetta var, aö sendaBrand
út i þessa óvissu. Mönnum mundi
finnast þaö eins og tugthúsvist 1
dag.”...
1 Skinfaxagreinum sinum lagöi
Jónas verkamönnum til eftirfar-
andi dæmi: „Mjög oft er heilli
fjölskyldu hrúgaö saman i eitt
herbergi. Þar búa fjórar til sjö
manneskjur. Þar er unnið og sof-
iö, soöinn og geymdur matur,
hafzt viö dag og nótt.Þá er fæöiö.
hafa taliö sig eiga margt eftir
ógert i skipulagningu og undir-
búningi fyrir hina nýju flokka-
skipan, og haföi raunar kjöriö sér
vettvang annars staöar. En á
þessum árum starfaöi Jónas jafn-
hliöa aö hagsmunamálum verka-
manna og bænda. Jónasi var
heimil fundarseta i Dagsbrún og
málfrélsi.Hannhéltmörg erindi i
félaginu um verkalýösmál og
beindi þvi til félagsmanna að
kynna sér stefnu sósialista. „Já,
ég fór til verkamanna,” sagöi
Jónas löngu siöar þegar ég spuröi
hann um þessar athafnir. „Þeir
voru þá hinir rólegu menn. Eng-
inn ófriöur I þeim. Enginn bolsé-
vismi. Þá voru engir bolsar
komnir. Ég lét þá fá Karl Marx i
enskri „labour-útgáfu”. Ég hef
sennilega veriö eini maöurinn á
þeim tima á Islandi, sem haföi
lesið Karl Marx 1 Énglandi voru
menn sem geröu sér ljósa grein
fyrir hvoru tveggja. Aöalkenn-
ingin væri rétt, sú aö vinnan
skapaöi auöinn. Og svo i ööru
lagi, aö þar sem verkamönnum
ekki aö aörir heyröu. Stundum
lyftust brúnirog röddin harönaði.
Höfuöandstæöingur þinn um tima
veröur Jón Þorláksson, sagöi ég.
„Já, þaö varö hann alveg óhjá-
kvæmilega. Hvort sem þaö er nú
mér að kenna og okkur, sem
skipulögöum verkSTtnenn og
bændur. Jón Þorláksson geröi
bara nákvæmlega þaö sama. Þaö
var eiginlega heldur gott á milli
okkar. Viö vorum meira aö segja
dús. Hvernig stendur á þvi, þegar
þú ert aö deila viö okkur, þá ertu
ekki endilega aö sýna fram á aö
viöséum þröngsýnir, heldur legg-
uröu þig fram um aö sýna, aö viö
séum verrimenn enþú, —Nú, svo
fór ég að hugsa út I þetta. Viö
skulum segja, þegar ég kem meö
Bygginga- og landnámssjóö. Þá
rishann upp meö miklum hita og
heldur þvi fram, aö ef mér tækist
þetta þá geri ég alla bændur aö
niöursetningum. Og ég‘hugsa. —
Hann er sá riki maöur meö þetta
stóra blaö á bak viö sig og allt.
Svo haföi ég min rök. (segir nán-
ar frá þessu i viötali Indriöa viö
Jónas.)
Já, þaö er þetta meö Jón Þor-
láksson (segir Jónas). Ég skrifaöi
um hann dáinn það sem Olafur
Thors sagöi aö væru beztu eftir-’
mælin eftir hann. Þaö var ekki
eins og flokksbróöir hans heföi
skrifaö þau, heldur hlutlaust.
(Morgunblaöiö hefur nýlega
sagt, aö fyrsta tilkynningin um
lát Jóns Þorlákssonar hafi komið
i þvi blaöi. Þetta er ekki alls kost-
ar rétt. Samtimis, eöa jafnvel
degi fyrr, kom andlátsfregnin i
Timanum. Viö Kristján Karl
Kristjánsson prentari vorum ný-
byrjaöir aö prenta Timann, þegar
lögregluþjónn, sem Kristján
þekkti vel, kom inn i prentsmiöj-
una til okkar og tjáöi okkur þær
sorglegu fréttir, aö Jón Þorláks-
son heföi dáiö fyrir stuttri stundu.
Ég baö Kristján aö stoppa þegar
prentunina, tók út auglýsingu,
sem vel gat beöiö. 1 staö aug-
lýsingarinnar sagöi ég frá andláti
hins merka manns og gat þess
jafnframt, aö nánar mundi skrif-
aö um hann siöar I blaöinu. Auö-
vitaö fór ég fram á þaö viö Jónas
Jónas á Noröurlandaf erö, ásamt konu sinnl, Guörúnu Stefánsdóttur og dætrunum, Geröi og Auöl.