Tíminn - 30.11.1978, Qupperneq 7

Fimmtudagur 30. nóvember 1978
Sii'ÍSÍÍ!
Rangt stöðu
mat
Þegar hugsaö er til þeirrar
baráttu sem samvinnumenn
háöu viö kaupmannavaldiö 1
upphafi, kemur upp i hugann
þvilfk þróunhefuroröiösiöanog
sii mikla breyting sem oröiö
hefur á þjóöfélaginu.
Þessi barátta i upphafi
samvinnuhreyfingarinnar á sér
ýmsar hliöstæöur I sögu okkar
og mannkynssögunni yfirleitt.
Þetta er sagan af einstaklingum
sem alltaf hafa veriö i fjöld-
anum og gengiö hafa þversum á
rikjandi ástand og ekki getaö
sætt sig viö óréttlæti.
Raunar er þetta dtki svona
einfalt. I þessu tilviki geröist
þaö tilaö myndaekki þannig, aö
einhverjir þingeyskir bændur
fengju allt i einu hugdettu þegar
þeir voru aö éta fábreytta
soöningu sina og stykkju á fætur
og hrópuöu yfir konu sina og
börn: NU þurfum viö endilega
aö stoftia kaupfélag. Þannig
ganga störf brautryöjendanna
ekki fyrir sig þegar um er aö
ræöa aö breyta harösviruöu
rikjandi kerfi.
Störf brautryöjandans sem
breyta vill kerfinu eru þannig
vaxin aö löig þróun hefur átt
sér staö áöur en til átaka
kemur. Þeir einir standa aö
lokum eftir i vfglinunni sem
reiöubúnir hafa veriö aö brenna
allar brýr aö baki sér. Þessir
einstaklingar veröa aö gera sér
ljóstaöþeir eru ekki einungis aö
leggja afkomu sina aö veöi,
heldur veröa þeir aö reikna meö
þvi sama fyrir fjölskyldur sinar
og vandamenn.
Hér á landi hafa þessar fórnir
þó yfirleittekki náö lengraen til
jaröneskrapisla. Annarsstaöar
i heiminum hafa menn goldiö
meö lifi sinu i milljóna tali fyrir
hugsjónirsem tnlaö hefur veriö
á. Jafnvel enn I dag , á seinni
hluta tuttugustu aldar, er veriö
aö lifláta menn og^pynta fyrir
skoöanir sinar og réttlætis-
kennd. Þetta gerist jafnvel I
löndum sem náö hafa verulega
háu stigi i svokallaöri siö-
menningu, sé miöaö viö fyrri
tima.
Hér er I upphafi drepiö á
þessar staöreyndir, vegna þess
aö hugsjónir eru ekki varan-
legt ástand. Annaö hvort endur-
nýjast þær eöa staöna.
Ef talaö er um Islensku
samvinnuhreyfinguna, þá má
meö nokkrum sanni segja aö
hvort tveggja hafi átt sér staö.
Annars vegar hefur hiln hlaupiö
út undan sér og ef til vill tengst
vafasömum aöilum i þióö-
félaginu. Hins vegar hefur nUn
staöiö sig vel.
Dæmi um þaö sem samvinnu-
hreyfjngin hefur unniö af
skynsémi er starfsemi hennar á
Akureyri. Þessi starfsemi er
gott dæmi um þaö hvernig hægt
er aö halda efnahagslifi eins
bæjarfélags i jafnvægi. Þaö má
segja aö vegna þessarar starf-
semi, hafi Akureyringar aldrei
beygt sig algjörlega undir
neysluæöi siöustu áratuga. Þaö
þarf ekki annaö en aö ganga um
götur Akureyrar og spjalla viö
fólkiö, til þess aö finna stórum
meira jafnvægi i andrUms-
loftinu og hugum manna, en til
aö mynda á kappakstursbraut-
um Reykjavikur.
Þó auövitaö sé ekki hægt aö
sanna þaö þá bentir allt til þess,
aö þarna sé um aö ræöa vald
samvinnuhreyfingarinnar á
atvinnulifinu, en ekki danskt
erföagóss.
Jafnvel þó aö mikill einka-
rekstur sé rekinn viö hliö
sam vinnurekstrarins á
Akurey ri þá hefur hann oröiö a ö
taka nokkurt miö af þessu jafn-
vægi. Þvi jafnvægi sem menn
gáfu lltiö fyrir á hátindi lifs-
gæöakapphlaupsins, en eru nU
aösjá betur og betur, aö er ekki
einungis efnahagsleg nauösyn,
heldur miklu fremur félagsleg
og andleg forsenda þess, aö
maöurinn geti lifaö æviskeiö sitt
án linnulausrar streitu sem
mörg velferöarþjóöfélög
Vesturlanda eru nú aö kikna
undan.
Þegar Akureyrardæminu er
sleppt, þá má segja aö
samvinnuhreyfingin hafi náö
misgóöum tökum á hlutunum.
Stærsta kaupfálagiö,
Kaupfélag Reykjavikur og
nágrennis, viröist ekki hafa náö
þeim tökum á Reykjavik sem
nausynlegt heföi veriö. Þess má
þó geta, aö . um margra ára
skeiö háöi þetta kaupfélag harö-
sviraöa baráttu viö kaup-
mannavaldiö og hélt örugglega
niöri vöruveröi á höfuö-
borgarsvæöinu um áraraöir.
En þarna hefur þaö gerst eins
og vlöar i samvinnuhreyfing-
unni aö ekki hefur veriö staöiö
nógu vel á veröinum. Kaup-
félagiö I Reykjavlk hefur ekki
náö neinum teljandi áhrifum á
öörum rekstri en versluninni.
Og meira aö segja þar hefur
ekki tekist aö fylgja þeirri þróun
sem oröiö hefur. Einka-
framtakinu hefur tekist aö
koma upp öörum verslunar-
háttum sem veröa þess vald-
andi, aö þrátt fyrir lágt vöru-
verö samkvæmt verökönn-
unum, gengur margt fólk i dag
framhjá búöum kaupfélagsins
til aö versla i stórmörkuöum
borgarinnar.
Kaupfélagiö i Reykjavik
stofnaöi fyrstu kjörbúö
landsins, en þaö opnaöi ekki
fyrsta stórmarkaöinn. Og nú
fyrst stendur til aö stofna
markaö, en þá er þróunin
kannski enn hlaupin fram hjá
kaupfélaginu.
Þessi tvö dæmi Ur samvinnu-
hreyfingunni eru raunar ekki
heiöarlega valin. Hinn pólitiski
bakgrunnur hefur ekki veri
nefndur en þar liggur auövitaö
kjarni málsins.
Fyrir utan rekstur kaup-
félagsins I Reykjavik, rekur
sambandiö þar mikla starfsemi
aöra. Samanlagt er þessi starf-
semi ekki lltill hluti af athafna-
lifi Reykjavikur. Þrátt fyrir
þetta hefur sambandiö ekki náö
neinum mótandi tökum á
Reykjavik.
Þarna er komiö aö dálitlu
feimnismáli. Þeirri staöreynd,
aö til þess aö ná valdi á
efnahagslifi gildir ekkert annaö',
en aö hinn pólitiski bakgrunnur
sé traustur.
1 Reykjavik hafa þeir tveir
pólitlsku aöilar, sem standa aö
kaupfélaginu og sambandinu,
aö ööru leyti ekki boriö gæfu til
þeirrar samstööu, sem er frum-
forsenda þess aö árangur náist.
Þar fyrir utan er svo sú staö-
reynd, aö gamla kaupmanna-
valdiö hefur stjórnaö Reykjavik
i hálfa öld.
Pólitisk tortryggni og flokka-
skak hefur svo I ofanálag oröiö
til þess, aö ekki hefur náöst nein
veruleg samstaöa um sameigin-
legar aögeröir verkalýös-
hreyfingarinnar og flokks-
hennar og samvinnuhreyfingar-
innar og þess flokks sem aö
henni stendur. Þarna hefur
oröiö óvinafagnaöur eins og á
mörgum öörum sviöum og
auövitaö hefur útkoman oröiö
sú, aö litli maöurinn hefur
goldiö þessa fyrst og fremst. En
á meöan bræöravig hafa stööugt
átt sér staö, hefur peningavald
einkaframtaksins getaö mataö
krókinn I sæmilegu næöi.
Þaösem sagt hefur veriö hér
aöframan er raunar hálfgeröur
formáli fyrir þvi efni sem þessi
grein á aö fjalia um.
Stjórnmálaflokkar eru
auövitaö fyrir hendi vegna þess,
aö fólk meö einhverjar vissar
skoöanir safnast undir merki
þeirra. Annaö kemur þarna
raunar til, sérstaklega á seinni
áratugum. Þaö eru i vaxandi
mæli persónulegir hagsmunir
sem reka menn undir merki
flokkanna.
Aöur fyrr voru þessir hags-
munir meira sameiginlegir
.fjöldanum. Maöur starfaöi
gjarnan i flokki vegna þess aö
hann haföi samábyrgt hugarfar
gagnvart þeirri stétt eöa hags-
munahóp sem hann tilheyröi.
A seinni árum hefur þetta
veriö aö breytast mjög mikiö.
Flokkar ná nú i æ rikara mæli
Hrafn
Sæmundsson
tökum á fólki vegna eigin hags-
muna þess. Gegnum valdakerfi
sitt og oft aöildar aö rikisstjórn
og atvinnurekstri er komin I
gang veruleg fyrirgreiöslu-
pólitlk, sem færir stjórnmála-
baráttuna af þvi plani aö reka
þjóöfélagiö af. einhverri
skynsemi, i þaö aö forustumenn
stjórnmálaflokkanna eru nú oft
daginn langan aö hugsa um
atkvæöaveiöar gegnum
einhverja fyrirgreiöslu.
Þetta þekkja allir, hvort sem
þeir vilja viöurkenna þaö eöa
ekki. Raunar eru islenskir
stjórnmálaflokkar komnir ákaf-
lega mislangt I þessari þróun en
enginn þeirra er alsaklaus af
þessu og sumir viröast eiga lif
sitt nær eingöngu undir fyrir-
greiöslupólitikinni.
Auövitaö eiga stjórnmála-
flokkar aö berjast fyrir hags-
munum þeirra sem undir
merkjum þeirra ganga. En
fyrirgreiöslupólitikin er komin
á þaö hátt stig, aö hún er farin
aö standa I vegi fyrir allri skyn-
samlegri þróun i þjóöfélaginu.
Þaö var minnst á þaö áöur, aö
ef til vill heföi þróunin hlaupiö
fram hjá samvinnumönnum
hvaö varöar verslunarhætti.
Sannleikurinn er sá aö
samvinnuverslunin sker sig
ekki lengur neitt afgerandi úr
annarri verslun. Þarna hefur
þaö gerst, aö i timans rás hefur
oröiö stöönun. Þaö viröast ekki
vera lengur neinir i fjöldanum
sem risa upp meö nýjar
hugmyndir og eru reiöubúnir aö
berjastfyrir þær. Sá hugur sem
samvinnuversluninni var ýtt úr
vör meö noröur I landi fyrir
fjöldamörgum árum, er aö
deyja út meö nokkrum hópi af
heiöarlegu fullorönu fólki úr
samvinnu-og verkalýös-
hreyfingunni. Og þarna viröist
engin endurnýjun hafa átt sér
staö.
Þó aö þaö sé á ööru plani, þá
er aftur komin upp sú staöa i
verslun á tslandi, aö
kaupmannavaldiö er oröiö
nokkuö einhuga og hefur komiö
séruppnokkurri samstööu gegn
litla manninum i þjóöfélaginu,
einsog var áöur en frumherjar
samvinnuhreyfingarinnar risu
upp gegn einokunarvaldinu á
slnum tlma. Fólk fer ekki
lengur frekar inn ftaupfélagiö
en verslun einkaframtaksins,,
nemaþar sem kaupfélögin sitja
ein aö versluninni. Þaö eru
sömu vörurnar á svipuöu veröi.
Þaö er engin tilraun gerö til
þess aö hafa áhrif á neysluvenj-
ur fólksins eöa þaö aö gerö sé
tilraun meö nýjar leiöir I inn-
flutningi. Samvinnuverslunin
viröist ekki hafa neina sérstööu
isambandi viö innkaupsverö er-
lendrar vöru, sem allir vita aö
er meö verulega óeölilegum
hætti.
Þeir aöilar sem hér hafa
brugöist eru samvinnuhreyf-
ingin og verkalýöshreyfingin. I
báöum tilvikum hefur veriö um
stöönun aö ræöa.
I samvinnuhreyfingunni lýsir
þessi stöönun sér i þvi aö hún
hefur gengist undirrikjandi lög-
mál i verslun og viöskiptum aö
stórum hluta. HUn hefur ekki
lengur neina verulega sérstööu
á þessum sviöum. Þaö má segja
aö samvinnuhreyfingin hafi
tekiö upp þær aöferöir sem nú
eru rikjandi i þjóöfélaginu.
Hinsvegar hefur verkalýös-
hreyfingin fariö ööruvfci aö.
HUn hefur aö sáralitlu leyti
breytt starfsaöferöum sinum
frá þeim timum, þegar hún stóö
I sinni frumherjabaráttu.
Verkalýöshreyfingin viröist
ennþá aö einhverju leyti standa
I þeirri trú aö peningar séu
undir kodda atvinnurekenda og
annarra peningamanna.
Auövitaö er flestum ljóst aö
gróöi atvinnurekenda og
peningamanna felst i þvi gagn-
stæöa. 1 óöaveröbólgu og
neikvæöum vöxtum banka-
kerfisins, er þaö skuldasöfnun
sem arövænlegust er. Meöan
allt rúllar þannig, þá ná
peningamennirnir gróöanum út
úr kerfinu á þennan sérkenni-
lega hátt. i þvi þjóöfélagi sem
viö búum i núna, er þaö
aögangurinn aö peningunum
sem skapar gróöann.
Forusta verkalýöshreyfingar-
innar hefur ekki boriö gæfu til
þess aö skilja þaö þjóöfélag sem
viö búum i. Hún
hefur ekki haft hugrekki til aö
horfast i augu viö þær
staöreyndir aö veröbólgu-
hugsunarhátturinn hefur náö
langt inn I raöir hennar. Hún
viröistekki hafá neinn hug á þvi
aö skilgreina veröbólguþjóö-
félagiö og vinna samkvæmt þvi.
Verkalýöshreyfingin og
samvinnuhrey fingin hafa
staönaö. Þaö eru engir menn i
fjöldanum lengur sem hafa
hugarfar gömlu þingeysku
bændanna eöa frumherja verka-
lýöshreyfingarinnar sem fengu
nýjar hugmyndir og voru reiöu-
búnir aö berjast fyrir þær og
leggja allt aö veöi.
Forustumenn þessara sterku
hagsmunasamtaka viröast vera
nokkuö ánægöir meö ástandiö
sem nú rikir. Sú skoöun þeirra
er rangt stööumat.
Eyjar og sjór, öl og gam-
an.
Ási í Bæ: Skáldað í skörð-
in.
Iðunn, Rvík. 1978.
200 bls.
Aö lestri þessarar bókar lokn-
um hugsaöi ég meö mér: Bókin
heföi alveg eins máttheita: Asi i
Bæ, endurminningar. Eftir á aö
Eyjar og sjór,
hyggja kemur slikt nafn þó
varla til greina. Bókin hefur aö
vlsu aö geyma endurminningar,
en alls ekki i heföbundnum stil.
Hér er aö finna mannlifslýsing-
ar, endurminningar, frásagnir
af sjó og landi, aö ógleymdum
ótal gamanmálum, sem höfund-
ur hefur annaö hvort upplifaö
sjálfur eöa haft spurnir af.
Bókin hefst um Móöuharö-
indin, meö frásögn af forfeörum
höfundar. Siöan vikur sögunni
til Eyja og eftir þaö er frásögnin
aö mestu bundin Eyjum og
Eyjalffi. Skemmtilegar lýsingar
eru á lifi strákanna i Eyjum
snemma á öldinni, leikjum
þeirra og ævintýrum. Sjó-
mennskan á einnig sitt rúm og
eru margar þær frásagnir fróö-
legar. Þar sem sagt er frá fiski-
róörum, vertiöum og starfinu
þar viö kemur fram mikill fjöldi
örnefna og heita á verkfærum
og tækjum auk oröa, sem notuö
voru viö ýmis vinnubrögö. Þar
ætti þessi bók aö geta oröiö góö
heimild I framtiöinni, enda höf-
undur gjörkunnugur efni sinu.
Otal samtimamenn og vinir
eru nefndir til sögu og er frá-
sögnin af mörgum þeirra eftir-
minnileg. Aburöirnir standa I
ljóma minninganna og höfundi
fer vel aö segja frá. Margar frá-
sagnir mætti nefna, þar sem
lýst er kátlegum atvikum og
bókmenntir
öl og garaan
skemmtilegum „karakterum”.
Ég vil aöeins benda á frásögn-
ina af leikþættinum, þegar
„Gölli Valdason” birtist óvænt,
haföi fariö dyravillt og stal sen-
unni. Einnig eru frásagnirnar af
róörunum meö Tóta formanni
mjög skemmtilegar. Og ekki
má gleyma sögunum góöu af
Hjörtþóri Hjörtþórssyni.
En bókin er ekki tómt grln og
gaman. Upprifjun Asa á sjúk-
dómi þeim, sem olli honum ævi-
langi fötlun er óneitanlega
blandin nokkurri beiskju, og oft
gætir sárs trega þegar sagt er
frá örlögum góöra vina og
frænda. Samverustundir meö
góöum vinum rifjar höfundur
einnig upp. Hann segir
skemmtilega frá kynnum sinum
af Steini Steinarr, Oddgeiri
Kristjánssyni, Arna úr Eyjum
og mörgum fleiri.
Asi I Bæ á létt meö aö skrifa.
Frásögn hans er alltaf full af
fjöri og gáska og málfariö
hressilegt og hispurslaust. Inn á
milli er svo skotiö visum og öör-
um tækifæriskveöskap, sumu
eftir Asa sjálfan, ööru eftir
aöra. Vestmannaeyingar hafa
vafalltiö mikiö gaman af þess-
ari bók, en ég hygg þó aö allir
þeir, sem yndi hafa af hressileg-
um sögum, sjávarlööri og
sprútti muni lesa hana sér til
mikillar ánægju.
Arni Elfar myndskreytti bók-
ina og eru teikningar hans i fullu
samræmi viö textann.
Otgefandi er Iöunn og er bók-
in vel úr garöi gerö.
Jón Þ. Þór.