Tíminn - 31.12.1978, Page 6

6
Sunnudagur 31. desember 1978.
mmm
Útsýn frá Skaftafelli
að upptökum Skaftár
Ekki er vafi á aö byggö hefur
snemma hafist í Skaftafelli þó
það sé ekki taliö meöal land-
námsjaröa.
Hvar fyrsti bærinn i Skafta-
felli stóö veröur ekki vitaö en
miklar rústir komu fram neöan
viö eöa undir rústum gamla
bæjarins i Skaftafelli þegar
Skeiöará var aö grafa undan
þeim. Sá bær var austan viö
eystra giliö og sér enn leifar af
stafni eins húss þar. Sennilega
hefur bærinn staöiö nærri þeim
staö frá öndveröu allt fram á
miöja siöustu öld en þá (mun
hafa veriö 1849) var bærinn
færöur þangaö sem Böltinn er
nú. Oröiö bölti mun óþekkt utan
Skaftafellssýslna en merkti hæö
eöa hól utan i brekku. Aöur
haföi Seliö veriö byggt út úr
jöröinni og er nokkurn veginn
vist aö þaö hefur veriö áriö 1832.
Nokkrar likur eru þó til aö þar
hafi veriö búiö af og til áöur.
Nafniö Sel villir diki á sér
heimildir, enda ekki aö efa aö
hafthefurveriö i sdi frá Skafta-
felli frá ómunatiö. Ekki er vitaö
hvenær siöast var selför frá
Skaftafelli, en heimild er fyrir
þvi að haft var I seli frá þrem
bæjum i öræfum fram á þriðja
tug 18. aldar og er liklegt aö þaö
hafi haldist allmiklu lengur.
Siöast var efsti bærinn Hæöir,
byggöur og mun þaö hafa veriö
1867, en ártaliö er ekki alveg
öruggt, þannig aö getur skeikaö
einu ári. Sá bær haföi áöur eöa
frá 1833, staöið upp frá gamla
bænum. Gamlibærinn var á sín-
um tima fluttur vegna þess, aö
Þá sá fólkiö fyrir aö hverju
stefndi með Skeiöará, þó hún
færi ekki aö renna neöan viö
sjálfan bæinn fyrr en rúmum
áratugsiöar eöa áriö 1861, en þá
kom hlaup I Skeiöará sem siðan
hefur veriö kallaö „Stóra
hlaup” eöa „Vonda hlaup” og
mun hvorttveggja sannnefni.
Þetta hlaup er taliö hafa veriö
stærsta Skeiöarárhlaupiö sem
kom á öldinni sem leiö og olli
stórtjóni á landi bæöi I Skafta-
felli og annars staöar f öræfum
allt austur aö Fagurhólsmýri.
Þetta hlaup tók neöan af
brekkunum i Skaftafelli. örugg
samtimaheimild getur þess aö
eftir hlaupiö var viöardreif allt
til Eyrarbakka og gefur auga
leiö aö hún hefur veriö úr tölu-
veröum skógi. Mikill skógur var
þó eftir i Skaftafelli enda haföi
hann lengi veriö talinn ein bestu
hlunnindi jaröarinnar.
Fyrstu heimildir um skóg i
Skaftafelli eru i máldögum
kirkna frá 12. og 14. öld. Eftir
þaö er af og til getiö um skóg i
Skaftafelli og má sjá aö hann
hefur veriö talinn dýrmæt eign.
Jaröabók Isleifs Einarssonar
sýslumanns frá árunum 1708 og
9 er fyrsta heimildin sem gefur
nokkurn veginn hugmynd um
hvernig og hvar skógar voru i
A.-Skaftafellssýslu og viröast
þeirað mestu hafa veriö á sömu
slóöum og þeir eru enn i dag,
Raftviöarskógur var þá aöeins i
Stafafelli og var hestburöur af
raftviö seldur á 5 fiska en kola-
tunnan á 5 álnir. Aö raftviöur
var þá aöeins i Stafafelli er
staöfest i skýrslu til stjórnar-
innar 1744 svo aö ekki hefur þá
veriö raftviöur i Skaftafelli. Is-
leifur getur um aö skógaritök
Einarsson afi hans hafi veriö
vanur aö sviöa 10 tunnur af kol-
um aö vorinu og muni þó oftast
hafa bætt viö fyrir veturinn.
Þetta mun aö visu ekki hafa
verið eins mikiö i hinum bæjun-
um, þvi Jón var þjóðhaga-
smiður.
í Skaftafelli er ekki mótekja
og þó eflaust hafi rekið eldiviö á
fjöruna var þangaö svo langur
og erfiöur vegur aö ekki var
hægtaö nýta hann. Kindum var
litiö gefiö og skánin þvi litil svo
aö heita mátti aö eingöngu væri
brenr.t birki. Oft mun mikiö af
þvihafa veriö lagt upp aö haust-
inu og safnaö saman i kesti sem
voru svo geröir baggar úr og
fluttir heim á hestum. En mikiö
var sótt jafnóöum og þurfti aö
nota þaö, skógaö og svo boriö
heim á bakinu. Aöur en viöurinn
var kurlaöur i eldinn var hann
rifinn þ.e. rifnar allar smáar
greinar af hrislunum til aö gefa
kúm og mun svo hafa veriö al-
mennt þar sem viöur var
notaöur til eldsneytis. Vist er aö
á sumum bæjum var algengt aö
láta talsvert lag af limi undir i
kúakláfana en kýrnar átu þaö
vel.
Eins og áöur er sagt var ekki
raftviöurf Skaftafelli fram eftir
18. öld og mun svo hafa veriö
langt fram á þá 19. Þegar Þor-
valdur Thoroddsen fór um
Bæjarstaöarskóg áriö 1894 taldi
hann meöalhæö trjánna 10-12
fet, en þau hæstu 17-18. Þá var
skógurinn i' örum vexti og kem-
ur þetta þvi nokkuð vel heim viö
sögn fööur mins, sem var viö
kolabrennslu þar fáum árum
áöur, en hann taldi aö þá heföi
varla nokkur hrisla þar veriö of
sver í reisikurl. Reisikurl mun
varla hafa mátt vera meira en
10-12 sm í þvermál. Þó>mun
skógurinn I Bæjarstaö þá hafa
veriö hæstur skóga l Skaftafelli.
Frá þessum tima hefur Bæjar-
staöarskógur vaxiö mjög mikiö
og nú erviöa hávaxnari skógur i
Skaftafelli en hann (Bæjar-
staðarskógur) var þá.
Eins og áöur er vikiö aö var
fénu mjög haldiö til beitar i
Skaftafelli enda var helsti ann-
marki jarðarinnar löngum tal-
inn hvaö slægjur voru litlar en
aöalkosturinn beitin og átti
skógurinn mikinn þátt i þvi.
Sauöfjáreign var aö visu ekki
eins mikil I Skaftafelli og hún
var á sumum mestu
sauöjöröum á landinu en á ára-
bilinu 1850-1960 var hún þó aö
meöaltali (samkvæmt framtali)
nærri 450, en mjög mismargt,
fæst 160 áriö 1870 en flest 721
1930. Hluti af þessu fé voru
sauöir, flestir 92 áriö 1940.
Am og lömbum var gefiö hey
þegar haglitiö var en þaö var
jafnan af skomum skammti og
ánum ætlaö aö taka drjúgan
hluta fóöursins af jöröínni og er
enginn vafi á aö talsveröur hluti
þess kom frá skóginum. Þessi
beit hefur áreiöanlega kippt úr
vexti skógarins a.m.k. i Austur-
brekkunum, þar sem hann var
mest beittur og má furöulegt
telja aö hann skyldi ekki fara
verr og þó sérstaklega aö fall-
egir runnar skyldu geta vaxiö
upp í aurnum austan viö
brekkurnar nærri strax og
friöur vari) til þess fyrir Skafta-
fellsá meöan vetrarbeitin var
sem mest.
En þó ærnar væru hafðar viö
hús mikinn tima úr vetrinum
gegndi ööru máli meö sauöina.
Þeir voru mikiö haföir „inni i
fjalli”, þ.e. nærri bæjarstaö og
var komiö upp skýlum fyrir þá
en ekki gefiö nema ekki næöist
til jaröar og þá litiö. Þegar kom
fram á þessa öld var skógur þar
viöa svo hár aö kindur náöu litt
tilgreinanna ef þær komust ekki
um vegna snjóa. Þá kom fyrir
aö sauöirnir átu börkaf trjánum
og uröu þeim meö þvi aö skaöa.
Þess gætti þó furöu litiö I skóg-
inum. Þetta geröi sauöfé ekki
yfirleitt ef þaö náöi I annaö en
börk. En þess hefur oröiö vart á
sumum bæjum nú á seinni ár-
um, aökindursem erufóöraöar
inni og ekki sparaö hey viö hafa
ráöist á hríslur og rifið af þeim
börk hafi þeim veriö hleypt út
aö vetrinum. Þetta mun stafa af
efnaskorti eins og þegar hestar
fara aö naga tré sem margir
kannast viö.
En þó féö virtist skaöa skóg-
inn minna en viö mátti búast
var annar skaövaldur i honum
sem stundum geröi mikiö tjón
eyöilagöi jafnvel skóg I heilum
torfum. Það var svarti skógar-
maökurinn. Hann er fiörildis-
Sigurður Björnsson
hafi veriö I Svinafelli i Nesjum,
sem jökull hafi þá gengiö yfir.
En þó ekki væri raftviöur i
Skaftafelli var þar viöáttumikill
skógur sem mikiö var notaöur
til kolageröar auk þess sem sótt
var til eldiviöar. Isleifur segir
alla skattbændur I Suöursveit
milli Fells og Kolgrimu eiga
skógaritök i Skaftafelli og noti
sumir þessi itök. Væntanlega
hafa menn notaö þau til kola-
geröar, þvi flestar jaröir i
Suöursveit áttu itak I skógi
heima i sveitinni. Allar jaröir i
öræfum aö Kvfskerjum undan-
skildum, áttu skóg i Skaftafelli
og notuöu hann bæöi til kola og
eldiviöar.
Ekki er nú vitaö hvað marga
hestburöi menn sóttu I Skafta-
fellsskóga árlega en vitaö er aö
sr. Sigbjörn Sigfússon
(1860-1872) sótti þangaö a.m.k.
10 hestburöi árlega.
Um kolagerð Skaftafells-
bænda sjálfra visast til hinnar
fróölegu greinar Ragnars
Stefánssonar i Arsriti Skóg-
ræktarfélags tslands 1977-1978,
en hann getur þess, aö Jón