Ísafold - 24.12.1890, Side 1

Kemur út á miðvikudögum og.
laugardögum. Verð árgangsins
(I04arka) 4 kr.; erlendis 5 kr
Birgist fyrir miðjan júlíraánuð
XVII 103. !
ISAFOLD.
Reykjavík miðvikudaginn 24. des.
Uppsögn (skrifleg) bundin við
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir i.okt. Af-
greiðslust. i Austurstrœti 8.
1890
'í#SF' Síðasta blað þessa árgangs, nr. 104,
kemur út á gamlársdag (en ekkert laugardag
milli jóla og nýárs).
B ardenfleth,
stiptamtmaður og konungsfulltrúi.
Nokkuð um stiptamtmenn á íslandi.
I.
3onur Bardeníleths, Ingólfur, fæddur hjer
í Beykjavík og heitinn eptir Ingólfi land-
námsmanni, nú yfirliði í her Dana með kom-
mandörs-nafni, hefir nýlega gefið út bók um
og eptir föður sinn, og er mest æfisaga hans
eptir sjálfan hann eða »endurminningar«; hitt
er formáli eptir útgefandann og yfirlit yfir
síðustu æfiár föður hans, eptir það er frásögn
hans sjálfs lýkur, en hann andaðist 1857,
ekki nema fimmtugur.
í riti þessu, sem er mikið snoturlega úr
garði gjört og með ágætri mynd af Barden-
fleth stiptamtmanni framan við, er,, sem að
líkindum ræður, talsvert minnzt á Island og
íslenzk mál á því tímabili, er hann var við
þau riðinn meira eða minna, og því þykir
hlýða að minnast hjer bókar þessarar nokk-
uð ýtarlegar en vandi er til, eða þótt það sje
sjaldan gert um útlendar bækur. Að vísu
kveðst útgefandinn hafa stytt talsvert eða
dregið saman það sem í haudriti föður hans
stóð um veru hans hjer á landi og íslenzk
mál, er hann fekkst við, auðvitað vegna sinna
dönsku lesenda, er hann vissi að mundi þykja
lítið í það varið; en hafi það, svo sem ráða
má af orðum hans, verið að miklu leyti hug-
leiðingar hans um stjórnarhagi landsins og
önnur landsraál á þeim tímum, er haun hafði
þau með höndum, áður en nokkur stjórn-
frelsishreifing var farin að ryðja sjer til rúms
í verki eða framkvæmd, og allt skoðað frá
íhalds-sjónarmiði, þá er ef til vill eigi mikil
eptirsjón í því fyrir Islendinga heldur, og er
margt í ritinu annað eigi ófróðlegt fyrir
oss jafnvel nú á tímum.
—Vjer átturn því lengst að venjast þær
tvær aldir tæpar, er vjer höfðum stiptamt-
menn yfir oss (1684—1872), að þessir æðstu
innanlands-valdsmenn vorir, sem áttu að
vera, stigju hjer ýmist aldrei fæti á land, eða
væru hjer að eins með höppum og glöppum
eða þá að minnsta kosti yrðu hjer mjög
stopuiir,—að eins meðan þeir voru að vinna
fyrir betra brauði með útlegðarvistinni hjer,
er þeim þótti vera. Island var á síðari tím-
um að eins »fyrirheitisbrauð« danskra höfð-
ingja eða höfðingjaefna; hærra komst aldrei,
meðan hið gaitará stjórnarfyrirkomulug hjelzt;
það var Grímsey Dana. Aður, í tíð höfuðs-
mannanna og jafnvel stiptamtmannanna
framan af, var það ýmist ljen þeirra eða
leiguból, eða þá að landsstjórnarembættið var
lítið annað en tignarnafnið tómt, veitt og
þegið í fordildar-skyni.
Fyrsti stiptamtmaðurinn yfir íslandi, Ulrich
Christian Gyldenlöve, launsonur Kristjáns
konungs fimmta, kom aldrei hingað til lands,
og hjelt þó embætti í 35 ár (1684 —1719);
hafði hjer umboðsmenn ýmsa, þar á meðal
um hríð hinn þjóðræmda ribbalda Odd lög-
mann Sigurðarson. Eptirmaður hans, Peter
Baben aðmíráll, var hjer 6 vikur við land
fyrsta árið sem hann var stiptamtmaður,
1720, en lá í rúminu lengst af vegna fóta-
veiki — »tók fyrirmennina með virðingu, en
sat hjá þeim við borðið í sænginni«, segir
Jón prófastur Halldórsson. Meðal fyrirmanna
þessara var Jón biskup Yídalín; »gjörðist skjótt
með þeim vinátta mikil, því aðmírállinn virði
Jón biskup fyrir helztan mann og mestan á
landi hjer«, segir Espólín; Jón biskup ljezt það
sumar. Ekki kom Baben aðmíráll út hingað
optar en í þetta sinn ; hjelt embætti 7 ár.
Eptirmenn hans fjórir í röð, Gyldenkrone
(1728—1730), Henrich Ochsen (1730—1750),
OttoM. Bantzau greifi (1750—1768) og Pröck
(1768—1770) stigu hjer aldrei fæti á land.
En þá kom hingað Norðmaðurinn Lauritz
Andreas Thodal, er einna beztan orðstfr
hefir fengið vorra útlendu stiptamtmanna.
Hann dvaldi hjer að staðaldri, að konungs
hoði, meðan hann var stiptamtmaður, 15 ár;
bjó á Bessastöðum og var búsýslumaður all-
mikill. Upp frá því voru stiptamtmenn látmr
hafa aðsetur hjer á landi; dvöldu þá opt-
sinnis vetrarlangt »heima« í Danmörku, og
stundum lengur, sjer til afþreyingar(l); því
danskir voru þeir áfram, nema Olafur Stef-
ánsson einn, er tók við af Levetzow, eptir-
manni Thodals (1786—1790): Friðrik Trampe
greifi (1805—1810), »gungumennið«, er Magn-
ús Stephensen konferenzráð kallar svo;
Castenschjold (1813—1819), er M. St.
sagði um, er hann fekk lausn, að »konungur
vor náðarsamlega hvílt hefði af þungbœrum
og þreytandi embœttisstörfum hjerd landú—,
hann hafði verið allt af með annan fótinn
suður í Khöfn og sárlítið gefið sig við em-
bættisstörfum, enda lítt til fær fyrir Ijettúð-
ar sakir og vanskörungsskapar; Ludvig
Moltke greifi (1819—1824) ; Peter Fjeldsted
Hoppe, dótturson þorkels Fjeldsteds Islend-
ings, stiptamtmanns í Norvegi (1824—1829);
Lorenz Angel Krieger (1829—1837), talinn
einhver hinn nýtasti valdsmaður útlendur, er
hjer hefir verið; þá Carl Emil Bardenfleth
(1837—1840) ; þá fporkell Abraham Hoppe,
bróðir P. F. Hoppe (1841—1847); þá M. H.
Bosenörn (1847—1849), lifir enn ; þá J. D.
Trampe (1850—1860), og loks Hilmar Fin-
sen (1865—1872).
Vegna lagsrnennsku við Friðrik konungs-
efni — Friðrik 7. — í æsku þeirra gerðist
Bardenfleth hirðmaður hans eptir að hann
kvæntist dóttur Friðriks konungs sjötta,
Vilhelmínu (1828). Fám árum síðar varð
hann bæjarfógeti í Friðrikssund, með því
hann undi sjer eigi við hirð konungsefnis,
er var óstands-skepna, sem kunnugt er; en
var veitt stiptamtmansembættið á Islandi
eptir L. A. Krieger, 1837. Honum hafði verið
boðið það með því skilyrði, að hann yrði hjer
kyr 10 ár að minnsta kosti; en að því vildi
hann ekki ganga; hefir sem aðrir íniyndað
sjer veruna hjer hálfgerða Síberíu-vist; varð
þó sú raunin á, að hann fór hjeðan hálf-
nauðugur, fyr en hann hafði óskað sjer, og
baðst eptir að komast hingað aptur, en fekk
ekki. Hann fekk sjer veitt embættið skil-
yrðislaust, er hann vildi eigi að öðru ganga.
Aður en hann Iagði af stað hingað vorið
1837, gekk hann fyrir konung, Friðrik sjötta,
að kveðja hann. Konungur lá veikur
og lagði Bardenfleth heilræði sín í rúmiuu,
»svo skilmerkilega og ljúfmannlega, að mjer
fanr.st mikið um«, segir hann. »Hann lagði
mjer það heilræði, að kynna mjer fyrsta ár-
ið, sem jeg væri á Islandi, rækilega löggjöf
landsins, tungu þess, helztu menn þjóðarinn-
ar og hagi hennar alla; að því búnu og fyr
eigi skyldi jeg taka til óspilltra málanna og
róta upp í hinu íslenzka sleni (slcndrianþ,
hjet mjer fulltingi sínu til þess«.
f>essi orð Friðriks sjötta hafa talsvert ó-
líkan keim því sem af honum befir verið
látið síðar meir, enda hafa þau eflaust þýtt
annað í hans munni en t. d. hjá ungum
frelsis- og framfaramönnum á vorum dögum;
en vel sýna þau, hver alúðarmaður hann var
í sinni köllun og hverjum manni betur
viljaður þegnum sínum, — á sína vísu.
Bardenfleth kveðst hafa látið sjer ráð hins
aldraða, reynda konungs að kenningu verða.
Hann segist hafa ferðazt undir eins fyrsta
árið víða um land til að kynna sjer það sem
bezt, og varið tómstundum sínum frá em-
bættisönnum til að kynna sjer íslenzk lög,
þau er frábrugðin voru dönskum, og eins
eldri tillögur embættismanna hjer um
ýmsa hluti, er honum virtist miklu skipta
að hrundið væri röggsamlega í betra horf en
áður var.
Hann kveðst hafa komizt bráðlega að raun
um, að aðalorsök þess, hve örðugt var að
komast úr sporum með öll hin helztu fram-
faramál landsins, var sundrung hinnar æðstu
stjórnar innanlands. Amtmenn voru sinn á
hvoru máli— þeir nafnar Bjarni Thorarensen
og Bjarni Thorsteinsson —, og stiptamtmað-
ur ef til vill báðum ósamdóma stundum;
þessi munur kom bæði fram í stjórn þess
umdæmis, er hver þeirra átti fyrir að ráða,
og eigi síður í tillögum við stjórnarráðin í
Kaupmannahöfn; hin meiri háttar mál köfn-
uðu þá í óbotnandi sæg af »upplýsingum« um
málið, sprottnum af ólíkum skoðunum, og
varð fyrir það óvinnandi vegur að komast að
greiniiegri niðurstöðu. f>ví fór fjarri, að á-
greiniugurinn væri helzt milli stiptamtmanns-
ins danska annars vegar og amtmannanna
íslenzku hius vegar. »f>egar jeg tók við em-
bættinu«, segir B., »bar þeim optast mest á
milli, amtmanninum í vesturamtinu og em-
bættisbróður hans í norður- og austurum-
dæminu, og voru þó báðir dugandi menn og
góðir ættjarðarvinir«. Víkur hann orðum að
því, að þar sem svo fátt sje um manninn
og allir þekkist, hætti opt við, að persónu-
legtjjsundurlyndi, ættarrígur o. fl. þess háttar
hafi óhæfileg áhrif á embættismálefni eða
almenn mál. f>að sje vel skiljanlegt um þá,
er byggja afskekkt eylönd, að þar fari saman
eintrjáningsleg fastheldni við forna háttu og
hleypidóma, og mikil óbeit á að lúta eða