Ísafold - 03.12.1898, Síða 2

291
ins? Oss er nær að halda, að hann
hefði ekki skilið þá neitt lakar!
Oss er ekki með nokkru lifandi
móti unt að hugsa með alvörugefni
um annað eins og það, að sitja 7—8
ár við latfnunám í þeim tilgangi, að
tala við mentaða útlendinga nú á
dögum. J>að er að minsta kosti eins
krókótt leið eins og að leggja á stað
héðan úr Reyk]avík austur í Árnes-
aýslu til þess að komast upp á Kjal-
arnes. Og miklu tvísýnni reyndar.
f>ví að úr Árnessýslu má áreiðanlega
á Kjalarnesið komast. En mjög hæp-
ið að komast latínuleiðina inn í skiln-
ing útlendinga. Nú á tímum eru
fráleitt meira en í hæsta lagi 2 í hverri
miljón manna, sem þykir handhægast
að tala saman á latínu, líklegast miklu
færri, að minsta kosti fráleitt nema
einn í einni miljóninni, síra Guttorm-
ur sem sé, síðan rektor lærði nútíð-
armálin og hætti að tala latínu, nema
rétt í viðlögum, orð og orð á stangli!
Rangfærslu- ásökunum rektora mót-
mælum vór algerlega, en kjósum helzt
að leiða þær hjá oss að öðru leyti,
til þess að gera ekki þessar umræður
að lítilsverðum stælum og stagli.
Um búnaðiim á Háloga-
landi og Finnmörk.
Eftir Sigurð Sigurðsson (frá Langholti).
I.
Hálogalandi og Einnmörk er nú
skift í 3 ömt, Nordlandsamt, Tromsö-
amt og Finmarksamt. f>að er endi-
löng strandlengjan frá f>rándheims-
firði utanverðum norður á Knöskanes,
og þaðan í austur og suður til Varg-
eyjar. f>að eru nálægt 100 mílurveg-
ar. Gefur því að skilja, að þessi hér-
uð muni ekki geta jafnast við að-
al-meginlandið að því er landbúnað
snertir og landkosti. Auk þess, hve
þau liggja norðarlega, þá er land þar
ákaflega vogskorið, firðirnir margir
stórir og aumir smáir, og mestur hluti
landsins eru fjöll og klungur. Á
nokkrum stöðum er að vísu töluvert
undirlendi, og dalir milli fjallanna
upp frá fjarðarbotnum, en alt sundur-
slitið af fjöllum og sjó. Sumstaðar
eru þó all-þéttbygðar sveitir, t. d.
Naumudalur, Botn, Máselfardalur
o. s. frv. Ennfremur margar eyjar,
stórar og smáar, þéttbygðar og mann-
margar, svo sem Hinn, Lófótareyar,
Vesturáll o. fl. Meðfram allri norð-
urströndinni ganga gufuskip, smá og
srór, til mannflutninga og vörutíutn-
inga, og koma við á helztu höfnunum.
Frá þeim ganga aftur gufubátar inn á
hvern fjörð, og út til allra helztu eyj-
anna. Skipin og bátarnir eru í sam-
bandi hvað við annað, og verður eigi
annað sagt, egi að samgöngur séu þar
góðar eftir vonum. Á hverju mann-
flutningsskipi eru 3 farrými.og erí mörg-
um þeirra þriðja farrými engu lak-
ara en annað í »Thyra«. Fargjald er í
öðru farrými á flestum skipunum 25
aurar á míluna og í þriðja 15 aurar.
Búnaðinum í þessum þremur ömt-
um svipar að nokkru leyti saman.
Langbeztur er hann þó og lengst á
veg kominn í syðsta amtinu (Nord-
landsamti),þarnæst í Trumsarsamti; en
lakastur í Finnmerkuramti. Másegja
yfirleití, að því lengra sem dregur
norður á við, því lakara sé búnaðará-
standið og öll menning yfirleitt. Fínn-
mörk er sízt. f>að er sama, á hvað
litið er, hvort heldur jarðrækt, húsa-
kynni eða þrifnað; því er þar öllu
stórum ábótavant, og verður minst á
það síðar.
Mun ég nú lýsa í fám orðum bún-
aðinum í hverju amti um sig, og hinu
helzta, er skylt á við hann.
II.
I Norðuramti er búnaður víða í dá-
góðu lagi, enda hefir honum farið
mjög fram síðari árin, og mest síðnstu
árin. f>ar er alstaðar sáð korni’ (byggi
og höfrum), og hepnast vel f flestum
árum. Eigi að aíður hefir kornyrkj-
unni farið þar aftur; en í þess stað
hafa bændur lagt meiri stund á að
afla heyja til skepnufóðurs. þykir
svara betur kostnaði að rækta gras
og halda kýr heldur en kornyrkjan.
Samfara þessari breytingu hefir kún-
um fjölgað, og meðferð þeirra batnað.
Nú síðustu árin hafa farið þar fram í
mörgum sveitum skoðanír, sem svo
eru kallaðar, að vetrinum, og sam-
fara þeim skoðun á öðrum penings-
húsum og fénaði. Veturinn 1897—98
fóru fram fjósskoðanir á 1320 stöðum
í 8 sýslum í amtinu. f>essar skoðan-
ir eru aðallega í því fólgnar, að litið
er eftir meðferð og hirðingu á sképn-
unum og gefnar ýmsar bendingar því
viðvíkjandi.
í sambandi við þessar fjósskoðanir
hefir á stöku stað í amtinu verið byrj-
að á því að veita verðlaun fyrir vel
unnin fjósaverk. Amtsbúnaðarfélagið
veitir fó til þessa að hálfu leyti við
hreppsbúnaðarfélögin. f>að eru fjósa-
konurnar sjáVar, sem fá verðlaunin,
en ekki eigandinn, nema því að eins,
að hann sé sjálfur í fjósinu.
Sauðfjárrækt hefir farið þar fram
síðari árin og fé fjölgað. Aður var
henni lítill sem enginn gaumur gefinn,
og þessar fáu kindur, er bændur áttu,
gengu úti lengst af; þeim var ekkert
fóður ætlað. Nú er breyting á orðin
f þessu efni og er meðferð þar á fé
allgó
í amtinu er einn búnaðarskóli, er
settur var á stofn 1893. Hann er í
Botni, einhverri af hinum beztu og
fegurstu sveitum 1 Norðuramti.
Meðferð mjólkur og smjörgerð er
þar víða í dágóðu lagi. Hefir mjólk-
urbúum fjölgað þar síðari árin, og
smjörverkunin farið batnandi. Mörg
þeirra eru smá, sem eðlilegt er, þar
sem svo erfitt er um samgöngur, og
víða langt á milli bæja. Stærsta
mjólkurbúið í amtinu hefir til með-
ferðar 6—7 þúsund pd. af mjólk á
dag. Mjólkurskálinn með öllu, sem
honum fylgir, kostaði 30 þús. kr.
Lófót og Vesturáll fylgja Norður-
amti. |>ar héfir jarðyrkju og búnaði
farið mikió fram síðustu árin. Scr-
staklega er til þess tekið, hve öllu
miðar skjótt áfram i Vesturál, bæði
búnaði, iðnaði og verzlun. f>ykja
Vesturálsbúar vera allmiklir framfara-
menn og félagslyndir, og vera ef til
vill fremri flestum öðrum löndum
sínum að dugnaði og framtakssemi.
Prestliólamálið.
jþað var dæmt í hæstarétti 10. f.
mán. og landsyfirréttardómurinn (frá
2. ágúst 1897) staðfestur í alla staði,
nema slept sektinni fyrir ósæmilegan
rithátt (10 kr.).
Hæstaréttardómurinn er svo látandi:
»Samkvæmt ástæðum þeim, er til-
greindar eru í hinum áfrýjaða lands-
yfirréttardómi, sem ekkert verulegt er
að athuga við, ber að staðfesta hann,
þó þannig, að sektin fyrir ósæmilegan
rithátt af kærða hálfu má niður falla
eftir atvikum og einkanlega með tilliti
til þess, að hafin hefir verið gegn hon-
um sakamálsrannsókn án nægilegs til-
efnis og henni haldið áfram meir en
2| ár.
því dœmist rótt vera:
Dómur landsyfirréttar standi órask-
aður, þó svo, að sekt sú, er Halldór
prófasturBjarnarson hefir verið í dæmd-
ur, fellur niður. I málfærslulaun við
hæstarétt greiðist hæstaróttarmálfærslu-
mönnunum Lunn og Asmussen 60 kr.
hvorum, og lúkist af almannafé*.
Með héraðsdómnum, uppkveðnum
14. desbr. 1896 af Bened. sýslumanni
Sveinssyni, var Halldór prófastur
dæmdur í 5 daga fangelsi við vatn og
brauð, auk málskostnaðar, og nær 40
kr. í iðgjöld (til þeirra Guðmundar í
Nýjabæ og jpórarins á Efrihólum) fyr-
ir rekaspýturnar, sem hann átti að
hafa tekið heimildarlaust, svo og 5 kr
sekt fyrir ósæmilegan rithátt.
Saga friðarins
með germönskum þjóðum.
Eftir
Dr. Absalon Taranger, prófessor.
II.
Friðurinn og rétturinn
Á lægstu menningarstigunum er
friðurinn ekki annað en millibils-næði
og hvíld frá ófriðinum, enda þýða og
friðarheiti Sanskrítarþjóðanna, Kelta
og Slafa, eiginlega hvíld eða þreytu,
eins og þegar hefir verið tekið fram.
En eftir því sem menningin eykst,
breytist þetta bráðabirgða hvíldará-
stand smátt og smátt í róttarástand,
lögbundna friðarskipan. |>ví hefir
enda verið haldið fram, að í huga
Germana hafi réttarskipanin verið al-
veg sama sem friðarskipanin, og í því
sambandi hefir verið á það bent, að
sá hafi ekki verið #friðheilagur«, sem
rekinn var út úr lögskipuðu maunfé-
lagi, útlaginn. Vitanlega var því og
svo farið; en samt voru ekki rétturog
friður jafnræð orð. f>að eru mismun-
andi hugmyudir, og hlutfallið milli
þeirra er þetta, að rótturinn er skil-
yrði fyrir friðinum. Veruleg réttar-
skipan skapar frið og heldur honum
við. Baráttan fyrir friðinum er því
barátta fyrir réttinum. Baráttan fyr-
ir friðinum setur sér því það takmark,
að fá það viðurkent, að friðrofin, ó-
friðurinn, sé réttarbrot, glæpur, sem
hegning eigi að sæta og girða eigi
fyrir. J>essi barátta er saga friðar-
ins.
Baráttan fyrir friðinum er þannig
barátta gegn ófriðinum. Saga friðar-
ins er því jafnframt saga ófriðarins.
Orlög þeirra beggja verða samferða
eins og kúpta og íbvolfa hliðin á
hringboganum: sigur annars þeirra er
tortíming hins.
|>egar á miðöldunum skiftu lögfræð-
ingar ófriðinum í einstaklinga-ófrið og
ríkja-ófrið (bellum privatum og bellum
publicum). Annars vegar er vopna-
burður einstakra manna gegn einstök-
um mönnum. Hinb vegar er vopna-
burður ríkja eða fullvaldra félaga gegn
öðrum fullvöldum fólögum. Á lægscu
menningarstigunum er allur ófriður
einstaklinga-ófriður. Nú á dögum er
allur ófriður ríkja-ófriður. Allar siðað-
ar þjóðír eru vaxnar upp úr einstak-
linga-ófriðinum. En ef á að segja sögu
friðarins, verður hún að byrja á sögu
einstaklinga-ófriðarins; því að afnám
hans er sigur friðarins meðal mentaðra
þjóðfélaga. J>egar oss er orðið Ijóst, á
hvern hátt því afnámi hefir fengist
framgengt, veitir oss auðveldara að
skilja baráttuna gegn ríkja-ófriðinum
og leggja dóm á líkurnar til þess, að
hann fáist afnuminn og friðurinn vinni
sigur í þjóðaréttinum.
III.
Réttareðii einstaklinga ófriðarins.
Einstaklinga-ófriðurinn er eftir rétt-
areðli sínu sumpart atvinnugrein, sum-
part athöfn til að halda uppi rétti
sínum. I hvorritveggju þeirri mynd
er hann ávöxtur sjálfbjargarfýsnar-
innar; og meðan hann er óhjákvæmi-
legt lífsskilyrði, er og siðferðisleg heim-
ild fyrir honum. Einkum á þetta við
einstaklinga-ófriðinn að því leyti, sem
hann heldur uppi rótti manna. Eftir
germönskum skilningi er honum ekki
að eins bót mælandi siðferðislega; hann
er siðferðisleg skylda, og sé sú skylda
látin undir höfuð leggjast, þá rýrir
það manngildi einstaklingsins, eða ríð-
ur því jafnvel að fullu. Gulaþingslög
segja, að enginn maður eigi rétt á sér
oftar enn þrisvar sinnum — hvorki
karl né kona, — ef hann hefni sín
ekki. Forn-norrænn réttur merkir hinn
mannlega réttarhæfileika; sá sem ekki
hefnir sín, eftir að honum hefir þris-
var verið misboðið, hann er ekki leng-
ur réttarhæfur í mannfólaginu; houum
verður skipað á bekk með þrælum.
j>að er óhjákvæmile^t að einstakl-
inga-ófriðurinn haldi uppi rótti manna,
meðan mannfélagið getur ekki gert
það. J>að er með öðrum orðum óhjá-
kvæmilegt, meðan félagsvaldið hefir
ekki tekið að sór að halda uppi rétt-
inum, fullnægja dómunum. Einstakl-
inga-ófriðurinn kemur þar fram í tveim
myndum: sem löglegt gjörtæki og sem
mannhefndir. Mannhefodirnar sækj-
ast eftir lífi manna; gjörtækið á að
eins við eignirnar; en verji, hand hafi
sig með vopnum, er gjörtækismanni
heimilt að drepa hann.
Meðan einstaklingnum er ætlað að-
hefna sín sjálfur, stendur og atvinnu-
ófriðurinn með blóma. Hann dafnar
innanlands, meðan ríkið getur ekki
kúgað hann, nó æðri menning haft
hemil á rándýrinu í manninum. Hér-
aðavírkin, sem enn sjást leifar eftir í
Noregi, eru ljósir vottar um ráns-ó-
friðinn þar. Og skærur frönsku og
þýzku riddara- stigamannanna eru
fyrirtaks-sýnishorn ráns-ófriðar, sem
ekki berst út úr landinu. En sé jarð-
vegurinn of ófrjór heima fyrir, eða hafi
þar verið svo rænt og ruplað, að lítið
sé eftir orðið, eða setji öflugt ríkisvald
sjálfræðinu einhver takmörk, þá verð-
ur ráus-ófriðurinn að víkingaferðum til
annara landa, þar sem einhver veru-
legur arður er að ránunum. Víkinga-
ferðirnar eru oss svo kunnar úr vorri
eigin 3ögu, að ég þarf ekki að fara
frekar út í það mál.
J>að er einstaklinga-ófriðurinn sem
atvinnugreiri, er fyrst vekur andstygð
germönsku þjóðanna. Gegu honum
hefja forvígismenn friðarins baráttu
sína. En í óslítanlegu sambandi við
baráttuna gegn ránsófriðinum stendur
og niðurbæling mannhefndanna og
gjörtækisins. Hvorttveggja hverfur
það hér um bil jafn-snemma úr mann-
fólagsskipaninni.
Aukaútsvör í Reykjavík 1899
eða
niðurjöfnun til sveitarþarfa eftir efnum
og ástæðuni.
Niðurjöfnnnarnefndin hefir nú lokið starfi.
sinn, S0. f. m. Það er töluvert meira en i
fyrra, sem hún hefir nú jafnað niður, eða
27,569 kr. i st.að 24,236 kr. þá. Þó hafa
útsvör ekki hækkað yfirleitt á hverjum
gjaklanda til neinna muna, heldur hefir
tala gjaldanda fjölgað óvanalega mikið
þetta ár. Minsta útsvar 2 kr., mesta 680
kr. (verzlanir Brydes, Fischers og Thom-
sens).
Hér ern þeir taldir, sem eiga að greiða
30 kr. eða þaðan af meira í aukaútsvar
næsta ár, 1899; hafi útsvarið á undan,.
1898, verið annað, er það sett milli sviga.