Ísafold - 19.08.1903, Blaðsíða 2

214
vera naiklu lengri eða það þurfti að
skeyta þá saman, svo að þeir yrðu
uógu laugir, en til þessa þurfti að
nota heilmikið af galvaDÍseruðum járn-
plötum og boltum, af vissri þykt og
lengd, en það var auðvitað ekki til á
staðnum, því að menn höfðu ekki bú-
izt við að skeyta þyrfti saman staur-
ana. Slíkar plötur hefðu að eins get-
að fengist frá útlöndum og eigi getað
komið að brúarstæðinu fyr en undir
haust í fyrsta lagi.
|>ingið í fyrra félst og á það, að ó-
hjákvæmilegt hefði verið að stöðva
verkið þegar svona stóð á, svo að
Tryggvi stendur sjólfsagt einn uppi
meö það af þingmönnum, að hægt
hefði verið að halda áfram verkinu,
eins og hann líka stendur einn uppi
með það, að heppilegra sé að hafa
brúna á Steinsvaði en Einhleypingi,
enda heldur haun hvorttveggja fram
einungis af ástæðum, sem þeir, er
þekkja hugarþel hans til mín, munu
ráða í.
Eins og mörgum nú orðið mun
kunnugt, liggur aðal-orsökin til þess, að
svo skrykkjótt hefir gengið með Lag-
arfljótsbrúna, í undirbúningi málsins,
rannsókn brúarstæðisins; hinn norski
ingeniör gerði ráð fyrir að botninn
væri fastari en hann reyndist að vera,
og hann hélt að fljótið yrði ekki svo
mikið í vöxtum, eins og það í raun
og veru gat orðið. — Jpess vegna var
í fyrra, eftir uppástungu minni, ákveð-
ið að reka staurana mikið lengra nið-
ur í botninn, ennfremur að hækka
brúna talsvert og lengja hana um c.
80 álnir.
Að öðru leyti vil eg benda þeim, er
vildu kynna sér þetta mál, á þing-
skjölin frá í fyrra, og sórstaklega á
bréf mitt til alþingis dags. 15. ág.
1902 (sjá alþingistíðindi 1902, þing-
skjöl 3. hefti, þingskjal nr. 161).
Reykjavík 17. ág. 1903.
Sig. Tkoroddsen.
Sínum augum litur imr á silfrið.
Ummæli dr. Valtýs alþm. Guð-
mundssonar um svör landshöfð-
ingja (sjá síðasta blað), búsetuna o.
fl., við 2. umræðu um stjórnarskrármáhð
í efri deild.
•Hæstvirtur landshöfðingi svaraði
upp á spurningar þingm. Barðstr. frá
eigin brjósti, vegna þess, að
hann vissi ekkert um skoðun ráðgjaf-
ans á málinu, og það var þó einmitt
hún, sem þingm. Barðstr. æskti eftir
að fá að vita hver væri.
f>etta finst mér hreint og beint
ó h æ f a, að stjórnarfulltrúinn skuli
ekki geta svarað þessum spurningum
fyrir hönd stjórnarinnar, því hann gat
búist við, að þær yrðu bornar upp;
það voru nægar ástæður til þess að
grenslast eftir skoðun stjórnarinnar, og
þingið átti fulla heimtingu á að fá að
víta hver hún væri.
Fyrsta spurning þingm. Barðstr. var
um það, hvort ráðgjafi íslands yrði
lagalega óháður ríkisráðinu. Landsh.
svaraði þessari spurningu með »jái«,
og bygði það á því, að ráðgjafinn væri
búsettur hér.
þessu verð eg hreint og beint að
mótmæla. Búseta ráðgjafans hér hefir
engin önnur áhrif á stöðu hans í rík-
isráðinu en þau, að hann kemur þang-
að sjaldnar, en ef hann sæti í Khöfn.
Upp á aðra spurningu sína, umþað,
hverja skoðuu ráðgjafinn hefði á því,
hvort tslandsráðgjafinn yrði meðlimur
ríkisráðsins, fekk þingm. Barðstr. það
svar hjá lh., að hann varðaði ekkert
um það.
Um það verð eg að segja, að það
er víst einsdæmi í þingsögu heimsins,
að þingmaður hafi fengið jafn kurteist
svar og vel orðað hjá nokkrum stjórn-
arfulltrúa, þegar þingmaðurinn hefir
spurt um það, sem hann á fulla heimt-
ingu á að fá að vita.
|>að er þó vanalega svo, að þegar
menn eru að gera samning um eitt-
hvert mál, og einhver vafasöm orð
koma fyrir, þá verður manni á að
spyrja hinn aðilann um, hvað ,hann
meini með þeim.
Við þetta kurteisa svar sitt bætir
hann svo því, »frá eigin brjóstú, að
ráðgjafi íslands geti ekki verið með-
limur ríkisráðsins. — Háttv. fram-
sögum. hefir tekið af mér ómakið að
svara þessu; en viðvíkjandi hinu, sem
hann bætti við, og sem líka kemur
fram á nefndaráliti nd., sem sé því,
að danskir ráðgjafar geti ekki látið
Islands mál til sín taka, þá er þetta
að mínu áliti algerlega rangt; og sönn-
unin fyrir því, að þetta álit mitt sé
rétt, eru athugasemdir ráðgjafans við
frumvarp þetta í fyrra. Eg tek það
fram, að eg skoða þessar athugasemd-
ir sem samning milli Islands og Dan-
merkur um það, hvernig eigi að skilja
þetta mál. í þessum athugasemdum
stendur, að dönsku ráðgjafarnir séu
skyldir til þess að mæla á móti, ef
íslandsráðgjafinn beri fram eitthvað
það, sem haggi jafnrétti danskra borg-
ara í ríkinu, og ef hann bæri fram
eitthvað, sem skerði einingu ríkisins.
Eru þetta ekki afskifti?
Jú, eg held það. Alveg eins er ís-
landsráðgjafinn skyldur til þess að
mæla á móti, ef Danir skyldu vilja
losa um sambandið við ísland, eða
halla rétti íslenzkra borgara í ríkinu.
Hvernig getur ráðgjafinn þetta? Sem
sérmálaráðgjafi hefir hann engan rétt
til þess. En hann getur það einmitt
vegna þess, að hann er ekki einungis
sérmálaráðgjafi, heldur og meðlimur
rikisráðsins.
Upp á 3. spurningu þingmanns Barð-
strendinga, um það, hvers vegna það
væri stjórnarfarsleg nauðsyn, að ráð-
gjafinn sæti í ríkisráðinu, svaraði
landshöfðingi því, að það væri svo
allstaðar, að málunum væri ráðið til
lykta í ríkisráði. Eu þetta er ekkert
svar. því hvers vegna er þetta álitið
nauðsynlegt allsstaðar? það kemur
til af því, að það er ekki álitin nægi-
leg trygging, aö einn maður fjalli um
málin.
Nefndarálitið frá neðri deild segsr
að það sé til þess, að ráðgjafarnir fái
vitneskju um hvað gerist, en það
er hreinn og beinn misskilningur.
Til að fá þá vitneskju, þyrftu þeir ekki
annað en að fá eitt eintak af stjórn-
artíðindunum. Nei, það er vegna
tryggingarinnar og eftirlitsins, sem
þeir vilja hafa. En er það nú svo
slæmt, að þeir hafi slíkt eftirlit? Nei,
það er jafnt trygging fyrir oss og
Dani í því. f>að gæti orðið bagalegt
eða jafnvel stórhættulegt fyrir oss, að
einn maður gæti komið fram hjá kon-
ungi öllu sem hann vildi.
Samkvæmt þessu álit eg, að íslands-
ráðgjafinn geti í vissum tilfellum skift
sér af dönskum sérmálum og danskir
ráðgjafar skift sér af íslenzkum sér-
málum; en þetta er mjög takmarkað
í athugasemdum stjórnarinnar við
frumvarpið í fyrra, og þær skoða eg
sem samning.
í nefndaráliti nd. stendur ennfrem-
ur, að ráðgjafinn beri ábyrgð fyrir al-
þ i n g i e i n u, sem Ijóslega sjáist af
því, að orðin »fyrir sitt Ieyti« í 3. gr.
stj.skrárinnar séu feld burtu. En
þetta sannar ekki neitt. Skyldi ráð-
gjafinn þá ekki geta borið ábyrgð fyr-
ir konungi? Jú, sannarlega. Að minsta
kosti mundi það þykja skrítið annars-
staðar, ef konungur gæti ekki komið
fram ábyrgð á hendur ráðgjafa sínum.
En eg geng Iengra. Eg álít að hanu
geti líka orðið kærður af ríkisþinginu
í þeim undantekningartilfellum, þegar
hann fer út fyrir sérmálasviðið, sem
meðlimur 'ríkisráðsins.
En það er öllu fremur annað atriði
en ríkisráðsákvæðið, sem eg álít var-
hugavert og eg hefi á móti í þessu
frumvarpi, og það er einmitt búset-
an. En þrátt fyrir það er eg í eng-
um vafa um að samþykkja frumvarp-
ið, af því það er skoðun mín, að vilji
þjóðarinnar sé það æðsta, og að hann
eigi að ráða. Fyrir honum beygi eg
mig, svo framarlega sem hann fer
ekki í þá stefnu, sem eg álít beinlíuis
hættulega fyrir landið. En gangi hann
að mínu áliti í þá átt, sem eg tel
hættulega, þá er eg auðvitað á móti
honum.
Búsetan hefir náttúrlega sína kosti,
svo sem þaDn, að það er greiðari að
gangur að ráðgjafanum, og að hann
getur betur fylgst með í málefnum
landsins. En hún hefir einnig marga
ókosti.
það hefir eðlilega vakað fyrir öllum
að fá innlenda stjórn, bæði fyrir fram-
8Óknarflokknum og hinum flokknum.
þeir hafa barist báðir fyrir því að ná
sama takmarki; en þar sem annar
flokkurinn hefir viljað ná öllu í einu,
þá hefir hinn hugsað sér millibilsá-
stand. Og eg er sannfærður um, að það
hefði Ieitt til sigurs, og að við værum
nú búnir að fá verulega góða kmlenda
stjórn, ef það ráð hefði verið tekið
nógu snemma, — miklu betri en felst
í þessu frumvarpi.
það sem eg tel til óheppilegra af-
leiðinga af búsetunni er í fyrsta lagi
það, að þar með er kostnaðurinn við
hína æðstu stjórn íslenzkra mála í
Kaupmannahöfn tekinn af Dönum og
honum varpað yfir á landssjóð ís-
lands. Um þetta skyldi eg nú samt
ekki mikið segja, ef Danir hefðu borg-
að þennan kostnað af eigin fé sínu;
því í rauninni er það bæði eðlilegt og
sanngjart, að hvert land borgi sína
Btjórn. En aðgætandi er, að Danir
hafa alls ekki borgað þetta af sídu fé,
heldur af íslenzku fé, því að launin
til hinnar æðstu stjóruaríslenzkra mála
í Kaupmannahöfn hafa, eins og laun
landsh., verið greidd af tillagi ríkis-
sjóðsins til Islands. Eins og menn
vita var það svo, þegar gjört var upp
milli Islands og Danmerkur, og Is-
lendingar fengu sinn fjárhag aðskilinti,
að þá skuldbundu Danir sig til að
greiða vextina af því fé, er inn hafði
runnið í ríkissjóðinn, með árlegu til-
lagi, með stjórnarkostnaði og með
gufuskipaferðum. þetta áttu að vera
vextirnir, og var þó ekki nándanærri
af öllu því fé, sem Jón Sigurðsson
hafði leitt söguleg rök að, að íslend-
ingar ættu tilkall til frá Dönum. í
raun réttri erum vér því að gefa Dön-
um þá fjárupphæð, sem áðurgreindur
kostnaður nemur fyrir þá.
í annan stað leiðir það af búset-
unni, að ráðberrann getur sjaldnar ver-
ið staddur í ríkisráðinu til að gæta
hagsmuna íslendinga í sameiginlegum
málum, og þar af leiðandi verður þeirra
miður gætt en ella mundi.
Ennfremur leíðir það af búsetunni,
að ráðberrann verður veikari út ávið;
hann kynnist minna hinum ráðherrun-
um, skiftir sér minna af sameiginleg-
um málum og eiga þeir því minna
undir honum, og skoða hann sem ut-
anveltubesefa, er ekki þurfi að taka
tillit til, þar sem þeir mundu taka
meira tillit til hans, ef hann væri með
þeim að staðaldri. Fyrir þetta verð-
ur hann veikur út á við, en allir vita
hve stórmikla þýðingu það hefir fyrir
hvert Iand, að stjórn þess sé sterk út
á við.
Aftur á móti verður hann alt oF
voldugur inn á við. Aður, meðan ráð-
gjafinn var í Khöfn, var landshöfðing-
inn sterkur milliliður; en nú er alt
vald dregið undir ráðherrann, fráamt-
mönnum, landshöfðingja og ráðaneyti,
svo að hann verður næstum því eins
og einvaldur Zar. Og má nærri geta
hve holl áhrif þetta hefir á þingið,
þegar meiri hluti þingmanna eru em-
bættismenn.
það er ekki svo að skilja, að eg
vilji gera embættismönnum vorum
neinar getsakir; en þetta er nú einu
sinni svo, hlýtur að vera svo, að slíkt
hefir áhrif, án þess það þurfi æfinlega
að vera af ásetningi.
|>að tel eg mikið óhapp, að stjórn-
in verði veik út á við en of voldug
inn á við, og vildi eg miklu fremur
hið gagnstæða, að hún væri voldug
út á við en veikari inn á við, þó það
megi heldur eigi vera um of.
J>á er og hætt við, að hér kunni að
myndast »klikka« utan um ráðherrann,
sem ekki mundi hætt við, ef hann
sæti í Khöfn; þar mundi hann og hafa
meira víðsýni og menningarstraumar
heimsins betur ná að leika um hann.
Enníremur mun það leiða af búset-
unni, að þingræðið verður minna. |>ví
að ef ráðherrann sæti í KhöfnogDan-
ir ættu að borga honum, þá mundi
þingið ekki hika sér við að steypa
honum úr völdura; en grunur minn er
það, að ef ekki þingið, þá að minsta.
kosti kjósendur muni hika sér við,,
þegar til kemur, að steypa ráðherran-
um, ef hann skyti sór undir dóm
þeirra. Kjósendurnir mundu segjar
»Nei, ekki viljum við setja ráðherrann
á eftirlaun, nú skulum við einmitt
kjósa menn, sem eru með honumo.
þá er eitt enn. Ráðgjafanum verð-
ur örðugra að sinna löggjafarundirbún-
ingi mála. þarna á hann að hafa alt
á hendi: löggjöf, umboðsvald og »re-
præseDtation«; hann verður svoönnum
kafinn, að hann hefir miklu minni
tíma til að gefa sig við löggjafarmál-
unum, en með því aö vera í Khöfn.
Störf landshöfðingja eru kölluð mikil
og eru það; en miklu meiri verða þó
störf ráðherrans. Eg veit það vel, að
að menD svara mér því, að hann hafi
aðstoðarmenn við störf sín, svo sem
landritarann og skrifstofustjórana. En
ætli það sé gerandi svo mikið úr því?'
Mun honum ekki verða nauðsynlegt
að hafa eftirlit með öllu, þar sem
hann hefir ábyrgðina á öllu samaD og
á að svara til alls fyrir þinginu. —
Enn má neÍDa flakkið milli Islands
og Kaupmannahafnar, sem hlýtur að
skerða vinnukraftinn að miklum mun.
í síðasta lagi er það, sem eg legg
mesta áherzlu á, að búsetan gerir það
örðugra að fá hið enska nýlendufyrir-
komulag eða landstjórafyrirkomulagið,
sem allir óska eftir. Eg er sannfærð-
ur um, að það hefði reynzt miklum
mun hægra, ef vér hefðum tekið milli-
stigið með búsetu í Khöfn. jpingið
mundi þá hafa fleygt á eftirlaun úr
ríkissjóði hverjum ráðherranum á fæt-
ur öðrum, sem sett hefði sig á móti
kröfum landsmanna; og grunar mig þá
að józku bændurnir í ríkisþinginu
mundu hafa farið að ókyrrast og biðja
stjórnina að losa sig við þessa plágu
en lofa íslendingum að sigla sinn eig-
in sjó; slíkt fyrirkomulag væri óhaf-
andi.
það er þannig margt að athuga við
búsetuna; en þrátt fyrir gallana, sem
henni fylgja, ér eg þó með henni, og
var það þegar á þinginu 1901, ef hún
væri fáanleg; því að bæði hefir hún
nokkra kosti og svo er að líta á vilja
þjóðarinnar.