Ísafold - 27.06.1908, Síða 2

H151
ISAFOLD
Bardaginn um sólina.
Reybjavíkurræða Indriða Einarssonar
á Jóns Sígurðssonar
afnaælishátíðinni 1908.
Ingólfur landnámsmaður varpaði
öndvegissúlum sínum fyrir borð þeg-
ar hann var kominn hér upp undir
land, og kvaðst mundu velja sér ból-
stað þar, sem súlurnar ræki á land.
Menn hans fundu öndvegissúlurnar
undir Arnarhváli; vér ætlum að það
hafi verið hér i lækjarósnum.
Ingólfur kom hingað, en menn
hans mæltu á móti þvi að setjast að
hér í. auðninni, því að þeir höfðu
farið um fögur lönd og auðug hér
fyrir austan fjall. En Ingólfur var
trúmaður mikill, reiddi sig á goðasvar
Óðins, og settist hér að.
Við köllum Reykjavík stundum Ing-
ólfsbæ, en það mætti eins vel kalla
hann Óðinsbæ, enda hefir bæjarstjórn-
in nefnt eina götuna hér eftir Óðni.
Þetta goðasvar Óðins er ekki eina
goðasvarið frá fornöld, sem sannast
hefir fram á vora daga. Nál. 4000
árum f. K. vildi einn af faraónum
Egiptalands grafa skurð úr Rauða-
hafi inn í Nil. Guðinn í Memfis var
spurður, og svaraði:
Þegar faraó getur siglt milli Rauða-
hafs og Miðjarðarhafs kemst Egipta-
land undir útlend yfirráð.
Sá Faraó hætti við, en eftirmaður
hans lét grafa skurðinn. Þá kom
Kambyses, og lagði undir sig Egipta-
land.
Skurðurinn fyltist sandi, og Egipta-
land varð frjálst, en nokkuru fyrir
Krists fæðingu var hann grafinn í
annað sinn; þá kom Aiexander mikli.
Þriðja sinn var skurðurin grafinn
1866, og þá komu Englendingar og
tóku að sér yfirstjórn landsins.
Arið 1703 voiu liér á borgarstæðinu
eitthvað 100 manns. Síðar á öldinni
komu hér »innréttingarnar« og fólkinu
fjölgaði. Kansellí og rentukammer
settust á rökstóla um, hvar höfuð-
staður landsins ætti að vera, og vildu
setja hann í Reykjavík, vegna þess,
að frá því land bygðist hefðu land-
skjálftar aldrei grandað húsum hér.
Og mér virðist ástæður stjórnar-
innar vituríegar.
í öllum höfuðstöðum eru mörg
steinhús, og Lissabon hafði hrunið
til grunna fyrir 30 árum. Hér á landi
var málið líka íhugað.
Magnús konferenzráð í Viðey sagði
að Reykjavík gæti ekki orðið mann-
margur bær, því að mótak mundi
fljótt þrjóta; en þá fluttust engin kol
til landsins.
Bjarni Thorarensen var að tala við
Geir biskup Vídalín, Bjarni skáld tal-
aði jafnan skorinort, og athugaði ekki
alt sem hann sagði; Geir góði var
bjartsýnn og ástúðlegur í tali sem
öðru; Bjarni sagði: Guð leit á Suður-
nes, þegar hann bölvaði jörðunni.
— En hann leit á sjóinn hérna fyrir
utan þegar hann blessaði jörðina aftur,
svaraði Geir góði.
Enda hefur sjórinn verið gullnáma
okkar frá því er bærinn varð til.
Kaupstaðurinn var úti í Örfirisey,
en 1786 eða 1787 druknaði skóla-
meistarinn frá Skáiholti hér á Grand-
anum á leið úr kaupstaðnum. Lík-
lega hefir hann fengið sér neðan í
því, áður en hann lagði upp úr kaup-
staðnum; þá þótti verzluninni ekki
fýsileg eyjarvistin lengur, að eg hugsa;
búðin var flutt á land og Reykjavík
varð konunglegur kaupstaður.
Það hefir hún verið siðan, og meira
en það.
Fyrir 100 árum var Reykjavík
konungssetur Jörundar sál. Það var
rösklega stjórnað hér hundadagana þá.
Hann kvaddi til alþingis til þess
að veita landinu stjórnarskrá, og ætl-
aði að leggja konungsvald sitt i hend-
ur því þingi, þegar það væri sam-
an komið. Annað var litt hugsan-
legt en að Englendingar væru að
baki Jörundar; hann bauð alt sem við
þráðum og alt sem landið hafði mist.
fón Sigurðsson sagði svo eg heyrði,
að engan ætti að furða á þvi,
þótt islenzkir föðurlandsvinir á þeim
dögum hefðu hætt lifi, æru og góssi
til þess að styðja Jörund leynt eða
ljóst.
Jörundur tók 7 menn út úr hegn-
íngarhúsinu', og gerði sér þá hand
gengna. Það var gott verk. Eg held
að ísland hafi meira gagn af sjö
mönnnm utan hegningarhúss en inn-
an.
Kona var hrapallega illa gift hér i
bænum; konunglegt leyfisbréf! og þarna
var hún skilin við manninn sama dag-
inn. Viku síðar konunglegt leyfisbréf
— og konan gift öðrum manni á auga-
bragði með fullu ráði og fúsum vilja.
— Röskleg stjórn! Fjör í fólkinu!
Maður á Suðurnesjum sækir um
leyfi til Jörundar til að eiga 2 konur
í einu. — Fær það — röskleg sjórn!
Getur meira en verið að ykkur
getist nú ekki að þessu; en það er
ekki meira en það sem gamli Lúter
gerði. Eg hefi lesið einhverstaðar að
hann hafi leyft Filippusi landgreifa af
Hessen að eiga 2 konur í senn, og
bið þá guðfræðinga, sem .við eru, að
fyrirgefa mér, ef eg lýg upp á Lúter.
Eg vil ekki með nokkru móti ljúga
upp á Lúter.
Jörundur tók hér ekkert handa sjálf-
um sér. Hann kom og fór allslaus.
En eg held að stærstur gallinn á
sjórn hans hafi verið sá, að hann var
stundum að gefa mönnum jarðir, og
hirti ekki um, hver jörðina átti, og
þær gjafir voru allar ónýttar, þegar
hann fór héðan.
íbúatala Reykjavíkur hefir verið
1801 . . 306 1901 . . 6700
1850 . . 1150 1907 . . xo,oo
Reykjavik spottast að öllum spá-
dómum og útreikningum. Eftir 1880
taldist mér svo til, sem bærinn mundi
hafa 5000 íbúa 1907, og 10000 árið
1931.
Þið vitið, hvernig Reykjavík hefir
farið með mig þar. íbúatalan var
3000 ár 1899, og 10000 1907. Hún
verður að fá sér úr þessu einhvern,
sem er meiri spámaður en eg.
Eins fer líklega um þá spádóma
að Reykjavík hafi 20000 íbúa 1922,
og 50000 1955, en 100000 um það
leytið sem Reykvíkingar fara að skrifa
árið 2000 á sendibréf og víxla.
í þjóðhátíðarræðu lýsti G. B. landl.
Reykjavík eins og unglingsstúlku, sem
er vaxin upp úr fötunum. Upphlut-
urinn nær niður á herðablöðin, og
verður ekki reimaður að framan; svo
sést í skyrtuna niður í mittið. Þá
kemur pils, sem nær* niður fyrir hné,
niður úr pilsinu eru langar bifur, og
allar tærnar standa fram úr skóm og
sokkum.
Konferenzráðið í Viðey spáði okk-
ur móþrotum; en hann grunaði ekki
að við yrðum vatnslausir hér i bæn-
um. Alt vatn sem til er hér í jörðu
hefir verið þurrausið upp. Við getum
ekki hálfrakað okkur né þvegið né
baðað af tómum vatnsskorti. Menn
þvo sér öðru megin, og snúa svo
þeirri hliðinni að nábúunum þann dag-
inn. Bæjarstjórnin lét grafa til vatns —
náttúrlega í Vatnsmýrinni. Þar hlýt-
ur vatnið að vera, fyrst landið heitir
Vatnsmýrin — en þá finnur hún gull;
en hvað ætla þeir firini nú þegar þeir
fara að grafa eftir gullinu? Það væri
rétt eftir mýrinni að láta þá ekki
finna neitt.
Það er ekki unt að reikna Reykja-
vík út.
Samt hefir bærinn mörg sömu ein-
kennin, sem merkustu bæirnir í ver-
öldinni.
Reykjavík er reist á 7 hæðum, eins
og Róm, — þegar hún er orðin bygð
upp að Elliðaám.
Hún vex i austur eins og aðrar
stórborgir.
Menn segja að það sé ekki undar-
legt að New-York og London vaxi
til austurs, því að þær vaxa niður að
höfnum; en þegar París byggist aust-
ur á við, sem hún gerir, þá vex hún
upp með Signu, og burt frá aðflutn-
ingunum og hafinu.
Það mun vera bardaginn um morg-
unsólina, sem lætur alla stórbæi vaxa
í austut'.
Sama má segja um reykinn og reyk-
jarlyktina. Eg ók í járnbrautarlest til
Lundúna, og spurði mann sem sat í
vagninum: »Hvénær sjáum við Lond-
on?« Við næstu bugðu á brautinni
bendir hann út um gluggann á stór-
eflis-ský, kolsvart: »London er þarna
undir svarta skýinu.* Reykjarmökk-
nrinn frá borginni sést margar rastir
vegar.
— Þegar eg kom fyrst til Reykja-
víkur úr tæru, sveitaloftinu fann eg
ekki reykjarlyktina fyrr en eg kom
niður að húsi Jóns háyfirdómara Péturs-
sonar. í haust eð var fundu ferða-
menn reykjarmóðuna og reykjarlykt-
ina frá bænum rétt fyrir neðan Læk-
jarbotna.
Arið 1849 nam alt sem ísland seldi
og keypti frá útlöndum 3 miljónum
króna. 1906 seldi Reykjavík og
keypti frá útlöndum 7 milj. króna
virði. Peningar hafa fallið í verði
um helming, en þó að svo sé, eru
viðskifti Reykjavíkur einnar nokkuru
meiri nú en viðskifti alls landsins
1849.
Sóknarnefnd í Skotlandi hafði ráðið
nýjan prest ungan til safnaðarins. Þeir
komu með hann á safnaðarsamkomu
og bentu honum í kyrþey á unga hefðar-
mey, og létu í ljósi við hann að söfnuð-
urinn mundi vilja fá hana fyrir prest-
konu. Presturinn var lofaður, þó að
þeir vissu það ekki, og færðist und-
an því:
— I have my own Jane«, sagði
hann (Eg hefi hana Sjönu mína.).
Reykjavík er hún Sjana okkar. Við
viljum helzt vera hér, Og tökum hana
fram yfir aðra bæi. Hve nær sem
við komum hér fram í fjallaskörðin,
og sjáum Skólavörðunæ bera við haf-
ið, þá slær hjartað í okkar hraðara.
Sjana okkar er ekki langt í burtu, þvf
undir einhverju húsþakinu hérna býr
öll sæla vor og gleði, hvort sem hún
er rnikil eða lítil.
Lifi Reykjavík, blómgist hún og
blessist, og verði fræg um viða ver-
öld!
Sufiiikesisinn.
Henni er ek’ki ætlað að standa yfir,
sundkenslunni í Laugunum, nema svo
sem tveggja mánaða tíma. Hófst
snemma í maí, og verður nú lokið
næstu mánaðamót (1. júlí).
Það er nauða-óhagkvæmt bæjarbú-
um.
Hún ætti vitanlega að statida yfir
sumarmánuðina alla, hlýjasta kaflann
úr árinu, og bærinn ekki að láta sig
muna um, þó að þurfi að kosta einn
mann tveim mánuðum lengur en ella,
sundkennarann.
Eins og nú er hagað kenslunni,
virðist hún ekki ætluð öðrum en skóla-
nemendum einutn, (Mentaskóla og
barnaskóla).
Iðnaðarmenn og verkamenn hafa
engan tíma frá starfi sínu fyr en á
kvöldin, undir náttmál. Og laugin
er ekki heitari en það, að ósyndir
menn kveinka sér við þvi, að vera
lengi niðri I svo seint á kvöldi, þeg-
ar farið er að kólna, fyr en þá er
kotnið fram á sutnarið.
En pegar kotniÖ er fram á sumarið
— þá er lauginni lokað!
Það er stórum misráðið, að skjóta
loku fyrir öll sundnot af laugunum
allan hásumartimann. Ekki sízt þeg-
ar nýbúið er að kosta til þeirra stórfé.
Það er eins og alt verði álappalegt
í þessum bæ, hvað snoturt sem það
er í sér. Er það ekki óheyrilega
hlægilegt, að hafa þarna mörgum
stórborgunum betri og hagkvæmari
sundstað, rétt við tærnar á sér — og
loka honum, þegar komið er að því,
að öllum þykir bezt að nota hann?
En þetta verður nú sjálfsagt lagað.
Dingmálafundur
stendur til að haldinn verði við
Olfusárbrú fimtudag 2. júlí, hinn sið-
asti af 5, er boðað hafa þingmanna-
efni Árnesinga, þeir Hannes Þorsteins-
son ritstjóri og Sigurður Sigurðsson
búfræðingur (hinir á Stokks^yri, Húsa-
tóttum, Vatnsleysu og Stóru-Borg),
dagana 28. júní til 1. júlí.
Það kvað vera von á lionum sjálý-
utn, ráðgjafanum, á Ölfusárbrúarfund-
inn, að freista, hvort glæsimenskan
getur eigi skinið svo skær þar, að
kjósendasafnaðurinn fái glýju í augun,
falli fram og tilbiðji h a n n og kjör-
gripinn, sem hann flytur (Uppkasts-
endemið), og syngi »dönsku mömmu«
lof og dýrð fyrir hennar botnlausu
náð og miskunnsemi við sín þver-
brotin börn, ölmusufólkið »þar uppi«
(eða »þar á eynni«).
Kynlegt kappsmái.
Undarleg meinloka.
Það kallar eitt stjórnarblaðið (L.)
undarlega tneinloku, er sjálfstæðismenn
ætluðust til þess af nefndarmönnun-
um íslenzku, að þeir legði fram fyrir
þjóðina laga-uppkast sitt með þeim
ummælum, að »þetta hafi þeir geta
lengst komist; nú sé það landsmanna
að þiggja eða hafna.«
En hvað var sjálfsagðara en að ætl-
ast til þess af nefndarmönnunum, sem
hver einasti sanngjarn umboðsmaður,
sá er eigi hefir umboð til fullnaðar-
satnninga, telur beina skyldu sína?
Sérhver umboðsmaður, er fengið
hefir umboð til saimmiga-um!e:tunar
við gagnaðilja, kemur að loknu starfi
til umbjóðanda síns, leggur málið í
hans hönd og viðurkennir óháðan rétt
hans til að fara með það eftir eigin
vild: fallast á það svo vaxið, sem hann
(umb.m.) hefir frá því gengið, breyta
því eins og hann telur sér henta, eða
hafna því gersamlega, ef honurn sýn-
ist svo.
Og þann veg Iitu nefndarmennirnir
sjálfir á umboð sitt og ætlunarverk i
nefndinni, — alt þangað til þeir hófu
lifróðurinn fyrir fóstri sinu. Uppkast-
inu, eftir að þeir komu hingað heim.
— Iiafni hún pví (þjóðin), ej hiín
vill. Taki hún pví, ej hún vill. Okk-
ar skylda var pað eitt, að geja henni
kost á pví hvorutveggja-
Þetta eru þeirta óbreytt orð, nefnd-
armanna sjálfra, er þeir stigu hér
á land — áður en Uppkasts-hitasóttin
kom á þá. Og þegar athuguð eru
afskiftin af málinu síðan, þá er vanda-
laust að sjá, hvar tneinlokan liejir hlaup-
ið Jyrir.
Blaðið skilur ekki, hvers vegna öll-
um virðist nefndarmönnum hollast að
segja ekki fleira um þetta mál?
Það er vegna þess, meðal annars,
að þjóðin hefir rekið sig á margfaldar
rangfærslur þeirra og ósanninda-flækjur
í þessu máli (undirskrift beggja text-
anna, sem engin var, falsaða þýðingu
o. s. frv.).
Skilur það þá?
Rækileg umhugsun.
Af miklum fjálgleik er því haldið
fram, að ráðum nefndarmanna sé sjálf-
sagt að hlita; annað sé goðgá,- Þeir
hafi mest og bezt um málið hugs-
að, rannsakað það út í yztu æs-
ar, og velt því fyrir sér á allar hliðar.
Fyrir því séu þeir allra manna færastir
að leiðbeina skilningi almennings á
frumvarpinu.
Síst kemur oss til hugar að bera
brigður á það, að þeir hafi hugsað um
málið töluvert. Og kært væri það
oss, er heima sátum og biðum með
eftirþrá úrslitanna, ef nefndarmennirnir
vildu og gætu hrundið þeim orðasveim,
er um það hefir gengið og gengur
enn, að eigi all-litlu af starfstíma nefnd-
arinnar hafi verið varið til veizlnfagn-
aðar og annars gleðskapar. Því að
kunnugt er, hver áhrif slíkt hefir á
starfshug manna og sannfæringarfestu,
er hætt við að margur kunni að hugsa
á þá leið, að ekki væri með öllu ugg-
laust um, að betur hefði.mátt að mál-
inu vinna.
Htn sorglega sannreynd er hér sú,
að eftir því sem á leið nefndarstarfið,
hopuðu landar vorir allir, að einum
undanteknum, æ lengra og lengra frá
þeim grundvelli, sem þeir hófu starfið
á, — peitn eina grundvellí, sern á mátti
byggja og sjáljsagt var að byggja á.
Það virðist því eðlilegt að líta svo
á, að því lengur sem þeir hugsuðu
um málið, því danskari augum hafi
þeir á það litið, — því meiri dám
hafi þeir dregið af sessunautum sin-
um hinum dönsku.
Þeir haja gefið oj tnikið Jyrir golt
samkotnulag við pá, — gefið meira en
þeir áttu; því að frelsi og sjálfstæði
niðjanna má enginn gefa eða láta falt.
Vér, sem heima sátum, höfum einnig
hugsað um málið. Vér höfum hugsað
um það ollum stundum, og því ræki-
legar sem vér veltum því fyrir oss,
því sannfærðari verðum vér um það,
að grundvöllur vor er öruggur, og því
hugðnæmari verður hann oss.
Á honutn stöndum vér og hugsum
oss aldrei að vikja.
Grundvöllur vor er: óbundinn sjálj-
stceðisréttur Islendinga og bjargjöst trú
á peitn rétti.
Af þessum grundvelii hafa nefndar-
mennirnir oltið í utanförinni og um
leið mist trúna — við »umhugsunina«.
Sá er muuurinn þeirra og vor.
Málum blandað.
Nefttdarmenn vorir skýra svo frá,
að þeir hafi farið á fremstu grös við
Dani um að sjálfstæði voru yrði sem
allra bezt borgið með þessum satnn-
ingi. — Og vér sjáum það á nefndar-
plöggunum, að þeir haja brugðið sér
skyndiferð (7. tnarz) upp á efstu hnjótn.
En þar mun þeitn hafa þótt næðinga-
samt.
Þeir segjast hafa talið það skyldu
við þjóðina, að hún fengi sjálf að hafa
atkvæði um þetta stórmál. En að það
hefði ekki lánast, ef ekki hefði orðið
af samkomulagi í nefndinni — þeir
neitað að skrifa undir Uppkastið.
Vér tökum þessa rökfærslu gilda,
eftir atvikum. Vér erum þeim þakk-
látir fyrir að hafa borið fram kröfur
vorar, eins og þær eru í raun réttri
og eins og þær hljóta að verða eftir-
leiðis, — þó að hitt hryggi oss jafn-
framt, að þeim þvarr þrek og þraut-
seigja til að halda þeim fratn til sigurs.
Vér viljum ekki taka hart á þeint
fyrir pað, þótt þeir skrifuðu að lokum
undir Uppkastið, hafi undirskrift þeirra
verið skilyrði fyrir því, að þjóðin fengi
nokkuð að sjá af störfutn uefndar-
innar.
En hitt er ófyrirgefanlegt af þeint,
að ganga nú i lið tneð Dönum og neyta
allra ráða til að neyða pjóðina til að
ganga að pessum samningum, svo ger-
satnlega óaðgengilegir og óliœfir sem peir
eru. Það er kynlegt kappsmál.
Þetta verður aldrei vítt urn of. En
hér er að tefla um tvö atriði, sem
rangt er að blánda saman.
Veritas.
--------SsSx>5--------
Undírtektiriiar.
S í m a ð í dag til ísafoldar af Sauð-
árkrók:
Um helgina síðustu þrír þingmála-
fundir hér í firðitium, á Reykjum,
Sauðárkrók og Hofsós.
Stefán varði sínar gjörðir og nefnd-
arinnar af mikiu kappi, og svaraði
fyrirspurnutn skýrt og skorinort. En
enginn varð til að taka í streng með
honum það eg til veit; hefi þó ekki
greinilegar fréttir af Hofsósfundinutn.
Hér á Sauðírkróksfunditium töluðu
þeir í móti Stefáni síra Hallgrímur
Thorlacius og Pálmi Pétursson kaup-
stjóri, en ýmsir báru upp fyrirspurn-
ir, þar á meðal Ólafur Briem, sem
hefir tjáð sig móti Uppkastinu, en
ekki boðið sig fram til þings enn;
þó held eg það verði.
Blaðið 'Norðurland er mjög ákveðið
móti Uppkastinu.
Mannalát.
Hér andaðist miðvikudagskveld 24.
þ. m. (Jónsmessu) síra Lárus H. Hall-
dórsson, prófasts Jónssonar á Hofi í
Vopnafirði (f 1881) og fyrri konu
hans Gunnþórunnar Gunnlaugsdóttur
dómkirkjuprests Oddssonar. Hann
var fæddur á Hofi í Vopnafirði 10.
jan. 1851, útskrifaðist úr lærða skól-
anum 1870 og af prestaskólanum
1873 með 1. eink. í báðum prófum,
varð síðan skrifari hjá Pétri biskupi,
kvæntist 1876 fósturdóttur hans
Kirstínu Guðjobnsen, er lifir mann
sinn með 3 börnutn þeirra: Guðrúnu,
er á Sigurbj. Á. Gíslason guðfræðis-
kand., Pétri nólnasetjara og Valgerði,
sem er ógift. Prestsskap byrjaði síra
L. að Valþjófsstað 1877, varð prófast-
ur Norðmýlinga tveim árurn síðar,
en var leystur frá embætti 1883 vegna
þess, að hann afræktist suma helgi-
siði þjóðkirkjunnar, svo sem að klæð-
ast prestskrúða fyrir altari eða við
aukaverk ra. fl. Þrem áruni síðar
gerðist hann prestur utanþjóðkirkju-
manna í Reyðarfirði og bjó þá búi sínu
í Kollaleiru. Eftir það var hann 2 ár
fríkirkjuprestur í lleykjavík (1899—
1901). Upp frá því stundaði hann
kenslu hér í bænum og vann að