Ísafold - 21.11.1908, Side 1

Kemur út ýmist einu sinni eða tvisvar i
viku. Yerð árg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis B kr. efta l1/* dollar; borgist fyrir
mibj&n júlí (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD
Uppsögn (skrifleg) bundin vib áramót, er
ógild nema komin sé til útgefanda fyrir
1. okt. og kaupandi skuldlaas vib blabib.
Afgreibsla: Austurstrœti 8.
XXXV. árg.
Reykjavík laugardaginu 21. nóv. 1908.
72. tölublað
I. O. O. F. 89H278V2._________________
Augnlækning ók. 1. og 3. þrd. kl. 2—3 i spítal.
ForngripaSafn opið á mvd. og ld. 11—12.
Hlutabankinn opinn 10—2 x/s og 6 */*—7.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa frA 8 árd. til
10 sibd. Álm, fundir fsd. og sd. 8 V* siOd.
Landakotskirkja. Gubsþj.91/* og 6 á helgidögum.
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—B.
Landsbankinn 101/*—21/*. P**akastjórn við 12—1.
Landsbókasafn 12—3 og l -d.
Landsskjalasafnið á þi.uM fmd. og Id. 12—1.
Lækning ók. i læknask. þrd. og fsd. 11—12,
Náttúrugripasafn (i landsb.safnsh.) á sd. I1/*—21/*.
Tannlækning ók. i Pósthússtr. 14, l.ogS.md. 11—
Faxaflöabáturinn Ingölfur
fer til
Borgarness nóv. 24. 28.;
des. 3. 9. 13- 20.
Keflavíkur des. 6. 16. 18. 28.
Ógoldin orgelgjöld til dóm-
kirkjunnar fyrir drið 1907 verða tekin
lögtaki, ef þau eru ekki greidd til
Kristjáns Þorgrímssonar, innheimtu-
manns þeirra, innan 14 daga.
Fyrir hönd sóknarnefndar
K. Zimsen.
Bankarnir.
Bankafróður maður helir beðið ísa-
fold fyrir þessa grein:
Stjórn íslandsbanka hefir verið fund-
ið það til foráttu nýlega á prenti, að
hún vildi ekki veita fasteignarveðslán,
þótt hún hafi peninga til að kaupa
fyrir bankavaxtabréf.
Eiginlega veðdeild hefir sá banki
ekki, þótt hann geti, þegar banka-
stjórnin álítur að fé megi verja til
þess, lánað út móti fasteignarveði,
og þótt hann hafi gefið í einu eina
miljón í bankavaxtabréfum út á þau.
Bankinn hefir gefið út eina miljón í
þessum bankavaxtabréfum, og seldi
hana í Kaupmannahöfn í fyrra vetur,
þegar ástandið var verst þar. Hann
tapaði 20,000 kr. á sölunni, og þó
var lokið lofsorði á atorku banka-
stjórans (E. Schou) að koma þeirn út
með ekki meiri afföllum.
Að íslandsbanki heldur ekki áfram
að lána út á jarðir og hús kemur af
því að hann má ekki missa það fé frá
viðskiftalífinu, að hér hafa verið reist
hús langt frarn úr hófi, og að ekki
er hægt að sjá fyrir, hvenær hægt
verður að selja næstu ntiljónina í
bankavaxtabréfum án mikils skaða.
íslandsbanki hefir í rauninni sama
sem lánað sjálfur gegn fasteignarveði,
þegar hann ieypti í sumar af Lands-
bankanum ^/2 miljón í bankavaxta-
bréfum. Það létti undir fyrir Lands-
bankanum og gerði hann peninga-
birgari, því að Landsbankinn gat ekki
komið bankavaxtabréfum sínum út nú,
þótt Landsbankastjórinn segði á al-
þingi 1905, að bankastjóri Gliickstadt
i Khöfn mundi selja bréfin fyrir sig.
Síðan hefir íslandsbanki keypt hér
um bil ^/2 miljón af bankavaxtabréfum
Landsbankans af einstökum mönnum,
þvi að Landsbankinn hefir ekki séð
sér fært að kaupa þau af þeim. Hvernig
væru þeir menn staddir nú, ef þáð
hefði ekki verið gert ?
Fyrir bankana á íslandi hefir ávalt
verið hægast að fá lán í Danntörku,
og svo er i rauninni enn. Dönsku
bankarnir rétta þeim hjálparhönd eftir
mætti, en verða sem eðlilegt er að
sjá sjálfum sér borgið. En vextir
eru mjög háir í Danmörku nú um
stundir, og hver sem getur komist
hjá því að leita þangað, hann gerir
það. í síðasta mánaðarreikningi ís-
landsbanka (sbr. Auglýsingablaðið) er
skuld hans við erlenda banka 2 milj.
800 þúsund kr. Af því er svo litið
skuld til Danmerkur, að það er ekki
teljandi, langt fyrir neðan 100,000 kr.
Skuldin við Danmerkurbankana hefir
alt af farið minkandi síðan E. Schou
bankastjóri kom heim aftur i vor,
en bankavaxtabréf Landsbankans eru
comin hingað og þangað út um lönd
að veði fyrir peningalánum. Því fer
djarri, að hagur sé að kaupa bréf, sem
gefa að eins af sér 4V2°/o< til Þess
veðsetja þau fyrir lánum, sem kostuðu
fyrst íslandsbanka 6°/0, ogsíðar 5V20/o-
En íslandsbanki hefir keypt þau af
því, að það var álitið vera almenningi
til hagræðis hér á landi, og hefir út-
vegað lán út á þau.
Sumarið 1907 hafði íslandsbanki
fengið loforð urn að keypt yrði af
honum ný hlutabréf fyrir alls 2 milj.
kr., en það tókst þvi miður ekki vegna
þess, að umræður á þingi voru svo
erfiðar í bankans garð, og sumir þing-
menn vildu taka meira af ágóða bank-
ans fyrir leyfið en áður var tekið.
Fréttir af því voru símaðar til Khafnar
og Norvegs, og tilboðið var tekið
aftur. Svo fór um þá tilraun til þess
að útvega lán erlendis. Allir vita þó,
að þvi peningabirgari sem bankinn
er, því meira gagn getur hann gert
landinu.
íslandsbanki hefir verið víttur um
skör fram fyrir að taka fyrir ábyrgðar-
lánveitingar. Þau eru tvíeggjað sverð,
' er sá getur sært sjálfan sig á, er með
fer. Menn lenda í ábyrgðaflækju,
sem þeir komast seint eða aldrei úr,
og ef lánþegi fer á höfuðið, getur
hann dregið á eftir sér heilan hóp af
ábyrgðarmönnum. Blöðin eru nú
farin að " amast við þessum lánurn.
Það stóð hér í einu blaði fyrir nokkru,
að maður hafi fengið í sumar bjá
Landsbankanum 89,000 kr. ábyrgðar-
lán tryggingarlítið eða tryggingarlaust
í raun og veru. Það er ekki forsjál
bankastjórn, er slíkt lán veitir, ef
satt er.
íslandsbanki á ekki til sjálfur nema
3 milj.; það er hlutafé hans. Ef hann
skuldar erlendis meira en hann á nú,
þá geta erlendir skuldunautar — þegar
illa árar hjá þeim — gengið að hon-
um, heimtað fé sitt og gert hann
óráðandi sjálfs sín bjargráðum. Hann
hættir þá að ráða sjálfur, hvað hann
gerir. Lánveitendur (erlendu bank-
arnir) fengju þá völdin í hendur, og
alt viðskiftalífið hér yrði um leið
ósjálfstætt út á við.
Jafnaðarreikningur bankans í októ-
bermánuði nam 98/4 miljón kr.; ef
viðskifti útbúanna væru tekin inn í
hann, hefði sú fjárhæð komist tölu-
vert fram úr 10 milj.
Jafnaðarreikningur síðasta árs nam
52 milj., og er það ákaflega mikið í
samanburði við jafnaðarreikning Lands-
bankans sama ár, sem var 15 milj.
Nú vita menn, að jafnaðarreikning-
urinn 1908 hlýtur að fara frarn úr
80 rnilj. Það ber þess ljósastan
vott, að íslandsbanki gerir alt sem
honum er unt til þess að greiða fyrir
viðskiftum manna. Enda munu nú
öll íawÆfl-viðskifti erlendis, sem áður
voru alveg í höndunum á dönsk-
um bönkum, vera komin í hendur
íslenzku bönkunum. Það er ekki auð-
hlaupið að því, að reka meiri verzlun
á einu ári með einum 3 milj. kr., og
það er ekki alls kostar tryggilegt.
Undirstaða undir hverju húsi verður
að samsvara stærð hússins,sem á henni
er reist, og verður að vera því traust-
ari, sem húsið er hærra.
Það er óvarlegt, að veitast mikið að
'bönkunum, þegar tregt er um láns-
traust erlendis. Slíkt getur rýrt láns-
traust þeirra og stofnað viðskiftalífi
landsins í voða. Heill lands er oft-
lega komin undir framsýni bankanna.
?eir verða að reyna að sjá það fyrir
i ram, hvort sú eða sú braut, sem við-
skiftalífið er að komast út á, er heilsu-
samleg eða ekki. íslandsbanka virðist
ekki vera um að taka dýr lán og tor-
tengin til þess að lána það fé út aftur
alveg út í bláinn, eða án þess að vita,
ívað hann ætlar að gera við það sem
tann fær að láni. Það mun vaka
jýrir honum aðallega, að fá þessar 2
milj. fyrir hlutabréfin, sem hann hefir
teimild til að gefa út. En það er
ekki' hægt, meðan erlendur peninga-
markaður er eins og hann er nú.
Ingólfs-líkneskið.
Hvar nu er komið.
Þorra manna dettur sjálfsagt ekki
annað í hug en að eftir fáein ár standi
Ingólfur landnámsmaður á einhverjum
fegursta bletti í bólstað hans, Reykja-
vík, gnæfi hátt yfir bænum, í öllum
sínum Ijóma: eirsteyptar hugsjónir
íslenzks höggmyndasnillings, þakklæt-
isinning til höfundar höfuðstaðarins,
þegjandi vottur íslenzks þjóðarmetn-
aðar.
Eins og uú er komið, eru engar
horfur á, að sú fagnaðarstund renni upp
yfir þennan bæ í bráð, — nema aðrir
skerist nú í tveggja ára leik nefndar-
innar, sem málið tók að sér. Og
það ekki einhvern tíma, heldur núna
undir eins, umsvifalaust.
Hvers vegna?
Því verður *ekki svarað til hlítar
nema sagt sé frá öllum málavöxtum.
Og það ætla eg að gera; segja þá
sögu í fám orðum, að vitnisburði þess
eða þeirra manna hér í bæ, sem málinu
eru gagn-kunnugastir.
Tildrðg niálsins.
Haustið 1906, eftir alþingismanna-
förina, kom það til orða, að Danir
gæfu íslandi J a s o n s-líkneski Thor-
valdsens, landa vors, það er fyrst
gerði hann frægan. Dönsk blöð
ræða málið: þykir betur eiga við að
landinu sé gefin mynd af I n g ó 1 f i
landnámsmanni, er höggmynda-
smiður íslendinga búi til. Einar Jóns-
son gerir þá frumvarp að myndinni.
En meðan sjá Danir sig um hönd
og hætta við gjöfina: hvorki þeim né
íslendingum þótt annað hlýða en
að vér kæmum oss upp s j á 1 f i r
slíku minnismarki. Fregnir um þenm
an afturkipp berast heim, ísafold seg-
ir ekki annað hlýða en að vér kom
um oss sjálfir upp myndinni, eggjar
menn á að gangast fyrir samskotum,
ríður sjálf á vaðið — til þess að eiti-
hver byrji —, og fám dögum síðar
kemur Iðnaðarmannafélagið til sög-
unnar og leggur fram 2000 kr. til
myndarinnar, tekur að sér forgöngu
málsins, og kýs menn úr sínum flokki
því til framkvæmdar. Næstu daga
(29. okt.)sendir nefndin Einari Jóns-
syni svofelt símskeyti:
Iðnaðarmannafélagið gengst jyrir
kaupum d Ingólfi. Starjaðu öruggur!
Ingóljsnejndin.
Málinu virtist borgið.
Agreiningur.
Anægjunni þarf ekki að lýsa, er
þetta loforð vakti bæði E. J. sjálfum
og vinum hans í Khöfn.
En nú vantar hann fé til að byrja
á verkinu. Skrifar nefndinni, segir
af högum sínum, og húrt sendir hon'
urn 1000 kr. Þegar það fé þrýtur,
finnur hann einn nefndarmanna, Magn-
ús Th.Blöndahl framkvæmdarstj., er þá
var staddur í Khöfn, og reyndar hefir
lítinn eða engan þátt tekið í nefnd-
arstarfinu, og biður hann síma heim
eftir hinu þúsundinu; annars skemm-
ist það sem búið sé af myndinni.
Nefndin svarar ekki öðru en því,
að hún vilji fá bréf frá Einari.
Þetta sárnar E. J.; þykir vitanlega
bæði nóg um þessa undarlegu var-
kárni nefndarinnar, en verra hitt, að
myndin skemmist í leirnum. Svona
líða 3—4 vikur, er hann getur ekkert
unnið að myndinni. Og þegar hún
er farin að detta í sundur af skemd-
um, hefir hann ekki önnur ráð en að
síma heim enn af nýju; biður senda
sér hraðskeytis 1000 kr.; annars sé
Ingólfur og hitt þúsundið ónýtt.
Nefndin svarar aftur, að peningarn-
ir komi með næsta pósti.
Annar nefndarmaður, staddur í Höfn,
hljóp þá undir bagga með E. J. og
lánaði honum 200 kr.; það bjargaði
Ingólfi í það sinn.
Þegar peningarnir komu að heiman,
voru þeir látnir af hendi með því skil-
yrði, að hann veðsetti nejndinni tvö
sín beztu listaverk jyrir jjárlueðinni.
Það er vandalaust að gizka á, í
hvaða hug hann hefir látið þinglýsa
veðsetningunni í Khöfn og sent skjalið
heim með næsta pósti.
Myndinni gat hann þó haldið áfrarn;
og þegar hún var búin, þá var þrotið
féð.
En nú var eftir að gera gipsmynd
af líkneskinu, ef hún átti ekki að
s k e m m a s t í 1 e i r n u m. Til þess
varð hann að leigja sér dýra vinnn
stofu, en brast fé. Þá útvegar M.
Blöndahl honum 1000 kr. lán í Höfn.
í næsta bréfi (haustið 1907) kann-
ast nefndin við, að hún hafi pantað
hjá honum eirmynd af Ingólfi Arnar-
syni, en vill þó ekki láta gera eirsteyp-
una fyr en hún hafi fé til að greiða
fyrir hana. Kvartar jafnframt um, að
hann hafi ekki svo mikið sem sent
þeim ljósmynd af líkneskinu, svo að
peir, nefndarmennirnir, samskotanefnd-
armennirnir, geti dæmt um hana og
látið hann gera b r ey ting ar, ej pess
pyrjti! Enn likar þeim miður, að
hann skuli hafa látið gera g i p s -
m y n d af líkneskinu án þeirra vit-
undar!
Nú bráðlá höfundinum á að korna
ltkneskinu á höggmyndasýninguna
miklu vorið eftir (1908). Fer til
kgi. hirðareirsteypumanns í Khöfn, L.
Rasmussens, og semur við hann um
að eirsteypa myndina, vitanlega á sína
ábyrgð eins. Steyputnaður lofar því,
og kvað sér ekki liggja á andvirðinu
fyr en eftir nokkur ár.
Nefndin hafði kannast við það skrif-
lega, að hún hefði pantað hjá E. J
eirmynd af Ingólfi. Einhvern tíma
hlaut þá þar að koma, að þeir greiddu
höf. andvirðið. Og ekki skemdist
myndin í eirnum. Sama mátti þeim
vera um, þó að hún yrði eirsteypt
þetta fyr, nema hvað sjálfsagt var af
samvinnuþýðum löndum hans, að
greiða jyrir eirsteypunni en ekki tefja,
úr því að höf. lá í svo miklu rúmi,
að myndin kæmist á sýninguna. •
Nú þótti E. J. vænlega áhorfast,
og ekki óvænst um, að þurfa ekki að
blanda nefndinni inn í steypumálið
Skrifar henni þó samtímis um þetta
alt og sendir ljósmyndir af líkneskinu
og greypimyndunum á stöpulskörinni.
Hafði hugsað sér þær þar frá upphafi,
en ekki getað sýnt þær á frumvarp-
inu, fyrir því hve lítið það var.
Skömmu síðar fær hann símskeyti
frá nefndinni:
Kaupumalls ekki Ingólf
með greypimyndunum og
e i n k u n n a r o r ð u n u m.
Hann símar aftur um hæl:
Ingólfi verður ekki breytt'
gerið sem ykkur líkar.
Hvað gerir nefndin þá?
Hún gerir það, er hún segir reynd-
ar síðar um, að sér hafi fallið mjög
illa að gera.
Hún símar beint til Rasmus-
sens, steypumannsins, að þeir kaupi
ekki Ingólf nema samkomulag takist
milli hans og þeirra. Skrifa síðan R., að
E. J. hafi ekki heimild til að semja
við hann um steypuna; hann láti
steypa Ingólf á sína ábyrgð, en fyrir
þeirra peninga.
Rasmussen missir alt traust til Ein-
ars, og hættir við steypuna.
Auk þess mikla óleiks verður höf.
að gipssteypa myndina af nýju, því
að gömlu steypuna var R. búinn að
ónýta. Sá tvíverknaður kostaði hann
4—500 kr., sem hann varð sjálfur
að greiða.
Röksemdir nefndarinnar.
Nefndin á eftir að gera grein fyrir
afskiftum sínum af eirsteypumálinu.
Rasmussen hefir vottað skriflega, að
hann hafi eingöngu tekið að sér steypu-
starfið á Einars ábyrgð, engis annars.
Afskifti sín á öðru deiluefninu, mesta
deiluefninu, útliti minnismarksins, lista-
verksins sjálfs, hefir nefndin rökfest
á þessa leið:
í einkunnarorðunum: Sjálfur leið
þú sjálfan þig, felst of mikið sjálfs-
traust, meira traust en Ingólfur hefir
haft á sér. Til þess var hann of
mikill trúmaður. Því vill hún alls
ekki hafa þessi einkunnarorð, heldur
einhver önnur, t. d.: Fréttin vísar til
íslands.
Greypimyndirnar eiga ekki við,
segir hún. Þeir skilja ekki hvað
Flótti guðanna til íslands-
f j a 11 a, R a g n a r ö k o. fl. eiga að
gera á Ingólfsmynd. Sérstaklega á
Flótti guðanna mjög illa við, segir
hún. Ingólfur flýði ekki til íslands
undan kristindóminum. Goðin ríktu
í Noregi nær 100 árum eftir land-
námsför Ingólfs. »Þess utan er mynd-
in smekklaus og lj ót.« Þeir vilja
ekki stuðla að því, að »þessi tröllslega
hönd með ánegldum manni verði
keypt af hinni íslenzku þjóð sem tákn
trúarbragðanna.« Greypimyndirnar
ættu að benda á trú og von og
trygð Ingólfs o. s. frv., ein að sýna
þegar hann varpar út öndvegissúlun-
um, önnur þegar hann finnur þær,
o. s. frv.
Loks bera þeir í vænginn, að greypi-
myndirnar rnuni hleypa kostnaðinum
töluvert fram. Höf. hefir fengið skrif-
legt vottorð um það hjá Rasmus-
sen, að líkneskið er jafndýrt, hvort
sem þær eru með eða ekki.
Listhelgin rofln.
Fyrst er þess að gæta, að nefndin
er hér ekki lengur að vinna innan
sinna starfsendimarka; hún hefir tek-
ið sér vald til að seilast langt út fyrir
þau, sams konar vald og botnvörp-
ungar taka sér, þegar þeir seilast inn
landhelgi. Höf. hefði ekki verið
falið þetta starf, ef honum hefði ekki
algerlega verið trúað fyrir því. Að
minsta kosti var nefndin ekki kosin
til að vera neinn dómari yfir honum.
Hún var kosin til að gangast fyrir
samskotum og sjá að öllu leyti urn
f j á r h a g s 1 egar framkvæmdir máls-
ins, svo að höf. gæti starfað öruggur,
eins og honum var heitið, en hefir
ekki verið staðið við. Það hefir eng-
inn ætlast til, að nefndin inti af hendi
vandamikil, sérfræðileg listadómsstörf.
Engum dottið í hug, að hún ein væri
beztur dómari í því máli, þar sem á
greindi.
Það er vitanlega höfundurinn einn,