Ísafold - 15.01.1910, Blaðsíða 1

Kemux út ýmist einu sinni efta tvisvar i
viku. Verö Arg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis B kr. eða l1/* dollar; borgist fyrir
mibjan júli (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD
Dppsðgn (■krifleg) bnndin vift dramót, er
ógild nema komln sé til Atgefanda fyrir
1. okt. i»g aanpandi ■knldlana við blaðið.
Afgreiðsla: Anstnrstrssti 8.
XXX VII. árg.
Reykjavík laugardaginn 15. {an. 1910.
3. tölufolað
l. O. O. F. 911218Va
Forngripasafn opið snnnud., Jjrd. og fmd. 12 2
íslandsbanki opinn 10—2 V* og 5 »/*—7.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstðfa frá 8 árd. til
10 sibd. Alm. fundir fsd. og sd. 8 V* siödegis
Landakotskirkja. Guftsþj. 91/* og 6 á helgum
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5
Landsbankinn 11-2 »/*, 6VS-6V2. Bankastj. vib 1^-2
Landsbókasaín 12—3 og 6—8. Útlán 1—3
Landsskjalasafnib á þrd. fmd. og ld. 12—1
Lækning ók. 1 læknask. þribjd. og föstd. 11—12
Náttúrugripasafn opið l1/*—21/* á sunnudögum
Tannlækning ók. Pósth.str. 14, 1. og 3. md. 11—1
Isafoldar,
Austurstræti 8.
Alls konar band fljótt og vel af hendi
leyst. — Verð hvergi lægra.
Tvö skáld.
Andvökur. Eftir Stephan
G. Stephansson. 1868—
1907, I—II. Reykjavík
1909.
I. *
Það má stundum heyra Islending
segja um annan, að hann þykist vera
»geni«, og þarf varla að geta þess,
að ræðumaður er þar á öðru máli,
eins og líka mun varlegra. En
aldrei hefir svo eg viti til, útlending-
ur tengf orðin »geni« eða »genial«
við íslendings nafn. Því að eg tel
auðvitað ekki Thorvaldsen eða Niels
Finsen íslcndinga, þó að af íslenzku
bergi væri brotnir.
En þetta sem eg nefndi er eitt af
þvi sem sýnir hve smáum augum er
á oss litið. Það er eins og það sé
talið sjálfsagt, að menn með slíku
hugarfari sem orðið »geni« táknar,
fyrirfinnist ekki hjá þessari fámennu,
strjálingjaþjóð. Og er nokkur vorkunn
þó að menn líti svo á. En þó má
í þessum efnum ekki dæma of mjög
eftir því, hvað ávextirnir vilja verða
kyrkingslegir; hér verður að spyrja
eigi einungis að leikslokum, heldur
einnig að sakaratvikum.
Það er um ýms íslenzk hugskot
líkt og íslenzka jörð: þar grær færra
og minna en vildi, loftslagið er ekki
að sama skapi gott eins og jarðvegur-
'inn. Og varla kemur mér til hugar,
að Jónas Hallgrímsson hafi verið að
eðlisfari minni listamaður en Thorvald-
sen; eða skyldi Stepan G. Stephansson
vera ófrumlegri gáfumaður heldur
en Niels Finsen, þó að þar sé ólíkara
saman að jafna. En þó mun eðlis-
fræðingurinn mikli, H. C. Örsted, sem
líka fekst við að yrkja, ekki hafa rangt
fyrir sér, þar sem hann talar um
hve líkt sé gáfnafar hugvitsmanna og
skálda.
Hve sjaldgæft vitmagn hefir ekki
þurft til þess að gera nafn manns,
sem fór unglingur alfarinn af íslandi
og hefir unnið fyrir sér með jarðyrkju,
að einu af beztu nöfnum vorrar þús-
und ára gömlu Ijóðlistar. En þó að
kvæðin séu góð, þá munu sumir les-
endur samt dást ennþá meira að þeim
gáfum sem undir þeim búa.
Skáldið víkur sjálft að þessu þar sem
hann kveður um þau fegri og lengri
lög sem ómi honum i hugardjúpi, eða
um öll »léttfleygustu ljóðin« sem liðið
hafi sönglaust frá honum, og þar sem
honurn kernur í hug að lífsbaráttan
kunni að verða svo hörð, að dauðinn
brenni hann inni með alt sem hann
hefir hugsað sér; og í þessu erindi úr
fögru kvæði um Jesús:
Og skáldið kreppir hlntfall það,
sem hversdagslifið þrengir að,
sem hnignr undir önn og töf
með öll sin beetn ljóð í gröf,
Eg fyrir mitt leyti sé nú mest eftir
þeim ritum Stefáns í óbundnu máli,
sem tapast hafa. Því að mér virðist
lítill efi á þvi, að hann, sem á bæði
til fyndni og djúpsýn, og er orðs-
ins meistari öllu fremur en rímsins,
hefði ekki síður getað verið lausmáll
af sjaldgæfri snild.
Af ýmsu virðist mega ráða, að töp-
uðum hugsunum muni öllum almenn-
ingi einna sizt eftirsjón í. Og þó
væri heimurinn allmjög öðruvisi, og
víst óhætt að segja miklum mun betri,
ef ekki befðu tapast og dáið ófæddar
svo margar góðar hugsanir.
II.
Ef til vill má eg hér skjóta inn dá-
lítilli athugasemd um það mjög um-
þráttaða efni, hvað sé »geni«. Liklega
er það eitthvað í áttina, að nefna það
óvanalegt tilfinninganæmi, eða við-
kvæmni, sem nær alla leið upp í skyn-
semi og vit; og ætti það þá auðvitað
rót sína í frábrugðinni gerð á heila
og taugum; taugasamböndin marghátt-
aðri, taugaefnið fjölbreytnara og auð-
breytnara Þangað væri að rekja, að
það sem vér nefnum heim verður
stærra og fjölbreytilegra í sál gáfu-
mannanna, en iíka heildarlegra, sam-
böndin fleiri; að slíkir menn sja helzt
• likingu og finna líkingar; að hjá þeim
er andlega jafnvæginu hættara en hjá
hversdagsmönnum. Og i þessu sið-
astnefnda atriði er ef til vill inni-
falinn allur skyldleikinn með vit-
snillingum og vitfirringum, sem blek-
júdar eins og Max Nordau og
annars sumir betri menn hafa lagt
svo mikið upp úr. Að telja afburða-
vit ekkert annað en nokkurskonar
taugaveiklun, virðist ekki ósvipað eins
og ef menn héldu, að afarmiklum
vöðvakrafti væru vanalega samfara veik-
ar sinar, af því að það vill til, að
mjög sterkir menn slita sinar frá beini
á aflraunum, sem ósterkir menn mundu
ekki hafa getað borið við.
III.
Hálfsextugur er Stephan G. Stephans-
son þeg^r kvæðabók hans kemur loks-
ins á prent, fyrir tilstilli nokkurra
Vestur-íslendinga, sem allir íslenzkir
bókavinir munu þakkir kunna fyrir
tiltækið. Því að kvæðin sem þessi
útlagi íslands um meir en mannsald-
ur sendir oss, teljast óefað til þess,
sem fáir þeir er annars lesa með skyn-
semd, mundu vilja láta ólesið.
Andvökur nefnir Stefán kvæðasafn
sitt, og verður manni þar að minnast
þess, að höfuðsnillingur íslenzkra bók-
menta, Snorri Sturluson, kallaði eitt
kvæði sitt andvöku.
»Andvaka« (vaka móti vilja sínum,
mæðuvaka) er eitt af þessum orðum,
sem kemur mér til að dást svo mjög
að islenzkunni, og hugsa til fornmann-
anna, sem kallaðir voru spakir, og ann-
ara, sem ef til vill voru ennþá vitrari,
en ekki hlutu þetta heiðursauknefni.
Og hefði þetta orð ekki verið til, þá
er ekki ólíklegt, að Stefán hefði skapað
það. Því, að vísu sjást hin óumflýjan-
legu merki útlegðarinnar sumstaðar á
íslenzkunni hans; hann getur mismint
um þýðingar orða, og á einum stað
heldur hann jafnvel að »hörgull« sé
lýsingarorð; að visu koma fyrir i bók-
inni orð eins og »knurra«, »sigur-
stífur*, »krympa sig«, illkynjað dala-
mál, fengið úr sömu áttinni eins og
»reisendur« og »lagajúristar«. En þó
er Stefán manna orðhepnastur og orð-
spakastur vanalega, og orðin sem hann
smiðar — eru annara nýyrðum fremur
eins og komin frá hjarta íslenzkunnar.
Einmitt úr hugskotum líkum hans
hygg eg það sé, sem íslenzkan hefir
erft ýmislegt það, sem dásamlegast er
í fari hennar.
En um orðið andvaka mætti geta
þess tiL, að gamni sínu, og ef til viil
án þess að vera misskilinn, að það sé
komið upp i Þórólfsfelli í Fljótshlíð,
þar sem Njáll, sem ekki er kend-
ur við speki, heldur við brennu, átti
stundum bágt með að sofa, eins og
segir í sögu hans. Kýs eg orðinu þá
fæðingarsveit meðfram af þvl, að það
hefir svo margt gott orð verið sagt í
Fljótshlfð, um Fljótshlíð og um það,
sem gerst hefir í Fljótshlið.
IV.
Þó að skáldið þekki vel andvökugeð,
því að það er einmitt þess háttar
skap, sem svo ágætlega er lýst með
orðunum: »Þá sviður kvíðans gadd-
frost í gugnaðri taug«, þá er lítill
andvökublærákvæðunumyfirleitt,miklu
fremur árvöku. Það er ekki óllklegt
að skáldið gæti um ýms kvæðin sagt
likt og Egill:
Yark árvakr
bark orð saman
með málþjóns
morginverkum.
»Glóbrún dags með ljós í auga«,
einhver sólaruppkomugleði skín yfir
ýmsum kvæðunum, eins og þessu
kjarnorða lofkvæði til náttúrunnar:
Eg ann þér, eg ann þér, þú indæla jörð.
En i andvökugeði er Jónas, er hann
kveður:
Eátt verður þeim til bjarga,
sem nóttin nlðist á,
og Heine er hann segir: Góður er
svefninn, betri dauði, en bezt af öllu
væri að hafa aldrei fæðst.
(Gat ist der Schlaf, der Tod ist besser,
freilich,
das beste wáre nie geboren sein.)
Og slíku geði er eðlilegt að líta á
jörðina, ekki eins og móður aflsins
og æskunnar, fæðandi sífelt nýtt líf,
til nýrrar gleði, heldur eins og opna
gröf, fyrir alt líf sem á eftir að deyja
og fæðast.
Orðið náttúra, natura (nasci, að
fæðast), á aðeins við annan aðal-
eiginlegleika lífsins; það er bjartsýnt
orð (frá því sjónarmiði, að lífið sé gott).
Það mætti eins nefna »náttúruna«
einhverju nafni sem benti til þess,
að alt á að deyja. — (Meira.)
Helgi Pjeturss.
Undirskriftasmölunin.
Þeir hafa, Heimastj.forsprakkarnir,
borið víða niður um landið með fá-
dæma ósvifnum undirskriftaskjölum.
»Skrifið«, sem Akureyrarbúum er ætl-
að að »forskrifa« sig á, löngu áður
en þeir hafa hugmynd um málavöxtu,
hljóðar svo:
ÞaÖ er nú orðið ljóst, aÖ ráöherra Björn
Jónsson hefir, án þess neinar sæmilegar
ástæður séu til, beitt stjórn Landsbankans
óþolandi gjörrœði, sýnt helztu peningastofn-
un landsins háskalegt tilræði, sem hann að
sjálfsögðu hlaut að sjá fyrir, að mundi
spilla fjárhag og lánstrausti, bæði bankans
og landsins, misboðið með þessu atferli
réttlætistilfinning manna og stofnað sæmd
og hagsmunum þjóðarinnar i voða.
Yér lýsum þvi yfir vantrausti á ráðherra
Birni Jónssyni og skornm á hann að vikja
úr ráðherraembættinn þegar i stað.
Um þetta skjal farast Norðurlandi
svo orð:
Þessi vilja þeir þá, heimdstjórnar-
ýoringjarnir, að verði eftirtekjan eftir
öll þau hóflausu ósannindi, sem blöð
þeirra hafa spúð eins og eitri yfir
þjóðina, síðan Björn Jónsson tók við
ráðgjafastöðunni.
Með þessu móti ætlast peir til, að
þjóðin launi honum langt og dáðrikt
starf í þarfir fósturjarðarinnai.
Með þessu ætlast peir til, að þjóðin
þakki honum fyrir vernd hans gegn
þeim háska, sem hún sá sér búna af
millilandanefndar frumvarpinu.
Með þessu ætlast peir til, að bind-
indismenn þessa lands tjái honum
þakklæti fyrir að leiða mesta áhuga-
mál þeirra og eitt af mestu velferðar-
málum þjóðarinnar til sigurs.
Með þessu ætlast peir til, að öll
alþýða þakki honum fyrir að kippa
samgöngum landsins í margfalt beti'a
horf, en þær hafa nokkru sinni áður
í verið, með. ótrúlega litlum tilkostn-
aði fyrir landið.
Og með þessu ætlast peir ennfrem-
ur til þess, að þjóðin launi honum
þá drengilegu djarfmensku, að stöðva
óregluna í Landsbankanum og verja
dýrustu eign landsins þeirri hættu er
af henni leiddi, taka í taumana jafn-
skjótt og full vissa var fyrir óreglunni
og áður en alt var farið á höfuðið.
Akærurnar í undirskriftar-skjalinu
eru ekki annað en ósvífin ósannindi.
Bankastjórnin hefir ekki verið beitt
neinu gjörræði. Fullar sannanir eru
fram komnar fyrir því, að hún hefir
vanrækt skyldur sinar við bankann,
skyldtir sem voru ákaflega þýðingar-
miklar fyrir hag bankans.
Engar sannanir hafa verið færðar
fyrir því, og engar líkur verða fyrir
því færðar, að þessi ráðstöfun muni
spilla fjárhag eða lánstrausti bankans
eða landsins.
Aftur má færa full rök að þvi, að
ráðstöfunin verður til þess að tryggja
lánstraust bankans og þar með láns-
traust landsmanna.
Og að því er réttlætistilfinningu
manna viðvíkur, er vonandi að hún
sé hjá fæstum svo spilt, að hún telji
það ekki vítavert, að ábyrgðarmikil
opinber störf séu vanrækt.
Er yfir höfuð hægt að misbjóða
réttlætistilfinningu manna á annan
frekari hátt, en gert er í þessu undir-
skriftarskjali, að ætlast til að þjóðin
kveði upp áfellisdóm yfir gjörðum
ráðgjafans, áður en hún hefir fengið
fulla vitneskju um ástæðurnar, áður
en skýrsla rannsóknarnefndarinnar er
birt almenningi?
Mjög má hún vera einkennileg rétt-
lætistilfinning þeirra manna, er ætlast
til að þjóðin geri slíkt.
En hún gerir það heldur ekki. Þess
þykjumst vér fullvissir, hún stenzt
blekkingarnar, róginn og lygarnar.
Snatarnir munu verða reknir út
aftur öfugir úr húsum flestra rétt-
sýnna manna.
Eru yanefndirnar YisYitandi SYik
eða hvaó?
Afrek nýstreymlspostnlanna tólf.
Það var vel gert og engin vanþörf,
þetta sem Gestur nokkur gerði hér í
blaðinu um daginn: að minna á hin
ljómandi fögru heit tólfmenninganna
þjóðhollu og þinggöfgu, er tóku sig
til fyrir nokkrum árum og þóttust
ætla að fara að umbæta blaðamensk-
una íslenzku. Þeir hétu að taka upp
sæmilegan og prúðmannlegan rithátt
í stað hrakyrða, brigzla og getsaka,
sannsögli í staði lygni, hógværð í stað
hrottalegrar ósvífni og þar fram eftir
götunum.
Oft hefir verið áður fitjað upp á
nýjum blöðum og aldrei öðruvisi en
með harla fögrum fyrirheitum, þess-
um og þaðan af glæsilegri.
En nýlunda var þetta þó, að upp
rísa 12 — tólf — spámenn eða post- ’
ular, og það meðal kjörinna fulltrúa
þjóðarinnar, alþingismanna, og strengja
þess heit, að skapa nýja og fegri blaða-
mensku í landinu, geta hver við öðrum
eða hins vegar andleg afkvæmi blaða-
kyns, málgögn, er yrðu allra blaða nýt-
ust og gagnfróðust, þjóðinni til við-
reisnar andlegrar og líkamlegrar.
Eg get nú að vísu ekki sagt, að
yfir mig ætlaði að líða af eftirvænting
dásamlegra hluta, er eg las sum nöfn-
in þessara tólf.
Sum leizt mér fremur veí á en
hitt, svo sem þriðjung eða jafnvel alt
að helmingi.
Eg vissi nokkra i þeim hóp vera
sæmilega færa um að vinna að al-
mennilegu blaði. Vel góðan blaða-
mann taldi eg varla neinn þeirra
mundu verða, jafnvel með löngum
tíma ; en sú er reynslan, að öðru visi
verður það enginn. Góðir hafa þeir
og aldrei verið margir á öllu landinu.
Enda naumast vandfengnari maður í
nokkura stöðu.
Þessa taldi eg líklegasta: Guðlaug
Guðmundsson sýslumann, Guðmund
Björnsson lækni, Jón Magnússon
skrifstofustjóra og Þórhall Bjarnarson
lektor. (Þeir sem vilja hafa þá 6,
mundu liklegast helzt grípa á í viðbót
þeim Jóni í Múla og Pétri á Gaut-
löndum).
Stephan G. Stephanaton