Ísafold - 30.03.1912, Page 1

Kemui út fcvisvttr i vibu. Verð árg. (ÖO
arkir minst) 4 kr. erlendia 5 bi» eða llj*
dollar; borgist fyrir miðjan júl» (©rJ.enAia
fyrir fram).
ISAFOLD
UppsOgn (abrideg) bundin vib áramót, ev
ógilð nema komin »é til útgefanda cfyvix
1. okt. ng aaapandi flknldlaua viö blabiö
AfgreiÖala: Auataratrnti 6.
XXXIX. árg.
Reykjavík 30. marz 1912
21. tðlublað
I. O. O. P. 93549
Alþýöufél.bókasttín Pósthússtr. 14 kl. 5—8.
Augnlækning ókeypis í Lækjarg. 2 mvd. 2—3
Borgarstjóraskrifstofan opin virka d»ga 10—8
Bsffjarfógotaskrifstofan opin v. d. 10—2 og 4—7
Bæjargjaldkerinn Laugav. 11 kl. 12 8 og 6 7
Eyrna-,nef-og hálslækn. ók. P0stb.str.14A fíd.2 3
ífllandsbanki opinn 10—2 4/s og 5l/»—7.
K.F.U.M. Lestrar- og skrifstofa 8 Ard.—10 söd.
Alm. fundir fld. og sd. 8 */s siödegis.
Landakotskirkja. Guösþj. 8 og 6 á helgum
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5
Landsbankinn 11-2lla, Bi/s-61/*. Bankastj. viö 12-2
Landsbókasafn 12—8 og 5—8. Útlán 1—3
Landsbúnabarfólagsskrifstofan opin trá 12—2
Landsfébiröir 10—2 og 5—6.
Landsskjalasafnib bvern virkan dag 12—2
Landsiminn opinn daglangt [8—0] virka daga,
belga daga 10—12 og 4—7.
Lækning ókeypis Þingh.str. 23 þd. og fsd. 12—1
Náttúrugripasafn opiö l1/*—2»/s á sunnudögum
Stjói-narráösskrifstofurnar opnar 10—4 daglega.
Talsimi Reykjavíkur (Pósth. 8) opinn daglangt
(8—10) virka daga; belga dagn 10—9.
Tannlækning ókeypis Póstb.stÆ. 14B md. 11—12
Vifilsstabahælið. Heimsóknartimi 12—1.
Þjóömenjasafniö opið á sd., þrd. og fmd. 12—2
Tliðurjöfnunarshráin 1912
fæst hjá bóksölum.
Verð: 25 a.
Bæjarshrá Heijhjavíhur
er ómissandi handbók fyrir
hvern mann.
Fæst hjá bóksölum. Verð kr. 1.50.
Sigur sj álfstæðissteftmnnar.
Eins og ísaf. hefir áður skýrt frá,
flutti Guðm. Hannesson prófessor er-
indi um það mál á stúdentafélagsfundi
15. marz síðastl. Hér fer á eftir ofur-
lítið ágrip af því erindi, sem væntan-
lega verður síðar prentað annarstaðar
í heild sinni.
Ræðum. gerði ráð fyrir, að sumum
kynni að þykja kynlegt, að talað væri
um sigur sjálfstæðisstefnunnar eftir
siðustu kosningar, og þegar Danir
væru að steyta hnefann framan í okkur.
Samt sem áður hafi sjálfstæðisstefnan
unnið glæsilegan sigur, en innlimunar-
stefnan orðið landræk.
Skilgreining ræðumanns á »innlim-
un< og »sjálfstæði« var sem hér segir:
»Innlimun tel eg það, ef landið er
danskur ríkishluti. Danir hafa þá
æðsta valdið yfir landinu, sjálfstjórn
vor er oss veitt af þeim, án þess að
vér hefðum réttarlega kröfu til henn'
ar. Um önnur landsréttindi er þá
ekki að tala en yfirráðin yfir sérmál-
unum og þau undir umsjón og eftir-
liti Dana.
Sjálfstceði eða fullveldi er það, ef
landið er utan danska ríkisins sem
sérstakt, sjálfstætt ríki með æðsta valdi
yfir öllum sínum tnálum. Þá er sjálf-
stjórn vor viðurkenning á rétti vorum,
sem ekki nær eingöngu til sérmál
anna, heldur allra vorra mála, einnig
sameiginlegu málanna*.
Þessa merkingu kvaðst ræðumaður
ávalt hafa lagt í orðin; en annars hefði
hún verið á reiki hjá ýmsum. Sumir
t. d. kallað það eitt »innlimun«, el'
sjálfstjórn í sérmálunum væri tekin a;'
oss, og það »sjálfstæði«, ef vér réð-
um þeim undir umsjón og eftirliti
Dana. Meðan þessi ruglingur sé á
merkingunni, sé nauðsynlegt að taka
skýrt fram, við hvað sé átt.
Ræðum. rakti því næst nokkuð
sögu sjálfstæðishugsjónarinnar síðan
1903. Þá var takmarkið yfirráð sér-
málanna. »Danski ríkishlutinn íslanc
átti að hafa sína heimastjórn í þeitn
en öll önnur mál voru að sjálfsögðu
dönsk og komu oss ekkert við«.
Til þess að sýna, hvernig Heima-
stjórnarmenn litu á málið þá, tilfærði
hann þessi orð úr nefndaráliti Ed
um stjórnarskrármálið:
»Vér getum ekki með réttu and
mælt því, að Danir hafi eftirlit með
Ibgýbf vorri og stjórnarráðstöfunum
að þær stofni ekki einingu ríkisins
hættu eða misbjóði jafnrétti ríkisborg
aranna«.
Ríkisráðssetan var talin hættulaus
vegna þess að ráðherra hefði »sérstöðu«
í ríkisráðinu. Sérmál vor væru í raun
og veru ekki undir danska ríkisráðið
lögð. Vér réðum þeim eigi að síður.
Þessu mótmæltu Landvarnarmenn
einir. Samt var aðaltakmark þeirra
íið sama og annarra. Þeir mótmæltu
ekki ríkisráðssetunni af því að hún
riði í bág við ríkisréttindi landsins,
íeldur að eins vegna þess, að sérmál
vor kæmust með þeim hætti undir
dönsk yfirráð, sérmálaráðherrann yrði
með þessu blátt áfram danskur ráð-
rerra með ábyrgð fyrir rikisþinginu.
Ræðum. sýndi með ýmsum tilvitn-
unurn úr Landvarnarblaðinu Ingólfi,
að þann veg hefðu Landvarnarmenn
á þeim tíma litið á málið.
1904 fer sjálfstæðiskröfunni að
bregða fyrir. En hún kemur ekki að
fullu fram fyr en 1905 í Norðurl. í
fyrirlestrum, sem blaðið flutti, eftir G.
H. Hér syðra vakti þetta litla eftir-
tekt í fyrstu. En altaf færast menn
meira og meira i sjálfstæðisáttina.
1906 flytur Norðurl. rnikið af riti G.
H. »í afturelding*. Sunnanblöðin
verða sammála smátt og smátt, Ing-
ólfur, ísafold, Fjallkonan og Þjóðólfur.
Andróðurinn kemur glöggast fram í
Reykjavíkinni. Ritst. segir meðal ann-
ars:
»Það takmark, sem allir sannir ís-
lendingar stefna að, er fullkomin sjálf-
stjórn Islands i sérmálum pess. Það
væri beinasti sjálfsmorðsvegur að tylla
oss upp sem ríki með 80.000 ibúa«.
Um kröfu stúdenta í Khöfn um sér-
stakan ísl. þegnrétt er sagt: »Nú hafa
landvarnarmenn fundið það út, að
enda pótt ísland og Danmörk séu eitt
ríki, þá skuli þó vera sinn þegnréttur
í hvoru landi«.
Lögr. segir margt hlýlegt um sjálf-
stæðishugsjónina, en samt verður ofan
á að halda sér við sérmálin. Blaðið
tekur það meðal annars fram, að »með
orðunum frjálst sambandsland er ekki
farið fram á skerðingu á rikisheild-
inni«, »og yfir öllum öðrum en sam
eiginlegum málum skuli landið hafa
fult vald«.
Þessi umbrot í hugum manna og
reik á skoðunum, þrátt fyrir það, þó
að mikið miði í sjálfstæðisáttina, kem-
ur ljósast fram i Blaðamannaávarpinu.
Það heggur nærri fullri sjálfstæðis-
stefnu, en orðin svo óljós og það
vantar á þau það smiðshögg, sem skýr
hugsun gefur, enda misjöfn grein gerð
þess í blöðunum, hvað í Ávarpinu væri
fólgið.
Þetta árið fóru þingmenn vorir i
heimboð til Danmerkur. Bezti mæli-
kvarðinn fyrir því, hve hátt allur þorri
minnihlutans hugsaði, er grein Skúla
Thoroddsens í »Politiken«. Þar
er farið fram á þrjár kröfur og ann-
að ekki, 1. að stöðulögunum sé breytt
og í staðinn komi lög, sem báðir sam
þykki; 2. að nafn íslands sé tekið upp
í titil konungs; 3. að sérmálin séu
látin íhlutunarlaus af Dönum. Þessar
kröfur mundu ekki þykja ægilegar nú
En 1906 fullnægðu þær flestum.
1907, Þingvallafundarárið og kon-
ungskomuárið, er teningunum kastað
að tullu um þjóðræðismenn. Að vísu
ritar Sig. Stefánsson í ársbyrjun i ísa-
fold, að »aldrei verði þjóðarsjálfstæði
voru borgið, fyr en síðustu úrslit allra
sérmála eru i vorum höndum«, en
skömmu síðar er hann horfinn frá
sérmálatakmarkinu og krefst þess, að
sambandslögin »trvggi jafnrétti við
Dani í sameiginlegum málurn, en ein
ræði vort í sérmálunum«. Einar
Benediktsson telur það tilætlun Land
varnarmanna, að ísland standi undir
»dansk Overhöjhed« í grein i Poli-
tiken, en fekk ekki undirtektir hér
heima. Nú halda 5 stærri blöðin fram
ríkishugsjóninni: Norðurland, Ingólf-
ur, ísafold, Fjallkonan og Þjóðólfur.
Stefnan sést glögt í Þingvallafundar
ályktuninni, eða enn betur í »Frjálsu
sambandslandi« eftir Einar Hjörleifs-
son. Lögr. segir flest hlýlega 1 garð
sjálfstæðishugsjónarinnar, þó að Þing-
vallafundurinn væri lastaður, sennilega
af flokksástæðum. Hver þingmála-
fundur af öðrum samþykti sjálfstæðis
tillögur, og sjálfur kóngurinn lenti í
sjálfstæðisöldunni og talaði um »bæði
ríkin« á Kolviðarhóli.
Aðeins eitt blað á landinu stóð eins
og klettur úr hafinu. Það var Reykja-
vík. Hún segir: »Verksvið vort er
hin íslenzku sérmál og ekki annað«,
og flytur langan og beisk-orðan rit-
dóm um »í afturelding«. Þó er það
auðfundið, að undir niðri og þrátt
fyrir öll stóru orðin er ritstj. stefnu
ritsins hlyntur. »Ef urn takmarkið er
að ræða, hygg eg að enginn ágrein-
ingur sé« — en hann hyggur það
svo langt undan landi, að það sé þýð-
ingarlaust að svo stöddu.
Árið 1908 falla síðustu vígi sér-
málastefnunnar. Þá er deilt þrotlaust
um frumvarp millilandanefndarinnar
og í þeirri deilu er fullum sjálfstæðis-
kröfum haldið mjög stranglega uppi
af öllum blöðum Sjálfstæðisflokksins.
En öll blöð Heimastjórnarmanna verja,
áður árinu lýkur, frumvarpið á þeim
grundvelli, að það geri landið að sjálf-
stæðu ríki. Sjálfstæða ríkið, með rétt-
arlegu jafnrétti við Dani, er orðin
þeirrar framtíðar hugsjón í stað yfir-
ráðanna í sérmálunum. Reykjavíkin
hélt fast við sína fyrri stefnu fyrsta
ársfjórðunginn og segir t. d. í marz
um landvarnarmenn: »011 þeirra
mikla agitation um sjálfstæði og
sérstakt ríki er enn sem komið er
staðlaus þvættingur — tilraun til að
steypa þjóð vorri út í hreina og beina
æfintýrapólitík*. Fyrst þegar milli-
landafrv. kom til sögunnar telur ritstj.,
að »fullveldið verði auðsóttara á sín-
um tíma«, ef það verði samþykt, en
rétt á eftir telur hann fullveldi fengið
með frv. og brátt eru »heimastjórn-
armenn hinir sönnu sjálfstæðismenn
að dómi ritstjórans*.
Hvernig sem á Uppkastið er litið,
þá verður það tæplega vefengt, að síð-
au hefir ekkert Heimastjórnarblað horf
ið frá kröfunni um fullan ríkisrétt.
Ekkert þeirra lætur sér nægja yfirráð
sérmálanna undir eftirliti Dana.
Ræðum. tilfærði sem dæmi orð
minnihluta sambandslaganefndarinnar
á þingi 1909:
»Það eina, sem báðum hlutum
nefndarinnar kemur saman um, er að
hvorir um sig vilja, að ísland verði
frjálst og sjálfstætt ríki . . . konungs-
ríki jafnrétthátt Danmörku og jafn
hliða hennic.
Eg kalla, að þetta sé mikið, ótrú-
lega mikið samkomulag. Stjórnmála-
takmark allra íslendinga, að minsta
kosti beggja þingflokka, er orðið hið
sama: fult sjálfstæði landsins.
Deilan er ekki lengur um þetta,
heldur hve mikið vér af eigin full-
veldi eigum að fela Dönum af málum
vorum, og hve lengi, að réttarlega
óskertu æðsta valdi voru yfir öllum
vorum málum. Þetta er mikilsvert
atriði, en tæplega svo, að það réttlæti
tvískiftingu um þetta mál, sem ætíð
hlýtur að styðja Dani stórum. Ef
Danir væru fúsir á að semja við oss
um jafnréttissamband, þá ætti það
ekki að vera ofætlun ísl. þingflokkum
að koma sér saman um kröfur vorar.
Réttara væri, ef til vill, að krefjast
þess af þeim sem sjálfsagðrar skyldu,
og nota ekki lengur þetta mál til þess
að keppa um völdin, er svo rnjög
hefir saman dregið, og annars vegar
víst, að samkomulag milli íslendinga
er óhjákvæmilegt skilyrði fyrir því,
að Danir láti nokkuð af hendi rakna.
Að endingu veik ræðum að því,
með stuttu sögulegu yfirliti, að þó að
sjálfstæðisstefnan hafi risið úr dái síð-
ustu árin og orðið einvöld í landinu,
þá sé hún ekki ný uppfunding, held
ur hin forna islenzka stefna. En síð-
an 1905—06 hafi hún magnast meira
en nokkru sinni áður, og ekkert lík-
legra en sigur hennar á siðustu árum
sé sigur að fullu og öllu, sem skifti
tímabilum í stjórnmálasögu landsins.
Aths.; ísafold mun innan skamms
gera þetta erindi G. H. að umtalsefni.
Ritstj.
Mannskadasamðkutiu. Þessum samsk.
hefir ísafold tekiO viö: Gfisli GuOmunds-
son bókb. 5,00, 2+7 50,00, N. N. 10,00,
Sigr. SigurOard, Yg. 46 2,50, Sig. Ingi-
mundarson Vg. 26 2,50, Ludv.Bruun Skjald-
breiö 15,00, L'bombreparti 2,00, Ónefndar
5,00, A. Andrésson SuÖurg. 10 20,00, N. N.
2,00, A. W. E. 20,00, Gh. Þ. P. 2,00
*27ísur <3slenóinga.
Þegar sólin vermir um sumardag,
pegar syngja fuglar í mó og lyngi,
pegar fossarnir dynja frjálsan brag,
pegar freyðir hafið sitt aldna lag,
pá finst hverjum óspiltum Islendingi,
setn létt sé af öUutn lúa’ og harmi.
Þá andar svo hjartfólginn, hressandi blar
yfir dal, yfir gruttd,
yfir sval-köld sund
og í hjarta hvers drengs og i drósar barmi.
Þegar stormar aða og stynur mar,
pegar storðin reyrist í klaka-bingi,
pegar skálmar um himininn skýja-far,
pegar skrautritar gaddur á rúðurnar
pá finst hverjum óspiltum íslendingi,
setn treyst sé d kraftinn í ungum armi.
Þá líður frá kólgunni karltnensku-blar
yfir dal, yfir grund,
yfir sval-köld sund,
og í hjarta hvers drengs og í drósar barmi.
Þegar kreppir að pér, tnín unga pjóði
pegar órlög veitast að nýgraðingi —
pegar sagt er: »láttu pitt líf og blóð,
eða lagðu rostann, pú veika pjóðD
— pá finst hverjum óspiltum íslendingi,
setn prútni aðar af helgum harmii
Þá streymir frá landnámstið lýðveldisprd
yfir dál, yftr grund,
yfir sval-köld sutid,
og i hjarta hvers drengs og í drósar bartni.
B. Þ. Gröndal
Erl. símfregnir.
Kolaverkfallinu lóttir af.
--- Kh. M/, ’12.
Frumvarpið um lágmark
á verkkaupi samþykt og
orðið að lögum. I»ar segir,
að menn, kvaddir til gerð-
ar, skuli ákveða lágmarkið
í einstökum héruðum. At-
kvæðagreiðslu námuverk-
manua verður væntanlega
lokið á miðvikudag 3. apríl.
Horftst vel um sættir.
Konom synjað kosningarréttar
á Bretlandi-
I neðri málstofu parlamentisins hefir
trumvarpið um að veita konutn kosn-
ingarrétt verið felt.
Nýr rannsóknardðmari
í gjaldkeramálinu.
Þau tiðindi gerðust á fimtudaginn,
að hinn reglulegi dómari, Jón bæjar-
fógeli Magnússon var samkv. beiðni
leystur frá dómarastörfum í gjaldkera-
málinu. Mun hann hafa talið sig hafa
alt of miklar annir til þess að hafa
svo yfirgripsmikla og tímafreka rann-
sókn með höndum.
Dómari var skipaður í hans stað af
stjórnarráðinu Magnús Guðmtmdsson,
cand. juris, aðstoðarmaður í stjórnar-
ráðinu, og tók hann þegar við störf-
um rannsóknardómara. Rannsóknar
dómara til aðstoðar við forvaxtaút-
reikning o. fl. eru þeir Þorst. Þor-
steinsson cand. polit. og Georg Ólafs-
son cand. polit. Hinn nýi rannsókn
ardómari mun, að þvi er Isafold hefir
haft fregnir af, gefa sig allan við rann'
sókninni, svo að vænta má, að henni
miði rösklega áfram.
Innieign Landsbankans
hjá
Landmandsbankanum.
Fyrir því voru færð skýr rök i
Isajold, 16. tbl., að fé það, 800,000
kr.; sem Landsbankinn átti inni hjá
Landmandsbankanum um nýárið, hefði
eigi verið unt að lána út hér á lattdi
og einnig af öðrum ástæðum réttust
meðferð þess, að látaliggja á vöxtum
í Landmandsbankanum.
Þetta er vefengt af miklum móði,
en minni getu, i málgagni þvi, sem
nú virðist til þess ætlað fyrst og fremst,
að ríða niður bankastjóra Landsbankans,
hvað sem það kostar.
Greinarhöf. Lögr. nefnir sig X.
Hann fer fullum fetum með tölur,
sem enginn getur um vitað, nema
starfsmenn Landsbankans, sem þar
voru um nýár, t. d., hvað mikið hafi
verið i sjóði i bankanum þá. Ein-
hver þeirra hlýtur því að standa bak
við greinina. Þeim, sem til þekkja,
þykir harla ótrúlegt, að nokkur þeirra
starfsmanna, sem ntí eru í bankanum,
hafi átt hlut í grein þessari, þessari
nýjustu ofsókn á hendur Landsbanka-
stjórunum. Og þá þykir mönnum
eigi önnur úrlausn líklegri en að það
sé enginn annar en Landsbankagjald-
kerinn, Halldór Jónsson, sem ritað
hafi þessa grein eða standi að minsta
kosti mjög náið að henni.
Og ætlum vér þá lesendunum sjálf-
um að dæma um hversu viðkunnan-
legt og viðeigandi það sé, að sakborn-
ingur skuli, meðan sakamálsrannsókn
stendur yfir gegnjhonum, vera við ofsókn-
arstörf riðinn á hendur bankastjórun-
um Landsbankans — og hversu mikið
muni mega byggja á þeim staðhæf-
ingum, sem undan þeim rifjum eru
runnar og til miska mega verða banka-
stjórunum.
Enda rekur hver fjarstæðan og vit-
leysan aðra í þessum vandræðalega of-
sóknarvef.
T. d. er höf. að fárast mjög um
og kallar fjarstæðu vera, að bankinn
þurfi að hafa 100,000 kr. fyrirliggj-
andi i Landmandsbankanum til inn-
lausnar Landsbankaseðlum um nýárið
En hver er reynslan?
Árið 1910 voru í janúarmán. inn-
leystir Landbankaseðlar í Landmands-
bankanum fyrir 99000 og árið 1911
í janúarmán. 77000.
Það virðist því fjarri því að vera
ófyrirsynju, er Landsbankinn áætlar
um nýársleytið nál. 100,000 kr. í þessu
skyni, — ekki sízt þar sem sjá verð-
ur fyrir að til sé fé um nýár til inn-
lausnar seðlum eigi að eins fyrsta mán-
uð ársins — heldur fyrstu mátiuðina.
Ætti að einhverju að finna í þessu
efni væri það, að áætlun Landsbanka-
stjóranna væri of lág.
Þá eru akkreditivlinm 135,000 kr,
alls, sem ísafold taldi að liggja hefði
þurft fé fyrir í Laudmandsbankanum
um nýár. Greinarhöf. segir þar um,
að eigi hefði þurft að liggja fé i sjóði
um nýár fyrir akkreditivlánum, sem
borga hefði átt út í febrúar eða marz
— og er eigi annað að sjá, en hann
viti, að það hafi átt að gera þá, — en
fyr ekki.
En þarna fer hann rangt með, hvort
sem visvitandi er gert eður ei; því
að þessi akkreditivlán voru greidd að
fullu j. og 9. jan., og sýnir það, að
bankastjórarnir hafa rétt fyrir sér, en
greinarhöf. rangt — í þessu atriði
sem öðrum.
Lögr. höf. heldur því geyst fram,
að 300,000 kr. i Landmandsb. hefðu
verið nægilegar »til þess að innleysa
bankavaxtabréf, greiða vexti af veð-
deildarbréfum og vexti af bankaskulda-
bréfum* — ef b*tt hefði verið við