Ísafold - 18.10.1920, Page 2

2
ÍSAFOLD
gegn um sig svo sterkan rafstraum.
Á Skólavörðuholtinu verður raf-
magnið tekið niður í jörðina og
ieitt að spemrubreytistöðvum, sem
menn sjá að verið er nú að reisa
hér og þar um bæinn. Þar verður
háspennunni breytt í lágspennu,
220 volt, og er straumurinn þannig
leiddur inn í húsin. Eru þær leiðslur
að mestu hættulausar, en þeim er
þó komið fyrir í pípum, tii þess að
síður sé hætta á að kvikni í út frá
þeim. Verða að sjálfsögðu settar
strangar reglur fyrir því hvemig
innlagningu skuli hagað í húsum,
svo að bænum standi ekki hætta
®f íkveikjum.
En hvenær getum við nú vonast
eftir að fá strauminn?
Verkfærðingamir þykjast ekki
geta sagt það með vissu, en vona
að það geti orðið seint í vetur, ef
alt gengur vel. Öllu því stærsta af
verkinu er nú þegar 'lokið, en eftir
er að vinna margt smátt og ekki
svo gott að segja, hvað langan tíma
það krefur. Nú er verið að 'leggja
jarðsímana um götur bæjarins og
steypa spennustöðvamar. Söumleið
xs er byrjað að setja niður staurana
fyrir loftleiðsluna innan frá ánum.
Smíðið á vatnsleiðslunni er 'líka all-
mikið verk, en þarf þó ekki að taka
meira en mánuð.
Þá er líka að leggja rafsímana
inn í húsin.Líklegt er að ekki kunni
það verk til fullnustu fleiri meim
en svo, að það hlýtur að taka lang-
an tíma þar til öll hús hafa fengið
rafmagn.
En svo er sagt að nú sé starfað
af kappi að innlagningu, svo að það
verða þá eigi allfá hús sem geta
fengið Ijós jafnskjótt og minni vél-
amar ta'ka til starfa í rafstöðinni.
Þá era einnig ekki allfá hús sem
hafa haft rafmagn frá mótorum. Ef
innlagningin er fullnægjandi í þeim
ættu þau að geta komist í samband
við rafstöðina án frekari umsvifa.
Að sumri mun eflaust verða lagt
hið mesta kapp á að búa húsin und-
ir að geta tekið við rafmagninu
næsta haust. Dýrleiki gass og stein-
olíu mun og fremur ýta undir. —
Aftur dregur það úr mörgum, hvað
innlagning er dýr og er það ékki
nexna sjálfsögð krafa til bæjar-
stjómar, að hún strax leiti upplýs-
inga um það, hvort ekki er hægt
að fá ódýrar rafsíma, lampa og fl.
er ti'l þarf. Það er bænum tjón ef
of dýr innlagning verður því vald-
andi að f jöldi manna hættir við að
taka afmagnið að svo stöddu. Og
hljóðið í mörgum er á þá ieið, að
hætta geti einmitt verið á þessu.
H.
■ ------------
Mansalið.
Niðurl.
Ennþá er vcrzliað með blámenn
og hvíta menn í heiminum, þótt ó-
trúlegt sé. Það er ennþá þrælahald
og mansál í nokkram Muta Asíu,
einkum í Arabíu, og einnig víða í
Afríku, t. d. Mið-Afríku. Stór svæði
þar, bygð blámönnum, eru lögð í
eyði, íbúami seldir mansaii ti'l Ara-
bíu, svo þúsundum skiftir árlega.
Einnig er rekin hin svívirðilegasta
verzlun með blámenn í Marokko,
Tunis og Tripolis á Afríkuströnd.
Þeir, sem þennan atvinnuveg
ieggja fyrir sig, era flestir af ara-
bísku kyni.
Livington getur þess, að stórmik-
11] hluti blámanna, sem teknir eru
frá heimkynnum sínum, komist
aldrei alla 'leið, þaagað sem mansal-
ið fer fram. Þeir deyja á leiðinni,
einkum konur og böm, svo ill er
meðferðin á þeim og mikið hugar-
stríð þeirra að vera sviftir frelsi,
ættlandi, ástvinum og kunningjum.
Af 350 þús. blámönnum, eða þar
um, sem Livington telur árlega
ramt og fbxtt frá heimilum sínum
til sölu. teiui hann að aðoins komist
um 70 þús. lifandi á sölustaðinn.
Bæði Englendingar og Frakkar
hafa hvað eftir annað reynt að
stemma stigu fyrir þessari hörmu-
legu mansölu. En svo voldugar
þjóðir, sem þeir era, þá er þeim
þetta ofvaxið.
En svo er líka til frjálst mansal
í heiminum, þannig, að menn og
konur ráða sig með frjálsu móti
fyrir hátt kaup til þjónustu í öðr-
um heimsálfum. En þegar þessir
menn eru þangað komnir, reynist
alt tóm svik og blekkingar. Þá er
þessum mönnum vamað þess að
hverfa aftur heim til ættjarðar
sinnar og ættingja. — Það er bæði
til Suður-Ameríku og Ástralíu, sem
ménn era á þennan hátt árlega
fluttir svo þúsundum skiftir víðs-
vegar að úr heiminum.
Hlutskifti þeirra manna, sem eru
þamnig gintir til fjarlægra landa,
er litlu betra en hlutskifti venjul.
þræla. — þeir verða að sætta sig
við lífskjör þau, sem fantar og fúl-
menni skapa þeim. — Englending-
ar gera mikið til þess að komia í veg
fyrir þetta svokallaða frjálsa man-
sal, en geta lítið við það ráðið. Stór
igróðafélög standa hér að baki, með
öll sín launráð og mútur.
Þá má nefna að sxðustu hið svo
kalliaða „Hvíta mansal'1. Ungar
stúlkur era gintar af fósturjörð
sinni til útlanda. Þeim er Iofað öllu
fögru, sem er „fagurt á að líta og
gimilegt“, eins og eplið í Aldin-
garðinum. — Það munu vera um 00
ár síðan farið var að verzla með
snotrar stúlkur. Það eru í mörgum
löndum leynifélög, sem reka þessa
atvinnu. Eélög þessi eru í samvimnu
og hafa aðalstjórn sína eða aðalstöð
í Bandaríkjunum. Ein'kum veiðist
vel í Rússlandi. Þar er líka illræmd
leynistöð þessa alheims glæpafé-
lags. — Sendir eru menn um lönd-
in, og hafa þeir að launum ákveðn-
ar prósentur. Þessir smalar koma á
heimi'lin í dúfu líki! Þykjast vera
náttúraskoðendur eða saklausir og
siðprúðir ferðalangar. — Bezt veiða
þeir í sveitunum á heimilum, þar
sem bændur eru „vel dætraðir“. —
Stúlkurnar vilja gjarnan létta sér
upp og koma á ókunna stigu. Þeim
eru boðnar fríar ferðir fram og til
baka, ef þær um t. d. 6 mánaða tíma
taki að sér létt þjónustustörf, hjá
þessum eða hinum, sem veiðaramir
era nákunnugir, og lofa mjög. -
Venjulega ráða stúlkurnar sig til
útlanda án góðs vilja foreldra
sinna eða vandamanna. Og sjaldn-
ast fá þær aftur að sjá vini og ætt-
ingja sína- Þær eru seldar háu
verðj handa saurlífum mönnum. —
Saurlifnaðarhúsin í Chicago baupa
'lika árlega m'argar stúlkur frá al-
þjóðaleynifélagi þessu.
Um æfi þessara kvenna á eftir
þarf eigi að lýsa. Þegar þær eigi
lengur þykja nógu ungar og blóm-
legar, þá eru þær reknar úr vist-
inni. Þá eru þær orðnar heilsulaus-
ar og siðferðisspiltar og eiga sér
fáa úrkosti. Sagt er að margar fyr-
irfari sér þá, en fæstar geti kom-
ist aftur til átthaga sixma.
Alheimsfélag hefir enskur mann-
úðar- og auðmaður stofnað til þess
að koma í veg fyrir þetta mansal
og uppræta þetta hræðilega þjóða-
böl. Það hefir deildir í öHum menn-
ingarlöndum nema íslandi. Féliagið
hefir nú starfað nálega í 40 ár og
árlega hefir því tekist að handsama
mjög margar stúlkur, sem hafa í
þessum erindum verið á leiðinni
vestur um haf. Er það einkum á
Englandi, sem lögreglan hefir vel
veitt, og sömuleiðis á Þýzkalandi.
En samt heldur þessi verzlun áfram
eða að minsta kosti hélt fram að
stríðsáranum síðustu. Má búast við,
að þegar samgöngur hófust aftur,
hafi þetta mansal byrjað á ný-
Hvíta mansalið í Reykjavík, sem
margir kannast við, var í rauninni
sama eðlis og þetta alþjóða-kvexma-
rán. íslenzku stúlkurnar vora þó
eigi séldar úr landi, og þær vissu
vel um atvinnu þá, sem þær áttu í
vændum, og þær höfðu hlutdeild
í ágóða iðju sinnar! Þær vora
skækjur og skömm bæjarins. — Þó
var þeim slept og þær eigi brenni-
merktar, svo að atlir siðgóðir meim
gætu forðiast óhreinleik þeirra og
sauraga sálarlíf.
S. Þ.
Hyergi fæst svar.
Yfirleitt era íslenZkir bændur
duglegir, vinna mikið sjálfir og á
ýmsum sviðum hagsýnir og forsjál-
ir. — En á sumum búskaparsviðum
eru þeir langt áftur úr stéttabræðr-
um sínum á Norðurlöndum, einkum
þó í Danmörku.
Það sem eg á hér við sérstaklega
er það, hve fáir ísl- bændur halda
búreikninga eða skrifa hjá Bér
ýmsa töluliði, sem dugi til þess að
þeir fái ljóst yfirlit yfir kostnað og
hagnað af einu og öðru í búskapn-
um. — Það er t. d. frágangssök, að
fá upplýsingar hjá möxmum um
hagnað þeirra af kartöflu eða rófna
upp skera, hvort heldur er til sveita
eða við sjávarsíðuna. Það hefi eg
margreynt.
Eg hefi viljað vita hjá ýmsum,
hve margar tunnur af kartöflum
menn fái af dagsláttu, en hvergi
fengið vissu í þá átt. Að vísu rækta
fáir svo mikið af kartöflum, að um
hei'la dagsláttu akrar sé að ræða.
En viti maður hvað garðurinn er
stór og hve mikið upp úr honum
kemur af kartöflum, þá er auðfund-
ið hve mikið dagsláttugarðurinn
mundi gefa af sér.
Meun vita alment eigi um stærð
garða sinna, og þó eiga hreppstjór-
ar á hverju hausti að fá flatarmál
allra garða í hverjum hreppi inn-
fært í skýrslur sínai’- Mér er kunn-
ugt um, að víða er stærð garða að
eins ágiskun. Sama er, eða hefir
verið, um stærð túnanna. Nxi hafa
ÖIl tún verið mæld á landinu, sam-
kvæmt lögum- Þá mætti ætla, að
hreppstjóraskýrslurnar færu að lag
ast úr þessu. En þrátt fyrir upp-
drættina af túnum og görðum, vita
bændur eigi, eða muna eigi, stærð-
ina. Þetta hefi eg athugað lítið eitt.
Eg hefi spurt 15 bændur úr sveit
um þetta, um stærð túna, og garða
sinna 1920, og 7 bændur hér á Sel-
tjarnaruesi, og eigi fengið gíreið
svör eða fulla vissu í þessu efni.
Eg hefi mælt eitt túnið, sem fyr-
ir nokkru var mælt og dregin mynd
af fyrir landstjómina. En sú mæl-
ing er býsna illa af hendi leyst.
Túnið er rangt mælt, mælingar-
s’kekkja mikil, svo það er talið nál.
2 dagsláttum minna en það er í
raun og vera. — En má nú eigi bú-
ast við, að víðar en á þessu eina
túni finnist skekkjur ? — Þetta
mun síðar sannast.
Eg spyr mexm, hvernig sé sprott-
ið hjá þeim í garðinum, þegar verið
er að taka upp. Eg fæ máske það
svar, að sprettan sé góð. Eg sé þó,
að undir 'hverju grasi eru viðast
4 kartöflur allvænar, en 2—3 smá-
,ar. Þetta kalla eg illa uppskeru.
En það villir margan í þessu, ef
þeir sjá nokkrar vænar eða stórar
kartöflur. En það er eigi stærð
kartaflanna, heldur fjöldi þeirra
undir hverju grasi, sem ræður því
mest, hvemig upps'kera er.
Eitthvað verða menn að hafa til
þess að miða við, þegar þeir ákveða
hvort uppskeran er góð eða lak-
leg. Menn verða að athuga stærð
kartöflugarðsins, hvað mikið fæst
upp úr honum. Segjum að garður-
sé 300 ferfaðmar, 1 þriðji úr dag-
sláttu, og upp úr honum fáist 10
tunnur. Þá ættu að fást 30 tunnur
af dagsláttu. En hvað er ágæt upp-
skera? 80—90 tunnur iaf dagsláttu
eða jafnvel meira, hafa stöku menn
fengið fyr og síðar. Þetta má kall-
ast hin lallra bezta uppskera hér á
landi. En nú mun það víða teljast
allgóð kartöflUupskera, ef fást 45—
60 tunnur af dagsláttu. Til jafnaðar
efast eg um, að uppskeran sé yfir
50 tunnur af dagsláttu.
Árið 1904 sáði Einar Helgason
mörgumi kartöfluiafbrigðum. Af
bezta afbrigðinu í gróðrarstöðinni
fékk hann sem svaraði 86 tunnur
af dagsláttu, en aðeins 18 tunnur af
öagsláttu áf lökustu tegundinni. —
Af þessu má sjá, að uppskeran fer
mjög eftir því, hverjum kartöfluaf-
brigðum er sáð. — En vitanlega
ræður árferði, jarðvegur og hirðing
á görðunum afarmiklu í þessu.
Yfir höfuð er sú reynsla mánna,
að tiltölulega minni uppskera sé
úr stórum görðum en litlum. Vitan-
lega liggur það í því, að hægra er
að hirða vel lítinn garð en stóran.
Og garðar, sem unnir eru með
handverkfæram, gefa meiri upp-
skera en hinir, sem unnir eru með
hestum, eins og tíðkast í útlöndum
á kartöfluökrum. En hitt er annað
mál, hvort hreinn ágóðj af garðin-
um verður eigi minni, sé hann með
handverkfærum unninn. Einkum
kemur þetta til greina nú, þegar
hvert handtak manna er svo dýrt
metið, og erfitt er að fá nógan
mannáfla.
Því miður er erfitt að segja, hver
ágóði er af kartöfluræktinni hér á
landi, þótt miðað sé við meðal ár-
ferði. Það vianta allar skýrslur um
það, hvað telja megi meðal upp-
skeru. Einuig vita fæstir, hve mörg
dagsverk má telja að gangi í meðal-
lagi til þess, að hirða t. d. dagsláttu
garð. Eg veit eigi, hve mörg dags-
verk má ætla. til þesis, að stinga upp
dagsláttu garð ,mylja. hann, heða,
teðja, setja 'kartöflur í hann,
hreinsa fyrir iarfa og svo takaupp
úr honum. — Þetta þurfa meun að
vits.
S Þ.
Sljs.
Þegar Lagarfoss var á siglingu
upp Lawrencefljótið, og átti eftir
dagssiglingu til Montreal, bar það
við, að fyrsti stýrimaður skipsins,
Jón Eiríksson, féll af þilfarinu alla
leið niður í lestina. Meiddist hann
rnikið og var læknir kvaddur til
hjálpar honum men loftskeyti. Var
hann fluttur á spítála í Montreial og
liggur þar enn. Hann var þó úr allri
hættu þegar Lagarfoss fór frá
Kanada.
Prófessor Rutherford
og frumeindakenningin.
Grandvallaratriði efnafræðinnar
era að steypast um,. Frumeinda-
keuningin gamla hefir reynst ófull-
nægjandi og frumefnin, sem köll-
uð voru, eru nú ekki lengur hin
framlegustu form efnishns. Bæði
frameindir og frumefni má nú
greina sundur, og þótt aðeins séu
fundin nokkur fá atriði er sanna
þetta, þá eru þau nægileg til þess,
að nú þegar er opnað nýtt svið til
rannsókna, svo yfirgripsmikið, að
vér getum farið að vænta hins
stærstu kraftaverka frá smiðju
uppfyndinganna.
Einn af beim vísindamönnum, er
mest hefir stuðlað iað því, að varpa
nýjn ljósj yfir frumeindakenning-
xma, er hinn enski prófessor, Sir
Emest Rutherford, sem árið 1908
hlaut Nóbelsverðlaunin. Hann var
í síðasta mánuði á ferð í Danmörku
og hélt nokkna fyrirlestra við há-
skólann í Kaupmannahöfn fyrir
hóp vísindamanna og stúdenta.
Einn fyrirlesturinn var um það,
hvað værj dýpsta eðli hlutanna og
hvað efnið sjálft eiginlega væri.
Sagði prófessorinn, að þegar efnið
væri krafið til mergjar, þá væri það
ekkert annað en rafmaign. — Frum-
efnin, juiilrnar og likamir mann-
anna og dýranna væru inst inm
sambönd af pósitívu og negatívu
rafmagni.
Fumeindirnar eða atomin vora
lengi aðeins tilgáta efnafræðing-
anna. Enginn hafði tök á að sýna
fram á, að þau væra í rauninni tii.
En það hefir nú tekist, og nú vita
menn, að þau era ekki einn ódeil-
lanlegur hluti eins og menn áður
hugsuðu sér,og gríska nafnið bend-
ir til (atom = ódeili), heldur er
hver frumeind eins og lítið sól-
fcerfi.
í miðjunni er kjami, hinn svo
kallaði frumkjami eða atomkjarni;
hann er blaðinn pósitívu rafmagni.
jUtan um þennau kjarna era í mis-
munandi fjarlægð hinar svokölluðu
rafeindir eða elektrónur, sem era
ekkert annað en negatívt rafmagn.
Menn skyldu nú ætla, að úr því
að unt hefir verið að finna ásig-
komnlag atomsins, þá muni það þó
vera það stórt, að það megi athuga
hvert fyrir sig. En það er nú eitt-
hvað annað- Stærðin er ekki meiri
en það, að í einu rykkomi skifta
atomin miljörðum. Og svo mörg
atom eru í einum rúmsentímetra af
'lofti, að þótt allir íbúar jarðarinn-
ar keptust við að telja þau hvíld-
arlaust, þá gengju til þess 500 ár!
En hvemig hafa menn þá farið
að þyí, að telja atominf
Það yrði flókin útskýring. Það
er nóg að geta þess hér, að radíum-