Tíminn - 15.07.1981, Side 9

Miövikudagur '15. júli 1981 9
Helgasonar, aö hann væri blaöa-
maður eöa ritstjóri, til þess aö
greina hann frá alnöfnum hans
hér og þar. Blaðamennskuferill
hans var oröinn langur, hófst áriö
1937, en ekki er ofmælt aö allt til
hinzta dags hafi hann verið sómi
þeirrar stéttar, virtur jafnt af
andstæðingum sem samherjum.
Til þess bar einkum tvennt: I
fyrsta lagi ritleikni hans og skil-
yröislausa viröingu fyrir fslenzkri
tungu og menningararfi þjóöar-
innar, en i annan staö duldist
öngvum sem greinar hans lásu,
að þar stýrði penna drengskapar-
maöur, i senn hreinskiptinn, ein-
aröur og prúöur, sem seint mundi
láta sér til hugar koma aö mæla
eöa skrifa gegn sannfæringu sinni
eöa betrivitund. Enmeö þvi aö
Jón Helgason blaðamaður og rit-
stjóri hvildist ekki aö loknum
þvargsömum og lýjandi starfs-
degi, heldur tók jafnan að sinna
þeim efnum, sem honum voru
hugfólgnust, kanna heimildir af
ýmsu tagi frá liðnum öldum, bera
þær saman og vinza úr þeim,
draga að sér föng i bækur og þvi-
næst semja þær á siðkvöldum og
nóttum, þá hafði starfsheiti hans
breytzt i hugum fjölmargra les-
enda hans: Hann var framar öllu
rithöfundur, meira aö segja
gagnmerkur rithöfundur. Aö baki
fimmtán bindum af fræöiritum
hans, ævisögum og þáttum um is-
lenzkt mannlif og islenzk örlög
liggur feiknarleg vinna, þrotlaus
eljusemi, sifelld ögun og sókn
máls og stils. bar aö auki var
hann prýðilegur þýöandi, sneri
mörgum viöfrægum skáldritum,
til aö mynda eftir Leo Tolstoj,
Nordahl Grieg, Vilhelm Moberg
og Sally Salminen, svo og ferða-
bókum eftir Peter Freuchen,
Knud Rasmussen, Thor Heyer-
dahl o.fl. En nú er komið aö sjálfu
ævintýrinu á ritferli Jóns Helga-
sonar: A árunum 1970-1978 gefur
hann út fjögur bindi af frum-
sömdum smásögum, sem öll eru
meö þeim hætti, aö þvllik afköst
veröur aö telja afrek. Ég leyfi
mér aö halda þvi fram, aö
torfundin muni sú saga i þessum
fjórum bindum, sem ekki búi yfir
miklum veröleikum: römmum
tengslum viö islenzkt þjóölif,
þann jaröveg sem þær eru
sprottnar úr, lifandi persónulýs-
ingum, auðugu málfari og á
stundum rikulegri kimni. Sumar
sögurnar eru samdar af slikri
hind, aö þær skipa höfundi sinum
á bekk með snjöllustu smásagna-
skáldum okkar á þessari öld. Og
þá er ég illa svikinn, ef þær eiga
ekki i vændum margháttaðan viö-
gang og gerast ekki viöförlar um
það er lýkur.
Fundum okkar Jóns Helga-
sonar bar fyrst saman i Reykja-
vik á kreppuárunum, sem svo eru
nefnd, likast til 1936. Báöir vorum
viö heldur en ekki félitlir sveita-
piltar, en báðir lumuöum viö þó á
ósýnilegu nesti að heiman. Kynni
okkar uröu aldrei mjög náin, en
viö vorum ávallt góöir kunn-
ingjar, ræddumst jafnan viö
þegar viö hittumst á förnum vegi
og stöku sinnum yfir kaffibolla I
veitingahúsum eöa heimahúsum.
Jón var maöur hlýr i viömóti og
öldungis laus viö nagg og nudd,
vil og vol. Ég varö þess snemma
var, aö hann lét sér annt um mig
og vitneskjan um góðvild hans og
alúð var mér ósmár styrkur, ekki
sizt á þvi skeiöi ævi minnar þegar
þyngst var á fótinn. Um sjálfan
sig var hann oröfár og gersneydd-
ur hverskyns yfirlæti, en lagði
þeim mun haröar aö sér til aö
yrkja þann akur sem viö eigum
dýrmætastan i viösjálum heimi. 1
vor skýröi hann mér frá þvi, aö
hann hefði nýja bók i smlðum, all-
langa skáldsögu, og byggi jafn-
framt vel aö efniviöi i smásögur,
sem hann hlakkaði til .aö semja
þegar hann heföi lokiö viö bókina
i nýja húsinu á æskustöðvum
sinum. Nú hefur hann allt I einu
veriö kvaddur brott i miðjum
önnum, ferjaður meö skjótum
hætti langt úr augsýn. Minning
hans lifir, orðstir hans lifir, beztu
ritverk hans eiga langt lif fyrir
höndum. Og hrislurnar sem hann
var aö enda viö aö gróöursetja,
munu halda áfram að vaxa og
dafna.
A fljótsbakkanum horfi ég meö
trega á eftir Jóni Helgasyni og
votta fjölskyldu hans dýpstu
samúö mina á skilnaðarstund.
Ólafur Jóhann Sigurðsson
Mikill hæfileikamaöur er fall-
inn frá um aldur fram, Jón
Helgason ritstjóri og rithöfundur.
Hann var fæddur á Akranesi 27.
maí 1914 en varð bráökvaddur við
laxveiöi i' Svartá i HUnaþingi 4.
þ.m. og varð þvi aðeins 67 ára
gamall.
Foreldrar Jóns voru hjónin
Oddný Siguröardóttir og Helgi
Jónsson, en Helgi var sonur sira
Jóns Benediktssonar i Saurbæ.
Þau Oddný og Helgi bjuggu alla
sina búskapartiö i Stóra-Botni i
Hvalfiröi. 1 þessum vinalega
skógivaxna gróöurreit ólst Jón
upp viö venjuleg sveitastörf. Siö-
an stundaði hann nám i skóla
Þingeyinga aö Laugum og siöar I
Samvinnuskólanum. Námið i
þessum skólumhefir orðið honum
notadrjúgt eins og fleirum. En
skólanám er engum einhlitt ef
skortir nám i skóla lifsins, en sá
skóli dugði Jóni best til þessa
árangurserhann náði og þjóöinni
er löngu kunnur.
Jón Helgason hóf blaða-
mennsku 22 ára gamall og svo
mikið álit og traust ávann hann
sér sem blaðamaður aö ritstjóra-
starfið varö hans aðalstarf til
æviloka. Hann liföi og hræröist á
þjóömálasviðinu sem blaöamaö-
ur og skrifaöi mikinn fjölda
blaöagreina. Hann var ritfær svo
að af bar og hefir þvi unnið Is-
lensku máli mikiö gagn.
En þótt Jón Helgason ynni lengi
við blaðamennsku eða i 45 ár,
haföi hann þó fleiri járn i eldin-
um. Hann gerðist afkastamikill
og þjóökunnur rithöfundur. Frá
honum hafa komið um 20 frum-
samdar bækur sem náö hafa
miklum vinsældum, auk fjöl-
margra þýddra bóka. Hér skal
ekki lagöur dómur á hver bóka
hans ber hæst, en ætla má að Is-
lensktmannlif, erútkom í fjórum
bindum 1958 til 1962 sýni best frá-
bæra ritsnilld hans.
Jón Helgason var enginn mál-
skrafsmaöur. Hann var dulur og
blandaði ekki geöi viö hvern sem
var að óþörfu. Hann var vina-
vandur en einlægur vinur vina
sinna. Ihugull hlustaöi hann á
viömælendur sina en sagöi fátt
um sinn, en þaö sem hann lagði til
málanna var á hugviti og rökum
byggt. Hann var heill og hiklaus I
hverju máli og sannfæringu sinni
trúr og traustur. Ættjörðin og
þjóöin var honum allt. Hann var
sannur íslendingur sem unni full-
veldi þjóöarinnar og fann sárt til
þeirrar skerðingar fullveldisins
sem orðin er og hann fór ekki með
það i neina launkofa.
Jón Helgason giftist 1942 Mar-
gréti Pétursdóttur frá Skaga-
strönd. Þau eignuðust þrjil börn.
Þau eru Helgi Hörður fréttamað-
ur RikisUtvarþsins, Pétur Már
lögfræðingur og Sturla viöskipta-
fræöingur.
Jón haföi lagt siöustu hönd á
sumarbUstað á æskuslóöum sin-
um í Hvalfjaröarbotni og hlakk-
aöi mjög til dvalar þar við ritstörf
i góöu næöi. Þar átti hann sina
æskudrauma og þar þroskuðust
hæfileikar hans er slðan báru
þjóðinni góöan ávöxt. En örlögin
eru miskunnarlaus og eftir stend-
ur JónshUs sem minnisvarði.
Margréti Pétursdóttur og börn-
um hennar sendi ég samUðar-
kveðjur.
Sigurvin Einarsson
+
Fregnin um hiö sviplega fráfall
Jóns Helgasonar kom eins og
reiöarslag yfir fjölskyldu hans,
ættingja og vini. Nýlega höfðu
þau Margrét kona hans fest kaup
á landspildu i Botnsdal, á æsku-
stöðvum Jóns, og þar var veriö aö
fullgera sumarbústaö. Jón hugöi
gott til aö dvelja þar, og vafalaust
hefur hann, hinn mikli iöjumaður,
hugsaö sér aö sinna þar ýmsum
verkefnum. En enginn veit,
hvenær kalliö kemur. Minningin
lifir um afreksmann og góöan
dreng.
Ég kynntist Jóni fyrst, þegar ég
var unglingur, en þeir faöir minn
voru systkinasynir og meö þeim
góö vinátta. Eftir aö ég komst á
fullorðinsár, uröu kynnin meiri. A
námsárum minum réö Jón mig til
starfa tvö sumur viö Sunnudags-
blaö Timans, sem hann ritstýröi,
og bjó ég þá á heimili þeirra
hjóna. Siöar lá leiö min oft aö
Miötúni 60. Þar var alltaf gott aö
koma.
Sveitalif átti ávallt rik Itök I
Jóni, og viöhorf hans mótuöust
alla tiö af áhrifum uppvaxtarár-
anna. A æskudögum hans var
ekki sjálfgefið, aö sveitapiltar
legöu stund á langskólanám, þótt
þeir sýndu framúrskarandi
námsgáfur. Jón naut ekki ýkja
langrar skólagöngu, en nýtti sér
hana vel og aflaöi sér þá og siöar
staögóörar þekkingar á mörgum
sviðum. Hann var t.d. ágætur
tungumálamaöur, og rit hans
bera vott um geysiviötæka þekk-
ingu hans á sögu Islands.
Listatök Jóns á islenzku máli
eru of kunn lesendum ritverka
hans, til þess aö um þau þurfi aö
fjölyrða. Hann var jafnan talinn I
hópi ritfærustu manna sinnar
samtiöar. Hann var snjall blaöa-
maöur, fljótvirkur, velvirkur og
fjölfróöur. Jón gat setzt niöur og
skrifaö alllanga blaöagrein i
striklotu, aö þvi er virtist fyrir-
hafnarlaust, og litlu sem engu
breytt viö yfirlestur, og var þó
hvergi hvikaö frá ströngustu
kröfum um búning málsins.
Skáldgáfa Jóns kom fram I rit-
smiöum hans, þar sem viðfangs-
efniö leyföi slikt. Hann fékkst og
nokkuð viö skáldskap, ljóöagerö á
æskuárum, en smásagnagerö á
siöari árum, og hlutu smásagna-
söfn þau, sem hann gaf út, góöar
viötökur. Ef til vill ris þó ritlist
Jóns hæst I sagnaþáttum hans, og
má nefna ritsöfnin tslenzkt
mannlif og Vér islands börn.
Hann vandaöi vel til allrar heim-
ildaleitar og vildi byggja þætti
sina á sem traustustum söguleg-
um grunni, og slik var frásagnar-
gáfa hans og innsæi i örlög sögu-
persónanna, aö lesandanum
fannst hann gjörþekkja þær.
Þessir hæfileikar koma einnig vel
fram I yfirlitsritum Jóns um
söguleg efni.
Jón var hreinskiptinn og skap-
mikiil maöur. Vinnukappiö var
rikur þáttur I fari hans. Hann
geröi miklar kröfur til sjálfs sin
og annarra, var oft fálátur
hversdagslega og gat veriö óvæg-
inn I dómum. Hins vegar var
hann mjög nærgætinn, ef hann
vissi, að eitthvaö bjátaöi á, enda
viðkvæmur I lund og þaö meir en
flesta grunaöi. Þegar tækifæri
gafst til spjalls I góöu tómi, var
hann hinn ræönasti og brá stund-
um á gamanmál. Jón var einstak-
ur rausnarmaöur, og ekki dró ör-
læti og góövild Margrétar úr
höföingsskap hans. Hann var afar
tryggur þeim, sem hann batt vin-
áttu við. Mjög lét hann sér annt
um fjölskyldu sina, og sérlega
ættrækinn var hann. Ég minnist
þess, aö oft spuröi hann mig
frétta af sameiginlegu frændfólki
okkar, sem hann var litt kunnug-
ur persdnulega. Honum var kært
aö greiöa götu skyldfólks sins og
vina á ýmsan veg, en vildi sem
minnst um slikt tala. Sjálfur á ég
honum margt aö þakka, og ég
veit, að fjölmargir hafa sömu
sögu aö segja.
Ahugamál Jóns voru fjölþætt.
Hann fylgdist vel meö þjóömálum
og tók sjálfur þátt i stjórnmála-
starfi. Hann var mjög þjóöræk-
inn, og kom þaö fram á ýmsum
sviðum. Jóni þótti mikils um þaö
vert, sem til batnaöar haföi
breytzt á ævidögum hans, og
hann gladdist yfir þvi, sem hon-
um fannst vel gert I samtiöinni,
en hann hafði þungar áhyggjur af
þvi, að gömul þjóöleg gildi týnd-
ust I holskeflu nútimans. Gætir
þessa I mörgum ritsmiöum hans.
Jón ferðaðist mikiö um landið, og
náttúruvernd var honum sérstakt
áhugamál, svo og skógrækt; hafði
hann þegar byrjað aö planta
skógi I spildu sina I landi
Litla-Botns, sem er næsti bær viö
Stóra-Botn, æskuheimili hans. A
siðari árum var það honum á-
nægja að geta á ný dvalið lang-
dvölum i sveit. Fyrir nokkrum
árum keyptu þau Margrét jaröar-
part i Köldukinn og dvöldu Jiar
löngum á sumrum, unz þeim
gafst kostur á aö eignast land I
Botnsdal. Æskustöövarnar voru
Jóni afar kærar. En þeim dómi
veröur aö hllta, aö leiö hans liggi
ekki framar þangaö, heldur yfir
móöuna miklu.
Margréti, sonum þeirra Jóns,
tengdadætrum og barnabörnum
votta ég hluttekningu.
IngiSigurðsson.
„Viltu ekki aö ég bjóöi Jóni
Heígasyni þetta I Lesbókina?”
spuröi Andrés Kristjánsson þegar
ég haföi gerst svo djarfur aö
senda Timanum fyrstu blaöa-
greinar minar um bókmenntir.
Ekki þótti mér verra ef kostur
væri aö vista greinarnar i sliku
riti, og Jón fékk þær i hendur.
Litlu siöar gekk ég á fund hans I
fyrsta sinn til aö forvitnast um
hversu ritverkunum heföi reitt af.
Ég man aö Jón sat viö ritvélina,
leit til mln gegnum gleraugun
undan silfurgráum makka. Hann
var ekki margoröur og fremur
stuttur i spuna svo aö litt
reyndum og óframfærnum
höfundi leist ekki meira en svo á
blikuna. — Jú, greinarnar skyldi
hann birta. Og upp frá þvi kom ég
ætiö til hans meö Timagreinar
minar meöan ég skrifaöi aö staö-
aldri i blaöiö, fyrst Sunnudags-
blaöiö (Lesbókina) og siöan aöal-
blaöiö eftir að Jón færöi sig þang-
aö. Samskipti okkar uröu sifellt
betri, ég komst fljótt aö þvi aö dá-
litiö þurrt og önuglegt viömót sem
aö ókunnugum sneri var ekki
annaö en hjúpur. Jón Helgason
reyndist hlýr i þeli, glettinn og
spaugsamur I viöræöu og alúöleg-
um i fasi. Slikur var hann mér
alla tiö.
Þegar ég hitti Jón fyrst þekkti
ég nokkuö til hans sem blaöa-
manns og rithöfundar. Timann
hafði ég lesiö frá bernskudög-
um og eitthvaö gluggaö i þátta-
safniö Islenskt mannlif. Og eftir
aö kynni tókust af manninum
sjálfum hef ég fylgst með þvi sem
frá honum kom I bókum. Alltaf
var gaman að lesa rit Jóns, sniö-
fastan frásagnarstilinn, litrikt
hljómmikiö og auöugt mál hans,
texta sem var svo vönduglegur og
vel formaður aö annaö eins ber
manni sjaldan fyrir augu. —
Slðustu árin hefur það veriö starf
mitt aö lesa yfir handrit, frum-
samin og þýdd, og éinatt til blend-
innar ánægju, þegar subbu-
skapur, vanþekking og ruglandi
setja mark á framsetninguna. Þá
var þaö fagnaörrík hressing aö fá
i hendur handrit frá Jóni Helga-
syni. Siöast fyrir fáum vikum var
ég aö fara yfir seinni hluta Aldar-
innar sextándu sem nú er I prent-
smiðju. Enn á ný dáöist ég aö þvi
hver tök þessi höfundur haföi á
máli og frásögn. Og svo er ritstill
hans persónulegur að ég held ég
myndi þekkja hann á svipstundu
þótt ekkert höfundarnafn fylgdi.
Frá ungum aldri til dauðadags
var Jón Helgason blaöamaöur aö
atvinnu. I hjáverkum vannst hon-
um aö þýöa og semja fjölda bóka,
slik var eljusemin. Eftir að hann
sneri sér aö þvi fyrir rúmum
tveimur áratugum aö gefa út
frumsamin rit, hafa komið frá
honum ekki færri en tuttugu
bækur, aö meötöldum tveimur
sem nú eru i prentun. Kunnastir
uröu sagnaþættirnir, langir og
skammir, sem hlutu strax ágætar
móttökur, og „Aldirnar”, hin
sautjánda og átjánda og nú siðast
siðskiptaöldin. Seinni ár tók Jón
aö leggja verulega rækt viö smá-
sagnagerö og gaf út fjögur sagna-
söfn. Sýndi hann þar aö hann
kunni prýðileg tök á þeirri vanda-
sömu bókmenntagrein. Isögunum
nýtur sin frásagnarlist hans,
glöggt auga fyrir sérkennilegum
manngerðum og kimilegum at-
vikum, og einnig samúöar-
skilningur á meinlegum
mannanna örlögum. Ailt þetta
bera söguþættirnir raunar lika
vitni um.
Siöustu ár var þaö glöggt aö Jón
var tekinn aö lýjast á argaþrasi
blaöamennskunnar sem vonlegt
var. Hann haföi eignast land á
æskustöövum sinum i Hvalfirði,
reist sér þar hús og hugðist nú
setjast um kyrrt i góöu næöi og
snúa sér aö ritstörfum. Þetta var
mér gleðiefni þegar ég frétti þaö,
bæöi vegna Jóns sjálfs sem nú
fengi betra tóm en nokkru sinni
fyrr til aö sinna hugöarefnum sin-
um — og ekki siöur vegna is-
lenskrar ritmenningar sem gæti
betur en áöur notiö einstæðra
hæfileika hans. Ég vissi aö Jón
hlakkaöi til þessara umskipta.
Hann haföi margt á prjónunum
og starfsþrekið virtist enn mikiö.
Sviplega eru nú þessar vonir aö
engu orönar.
Jón Helgason var ungur maöur
á mótunarskeiöi þegar sóknar-
alda stórhuga framtaks i félags-
og menntamálum reis hátt meö
þjóöinni. Þetta var uppskerutimi
aldamótakynslóöarinnar sem
setti sér aö kjöroröi og hugsjón
„ræktun lands og lýös”. Alla tfö
bar Jón svip þess vorhugar sem
þá greip æskumenn landsins.
Hann unni landi sinu og lifi
þjóðarinnar og menningu hennar
aö fornu og nýju. Hann var
áhugamaöur um ræktun, ekki síst
trjárækt, vildi hlynna aö gróöri
landsins, eins og hann hlúöi aö
arfi genginna kynslóöa i sögnum
og minnum og vildi gera hann lif-
andi í vitund samtiöarinnar.
1 siöustu sögu siöustu smá-
sagnabókar sinnar, „Alparós-
um”, segir Jón Helgason frá Sig-
valda garömeistara, hinum hæg-
láta og skilningsrika hjálpar-
manni gróandans, og aöstoöar-
pilti hans sem ástin hefur snortiö
og setur út af laginu um stund.
Sigvaldi horfir á allt sköpunar-
verkiö „meö hugarfari þess sem
veit aö þessi grænu strá og þessar
mjóu renglur eru lifiö, sem hefur
unniö allar styrjaldir og sigraö
allar borgir og reist aörar nýjar á
rústum þeirra...” og sögunni
lýkur á þessum oröum garö-
meistarans: „Miklir viöir verða
þessir álmar, sem viö settum
þarna, þegar okkar dagar eru
allir...”
í þessum anda þykir mér best
hæfa aö kveöja Jón Helgason um
leiö og ég þakka honum samfylgd
og vináttu og votta fjölskyldu
hans samúö okkar hjóna. Vissu-
lega er þaö saknaöarefni aö hon-
um skyldu ekki auönast lengri lif-
dagar til aö helga sig þeim störf-
um sem hugur hans stóö til. Sú
umbrotaöld sem viö lifum þarf á
slikum ræktunarmönnum aö
halda. En rikast I huga hlýtur
okkur þó aö vera þakklæti fyrir
þaö sem hann var og vann. Verk
hans munu lengi halda á lofti
nafni hans og minningu og vaxa
aö gildi er stundir liöa ef lands-
menn vilja vita skil á lifsstrlði
fyrri kynslóöa i landinu. Þess er
gott aö minnast aö leiöarlokum.
Gunnar Stefánsson
t
Kynni min af Jóni Helgasyni
uröu þvi miður ekki ýkja löng, en
hins vegar þeim mun áhrifameiri
og afdrifarikari fyrir mig. Það
var fyrir þessi kynni, umfram
annað, aö ég lagði fyrir mig
frétta- og blaöamennsku, en þaö
var undir handleiðslu Jóns Helga-
sonar, sem ég steig min fyrstu
spor á þeirri braut.
Jón Helgason var merkilegur
maður og góöur húsbóndi, raunar
sá besti sem ég hef starfað hjá.
Leiðsögn hans fólst ekki i fyrir-
skipunum um aö gera þetta eða
hitt á þennan eða hinn mátann.
Meö eigin áhuga og eldmóði mót-
aöi hann afstööu manns til blaða-
meniiskunnar. Hann leiöbeindi —
ef til vill fyrst og fremst meö þvi
að sýna þvi áhuga sem starfs-
mennimir voru að fást viö. Hann
hvatti þannig til dáða með óbein-
um hætti fremur en með skipun-
um, sem oft vill verða ill gjörlegt
eöa ómögulegt aö uppfylla.
Hvatningar hans fólust ekki i
beinu hrósi fyrir það sem vel var
gertog ávitum fyrir þaö sem miö-
ur fdr, heldur auösýndi hann þeim
sem það veröskulduðu aukið
traust og meiri ábyrgð. Jón
Helgason var meiri persóna en
svo, aö hann þyrfti aö gefa skip-
anir og sýna vald. Hann kom til
móts við starfsmenn sina og
ávann sér traust þeirra og virö-
ingu. Hann var mannþekkjari og
náöi þvi besta út Ur mönnum meö
jákvæöri og uppbyggjandi fram-
komu.
Það er þakkarvert aö fá aö
kynnast slikum snillingi til orðs
og æöis, sem Jón Helgason var.
Frá fyrstu kynnum og ávallt siö-
an reyndist hann mér sem vinur
og velunnari. Minningin um siik-
an mann vekur gleði.
Eftirlifandi eiginkonu Jóns,
sonum hans og öðrum aöstand-
endum og vinum votta ég samúö
mina.
Hermann Sveinbjörnsson.