Fréttablaðið - 05.11.2008, Blaðsíða 6

MARKAÐURINN 5. NÓVEMBER 2008 MIÐVIKUDAGUR6
S K O Ð U N
Sögurnar... tölurnar... fólkið...
Á R É T T I N G V E G N A F R É T T A R
ÚT GÁFU FÉ LAG: 365 – prentmiðlar RIT STJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson og Óli Kr. Ármannsson RITSTJÓRN: Hólmfríður Helga Sigurðardóttir, Ingimar Karl Helgason, Jón Aðalsteinn Bergsveinsson,
Magnús Sveinn Helgason, Sindri Sindrason AUGLÝSINGASTJÓRI: Jón Laufdal RIT STJÓRN OG AUGLÝSING AR: Skaftahlíð 24, 105 Reykja vík AÐ AL SÍMI: 512 5000 SÍMBRÉF: 512 5301 NETFÖNG:
rit stjorn@markadurinn.is og aug lys ing ar@markadurinn.is VEFFANG: visir.is UM BROT: 365 – prentmiðlar PRENT VINNSLA: Ísa fold arprent smiðja ehf. DREIFING: Pósthúsið ehf. dreifing@
posthusid.is Markaðinum er dreift ókeyp is með Fréttablaðinu á heim ili á höf uðborg ar svæð inu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands byggðinni.
Markaðurinn áskil ur sér rétt til að birta allt efni blaðs ins í staf rænu formi og í gagna bönk um án end ur gjalds.
bjorn.ingi@markadurinn.is l holmfridur@markadurinn.is l ingimar@markadurinn.is l jonab@
markadurinn.is l msh@markadurinn.is l olikr@markadurinn.is l sindri@markadurinn.is
Fjármálakreppunnar, sem ríður
yfir heiminn, verður minnst sem
axarskafts Alans Greenspan. Hún
er að stærstum hluta að undirlagi
stjórnar Seðlabanka Bandaríkj-
anna á tímabili auðfengins fjár-
magns og afnáms fjárhagslegs
regluverks, sem stóð frá miðjum
tíunda áratugnum þar til nú.
Stefnan sem keyrð var áfram
með auðfengnu fjármagni, og tví-
efld af eftirlitsaðilum sem van-
ræktu skyldu sína, skapaði skil-
yrði fyrir húsnæðis- og lántöku-
bólu í Bandaríkjunum og víðar
sem áttu sér engin fordæmi. Nú
er bólan sprungin og þessara hag-
kerfa bíður djúp efnahagslægð.
Kjarni fjármálakreppunnar
var hækkun á fasteignaverði og
hlutabréfum, sem voru ekki í
neinum takti við það sem áður
þekktist. Greenspan blés lífi í
tvær bólur – netbóluna frá 1998
til 2001 og í kjölfarið húsnæð-
isbóluna sem nú er að springa.
Í báðum tilfellum leiddi hækk-
andi eignaverð til þess að banda-
rísk heimili töldu sig orðin tals-
vert fjáðari og stuðlaði þannig
að snarauknum lántökum og
eyðslu – í húsnæði, bíla og ýmsar
neysluvörur.
Fjármálamarkaðir voru áfjáð-
ir í að veita heimilunum lán, að
hluta til vegna afnáms á regl-
um um lánastarfsemi, sem bauð
hættunni á ábyrgðarlausum lán-
veitingum heim. Sprengingin á
húsnæðis- og verðbréfamarkaði
varð til þess að hrein verðmæti
bandarískra heimila jukust um
um það bil átján billjónir dollara
á árunum 1996 til 2006. Neyslu-
aukningin sem af þessum auði
hlaust varð til þess að hækka hús-
næðisverð enn frekar; lántakend-
ur sannfærðust um að það væri í
lagi að þenja bóluna aðeins meira
út.
Nú er spilaborgin hrunin. Hús-
næðisverð náði hámarki árið 2006
og eigið fé árið eftir. Sem þess-
ar bólur springa munu pappírs-
auðæfi að jafnvirði tíu, jafnvel
fimmtán, billjóna dollara þurrk-
ast út.
FLÓKIÐ SAMSPIL
Nokkrir flóknir atburðir eiga sér
nú stað samtímis. Í fyrsta lagi
draga heimili mjög úr neyslu,
þar sem þau finna – réttilega –
fyrir mikilli kjararýrnun frá því
í fyrra. Í öðru lagi hafa nokkur
áhrifamikil fyrirtæki á borð við
Bear Stearns og Lehman Broth-
ers orðið gjaldþrota, sem veldur
enn meira tapi (hjá hlutabréfa-
höfum og lánveitendum hinna
gjaldþrota fyrirtækja) og hegg-
ur skarð í þá lánastarfsemi sem
þessi fyrirtæki stóðu fyrir.
Í þriðja lagi tapa viðskipta-
bankar mjög á þessum atburð-
um, stór hluti af fjármagni þeirra
þurrkast út. Með rýrnandi fjár-
magni dregur einnig úr lán-
veitingum þeirra í framtíðinni.
Í fjórða og síðasta lagi skapaði
gjaldþrot Lehman Brothers, og
erfiðleikar tryggingarisans AIG,
sem fór næstum sömu leið, fjár-
hagslegt óðagot, þar sem jafnvel
vel stæð fyrirtæki gátu hvorki
orðið sér úti um skammtímalán
né selt skammtímaveðbréf.
Þeir sem marka stefnuna
standa nú frammi fyrir þeirri
áskorun að skapa nægjanlegt
traust til að fyrirtæki geti aftur
fengið skammtímalán, svo þau
geti greitt út laun og fjármagnað
birgðakaup. Í annan stað þarf að
koma fjármagnsstöðu bankanna
í samt lag, þannig að viðskipta-
bankar geti farið að lána til lang-
tímafjárfestinga á ný.
STÓRIR SKELLIR
Þessi skref, eins brýn og þau eru,
munu þó ekki koma í veg fyrir
efnahagslægð í Bandaríkjunum
og öðrum löndum þar sem fjár-
málakreppan hefur gripið niður.
Ólíklegt er að hlutabréfa- og fast-
eignamarkaðurinn rétti úr kútn-
um í bráð. Heimilin hafa þar af
leiðandi minna fé milli handanna
og munu draga mjög úr eyðslu,
svo samdráttur til skamms tíma
verður óumflýjanlegur.
Bandaríkin taka stærsta
skellinn, en önnur lönd þar sem
sprenging hefur orðið á húsnæðis-
markaði og í neyslu – sérstaklega
Bretland, Írland, Ástralía, Kan-
ada og Spánn – bíða líka skaða. Ís-
land, sem einkavæddi bankana og
dró úr reglugerðum fyrir nokkr-
um árum, stendur frammi fyrir
þjóðargjaldþroti, þar sem bank-
arnir geta ekki greitt háar skuld-
ir. Engin tilviljun er að þessi ríki,
utan Spánar, aðhylltust banda-
rísku kennisetninguna um „frjáls-
an markað“ og fjármálakerfi sem
sætti litlu eftirliti.
SÓKNARFÆRI VÍÐA
En þótt hin lítt heftu hagkerfi
að hætti enskumælandi Vestur-
landa verði fyrir búsifjum þarf
það ekki endilega að leiða til
hörmunga um allan heim. Ég
sé ekkert sem bendir til heims-
kreppu, ekki einu sinni sam-
dráttar á heimsvísu. Bandaríkin
verða vissulega fyrir tekjumissi
og auknu atvinnuleysi, sem dreg-
ur úr útflutningi annarra ríkja
til Bandaríkjanna, en í öðrum
heimshlutum vex mörgum ríkj-
um ásmegin. Í ýmsum stórum
hagkerfum, þar á meðal Kína,
Þýskalandi, Japan og Sádi-Arab-
íu, hefur jákvæður vöruskipta-
jöfnuður verið mjög mikill og
þau verið að lána öðrum ríkjum
(sérstaklega Bandaríkjunum) í
stað þess að taka lán.
Þessi ríki eiga nóg af lausa-
fé og eru ekki sliguð af hruni á
fasteignamarkaði. Þótt heimilin
í þessum löndum hafi orðið fyrir
einhverjum skakkaföllum við
rýrnun á eigin fé, geta þessi ríki
ekki aðeins haldið áfram að vaxa,
heldur geta þau einnig brugð-
ist við minnkandi útflutningi til
Bandaríkjanna með því að auka
eftirspurn innanlands. Þessi ríki
ættu nú að lækka skatta, lækka
innlenda vexti og auka opinber-
ar framkvæmdir á sviðum vega-
gerðar, orkuframleiðslu og fé-
lagslegs húsnæðis. Þau eiga
nægan gjaldeyrisforða til að lág-
marka hættuna á að aukin eyðsla
innanlands valdi fjárhagslegum
óstöðugleika, svo lengi sem þau
sýna fyrirhyggju.
GEFIÐ UPP Á NÝTT
Hvað Bandaríkin áhrærir eru
fyrirsjáanlegir erfiðleikar sem
bitna á milljónum manna, og
ljóst að það harðnar enn á daln-
um á næsta ári þegar atvinnu-
leysi eykst. Í þessu felst hins
vegar tækifæri til að hugsa upp á
nýtt efnahagsstefnuna sem hefur
verið við lýði frá því Ronald Reag-
an komst til valda árið 1981. Lágir
skattar og afnám reglugerðakerf-
is stuðlaði að neyslufylliríi, sem
veitti vellíðan meðan á því stóð,
en leiddi einnig af sér mikinn
tekjuójöfnuð, fjölmenna lágstétt,
miklar erlendar lántökur, skeyt-
ingarleysi gagnvart umhverfinu
og innviðum samfélagsins, og að
lokum risavaxinn, efnahagslegan
glundroða. Það er orðið tímabært
að marka nýja efnahagsstefnu og
gefa upp á nýtt.
©Project Syndicate.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
Hrunið og leiðin til viðreisnar
Jeffrey Sachs
prófessor
í hagfræði við
Columbia-háskóla.
O R Ð Í B E L G
Hver dagur sem líður án þess að gripið sé til stefnumarkandi aðgerða
um endurreisn íslensks samfélags í kjölfar bankahrunsins felur í sér
frekari ótíðindi fyrir íslenska þjóð. Fleiri og fleiri fyrirtæki segja upp
starfsfólki, lækka laun eða minnka starfshlutfall og önnur þrýtur hrein-
lega örendi. Það forgangsverkefni stjórnvalda að verja atvinnustigið
sýnist enn engan árangur hafa borið, enn er þrautin þyngri að eiga við-
skipti eða gjaldeyrisfærslur við útlönd og enn veit ekki nokkur maður
hvert raunverulegt virði íslensku krónunnar er.
Reiðin stigmagnast í samfélaginu og það er ekkert skrítið. Upplýs-
ingagjöf er afar takmörkuð, enginn veit af hverju Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn hætti við að taka ákvörðun um neyðaraðstoð til handa Íslandi
í gær og forsætisráðherra vill ekkert upplýsa um málið. Það er orðin
lenska hjá ráðamönnum að bera við trúnaði og fyrir vikið ber meira á
leka innan stjórnkerfisins og bankanna, sem aftur verður til þess að
draga enn frekar úr trausti almennings á þessum mikilvægu stofnun-
um.
Enginn mælir á móti nauðsyn þess
að fram fari ítarlegt uppgjör á orsök-
um bankakreppunnar, en við megum
ekki verða svo upptekin af ásökun-
um hvert í annars garð að við gleym-
um aðalatriðunum; hvernig bæta megi
ástandið og bjarga því sem bjargað
verður.
Segja má að nokkrir kostir séu aug-
ljósir í þeim efnum. Fyrst skal telja
aðstoð IMF, sem við verðum að gefa
okkur að komist í höfn í síðasta lagi
á föstudag eða um helgina. Við getum
ekki beðið lengur. Í kjölfarið ættu síðan
að fylgja samningar um lán og gjald-
eyrisskipti við fleiri ríki, ef marka má
fréttir. Allt á það svo væntanlega að
geta stutt við gengi krónunnar þegar
hún verður sett á flot á nýjan leik, hve-
nær svo sem það verður, þótt margt
bendi því miður til þess að sú tilraun geti haft í för með sér hrikalegar
efnahagslegar afleiðingar.
Trúir einhver því að tilraunin með íslensku krónuna sé ekki full-
reynd? Hvaða afleiðingar mun það hafa þegar þrjú til fimm hundr-
uð milljarðar munu hverfa fljótlega úr landi um leið og gjaldeyrisvið-
skipti verða aftur gefin frjáls? Hver verður þá gengisvísitala krónunn-
ar? Verður hún 200 stig? Eða jafnvel 300? Hvað þýðir það fyrir erlend
lán landsmanna? Hvaða áhrif hefur það á verðbólguna?
Hér þarf augljóslega að grípa til annars konar úrræða. Að sjálfsögðu
þarf strax að taka ákvörðun um inngöngu í evrópska myntkerfið með
bakhjarli í Seðlabanka Evrópu. Það er algjört forgangsmál, ef vekja á
tiltrú erlendra aðila á íslensku viðskipta- og efnahagslífi. Við verðum
líka með öllum ráðum að verja heimilin í landinu og bjarga atvinnu-
fyrirtækjunum. Hagfræðingarnir Gylfi Zoëga og Jón Daníelsson hafa
stigið fram og lagt fram athyglisverðar tillögur þar að lútandi, t.d. með
tímabundinni vernd fyrir einstaklinga og fyrirtæki í greiðsluerfiðleik-
um fyrir ágangi kröfuhafa, greiðsluaðlögun fyrir skuldara, uppkaup-
um ríkisins á íbúðarhúsnæði landsmanna, tilfærslu húsnæðislána yfir í
Íbúðalánasjóð, aukið peningamagn í umferð, t.d. með lánsfé eða eignar-
hlut í fyrirtækjum sem eiga raunverulega framtíð fyrir sér í hinu nýja
hagkerfi, þar sem útflutningur mun skipta höfuðmáli.
Fleiri þurfa að setja fram hugmyndir í þessa veru, en mestu skiptir
þó að landsmenn sjái nú þegar raunhæfar aðgerðir af hálfu ríkisvalds-
ins til þess að gera fólkinu í landinu lífið bærilegt. Tíminn líður hratt
og hann vinnur ekki með okkur. Hver dagur sem tapast felur í sér enn
meiri ógæfu einstaklinga og fyrirtækja og þar með samfélagsins alls.
Við getum ekki beðið deginum lengur.
Ástandið er að verða alveg óbærilegt í samfélaginu.
Hvar eru aðgerðirnar?
Björn Ingi Hrafnsson
Már Guðmundsson, aðstoðarframkvæmda-
stjóri Alþjóðagreiðslubankans í Basel í
Sviss, gerir athugasemdir við frétt sem
birtist í Fréttablaðinu í gær og unnin var
upp úr glærum sem nýverið voru kynntar
á fundi í Reykjavík.
Hann segir að í erindi sínu hafi hann talið
heppilegast að stjórnvöld í viðkomandi
löndum hefðu unnið saman um lausafjár-
stuðning og önnur viðbrögð til stuðnings
íslensku bönkunum, ekki síst í ljósi þess
að bankarnir hafi ekki verið gjaldþrota, heldur í
greiðsluerfiðleikum í erlendri mynt, þeir hafi verið
stórir og starfað yfir landamæri auk þess að vera
kerfislega mikilvægir. Þetta hafi hins vegar ekki
gerst. „Í þeim skilningi má kannski segja að við-
brögðin hafi verið röng. Ég lagði hins vegar ekkert
mat á hverju eða hverjum það var að kenna, öðru
en þá kannski regluverkinu, og síst af öllu lagði ég
nokkurn dóm á sérstakar aðgerðir íslenskra stjórn-
valda, enda ekki viðfangsefni erindisins.“
Már bendir einnig á að hann nefndi þrjá kosti
sem Ísland stæði frammi fyrir, sem gætu einnig átt
við fleiri lönd. Ísland gæti dregið úr þátttöku sinni
í fjármálalegri hnattvæðingu og hinum
evrópska innri markaði; til að mynda með
meiri hömlum á alþjóðlega starfsemi inn-
lendra fjármálafyrirtækja en annars stað-
ar tíðkast. „Það að draga landið algjör-
lega út úr alþjóðlegu fjármálakerfi, eins
og mátti skilja á greininni að ég hafi hald-
ið fram, er hins vegar hvorki æskilegur né
raunhæfur kostur.“
Í erindinu hafi hann nefnt að ná mætti
alþjóðlegu samkomulagi um nýjan ramma
fyrir alþjóðlega fjármálastarfsemi, sem hentaði
litlum ríkum, þar með talið marghliða samstarf um
gjaldmiðlaskiptasamninga í stað þess tvíhliða fyrir-
komulags sem nú er algengast. „Það hefur hins
vegar aldrei hvarflað að mér að smáríki geti komið
upp sínu eigin innbyrðis fjármálakerfi og gjaldeyr-
ismarkaði,“ segir Már.
Már nefndi einnig, líkt og fram kom í frétt
Fréttablaðsins, að Ísland gæti sótt um aðild að Evr-
ópusambandinu, og tekið upp evru með tíð og tíma.
Á þeim vettvangi gæti Ísland síðan lagst á sveif
með nauðsynlegum endurbótum á evrópsku reglu-
verki um fjármálastarfsemi og eftirlit. - ikh
Samstarf um stuðning heppilegra
MÁR GUÐMUNDSSON
Nám í verðbréfaviðskiptum
Nám til undirbúnings prófs í verðbréfaviðskiptum
Framúrskarandi kennarar
Staðnám og fjarnám
Fyrirlestrar á netinu
ll. hluti hefst 12. nóvember
Skráning stendur yfir á endurmenntun.is
Enginn mælir á móti
nauðsyn þess að fram
fari ítarlegt uppgjör á
orsökum bankakrepp-
unnar, en við megum
ekki verða svo upp-
tekin af ásökunum í
hvers annars að við
gleymum aðalatrið-
unum; hvernig bæta
megi ástandið og
bjarga því sem bjarg-
að verður.