Tíminn - 26.01.1986, Síða 19

Alr
Sunnudagur 26. janúar 1986
Tíminn 19
■
Of’t hcf'ur verið talið að íkveikjur af’ mannvöldum ættu rætur sínar að rekja til
ákveðins ^eðsjiikdöms sem kallaður hefur verið íkveikjuæði eða pyromanía.
Við háðuin Hannes Pétursson yfirlækni á geðdeild Horgarspítalans í Keykjavík
að sej>ja okkur f'rá eij>in reynslu af' |)essu fyrirhæri oj> þeim skoðuniim innan geð-
læknisf'ræðinnar sem nii eru ef'star á haugi, varðandi |)á geðrænu kvilla sem að
haki íkvcikjum liggja.
Hannes sem veitt hefur geðdeildinni á liorgarspitalanuui forstiiðu í liðlega þrjú
ár lagði stund á geðlæknisl'ræði í Knglandi en auk þess liel'ur hann fengist nokkuð
við rettargeðlæknisfræði og kynntist í námi sínu í Knglandi tilfellum þar sem uni
íkveikjur liafði verið að ræða.
„Jú það er rétt að fræðimenn töldu
að íkveikjuæði eða pyromanía væri
sérstakt tilgreint geðrænt ástand og
þar með ákveðinn sjúkdómur. Á síð-
ari tímum hafa menn þó farið að ef-
ast um að svo væri og nú eru flestir
sammála um að hér sé ekki um eina
tegund geðsjúkdóms að ræða heldur
ákveðið atferli sem getur verið sam-
fara mörgum tegundum geðrænna
vandamála. J>að má því frekar líta á
vísvitandi bruna sem afleiðingu geð-
rænna vandkvæða en ákveðið eitt
sjúkdómsástand. Það mætti líka
orða þetta svo að hér væri frekar um
afleiðingu margra geðrænna vand-
kvæða að ræða en ákveðinn af-
markaðan og skilgreindan sjúkdóm.
Petta getur því spannað hvaða svið
geðsjúkdóma sem er,“ segir Hannes.
„Pví ber heldur ekki að gleyma að
orsakir fyrir íkveikjum geta verið
fleiri en þær sem tengjast geðrænum
, vandamálum og má þá nefna hrein
’ glæpsamleg athæfi þar sem menn eru
að dylja refsiverðan verknað eða þá
að um tryggingasvik er að ræða.
Þær íkveikjur sem á hinn bóginn
eru raktar til geðrænna kvilla má
flokka niður í nokkra hópa og koma
þá einkum sex mismunandi orsakir
til greina.
I fyrsta lagi hafa íkveikjur af gá-
leysi verið raktar til beinna elliglapa
eða þá að viðkomandi sé það þroska-
heftur að hann beinlínis viti ekki
hvað hann er að gera. Til þessa hóps
má einnig telja það fólk sem veldur
íkveikju í ástandi þegar það hefur
ekki stjórn á gerðum sínum svo sem
vegna eitrunarástands af völdum
áfengis eða fíkniefna.
í öðru lagi hafa íkveikjur verið
raktar til þess að fólk hefur verið
haldið ranghugmyndum af einhverju
f lögunum frá 1982 sem hér hefur
verið vitnað í er mikil ábyrgð lögð á
slökkviliðsstjóra varðandi eftirlit
með brunavörnum í sínu umdæmi en
komi upp ágreiningur milli hans og
húsráðanda skal slökkviliðsstjóri
vísa málinu til stjórnar Brunamála-
stofnunnar og ber slökkviliðsstjóra
eða brunamálastjóra að kæra brot tii
héraðsdóms sé ekki farið að úrskurði
þeirra.
Á þessu virðist vera töluverður
misbrestur og málum sjaldan vísað
til dómstóla þó svo að það sé á flestra
vitorði að brunavarnirséu ekki næg-
ar .
Reyndar mun það mjög misjafnt
frá einu sveitarfélagi til annars
hversu fast slökkviliðsstjórar ganga
eftir því að reglum um brunavarnir
sé fylgt en óhætt er að fullyrða að
mikið vantar á að þetta eftirlit sé
nægjanlegt og í rauninni mjög víða í
hinu megnsta ólagi.
Ef til vill kemur hér kunningsskap-
ur inn í myndina sem gerir það að
verkum að hlutunum er ekki fylgt
eftir af nægilegri festu og svo almenn
undanlátssemi.
í rauninni þyrfti að koma til heild-
arúttekt á brunamálum í landinu en
erfitt er í fljótu bragði að átta sig á
því hvaða stofnun gæti annast það
hlutverk þar sem Brunamálastofnun
er jafn fáliðuð og raun ber vitni.
Á síðastliðnum 70 árum hafa hátt
á annaðhundrað stórbrunar átt sér
stað í landinu og í þessum brunum
hafa fleiri tugir manna látið lífið, auk
þess sem af mörgum þeirra hefur
orðið mikið eignatjón.
Þegar eldsvoðar á íslandi eru
bornir saman við eldsvoða í ná-
grannalöndunum kemur þó í ljós að
mannskaðar og eignatjón er híut-
fallslega minna hér en víða annars
staðar. Slíkur samanburður er þó
flókinn og erfitt að draga af honum
ályktanir. Það er á engan hátt hægt
að líta á það sem náttúrulögmál að
brunar eigi sér stað og svo lengi sem
hægt er að benda á að brunavarnir
séu ekki nægar þá ber okkur að gera
allt sem í okkar valdi stendur til að
bæta þar úr.
Þegar farið er að kanna orsakir
eldsvoða þá telja þeir sem gjörst til
þekkja að sex af hverjum tíu séu
beinlínis af mannavöldum.
í mörgum tilfellum er talið að víta-
verðu gáleysi sé um að kenna en í
hinu ber heldur ekki að leyna að
beinar íkveikjur af yfirlögðu ráði
eiga hér einnig stóran hlut.
Vegna þess hve erfitt er að upplýsa
orsakir eldsvoða vitum við ekki
hversu íkveikjur eru stór hluti þeirra
en grunur leikur á að það hlutfall sé
hátt.
í riti sínu „Þættir úr refsirétti" seg-
ir Ármann Snævarr prófessor að ná-
lega öll brennubrot hér á landi séu
vátryggingabrot þar sem það vakir
fyrir brotamanni að komast yfir vá-
tryggingabætur eignar.
Almennt er þó talið að aðeins lítill
hluti brennubrota verði uppvís og
því mikið um hina svokölluðu
leyndu brotastarfsemi enda auðvelt
að láta líta svo út að „allt sé með
felldu" um eldsupptök.
Brenna er reyndar fornt afbrot
eins og Ármann Snævarr bendir á í
bók sinni. Hennar er getið í einum
elstu lögum sem varðveist hafa svo
sem lögum Hammurapi frá því um
2000 árum fyrir Krist.
Ákvæði um brennur eða íkveikjur
af mannavöldum er einnig getið í
elstu íslensku lögunum og meðal
annars í Vígaslóða Grágásar en þar
er það talin skógangssök ef maður
eys eldi á mann, hrindir öðrum á eld
eða veldur því að annar skemmdist
af eldi. í stuttu máli má segja að
brenna hafi verið talin til stórmæla ú
öllum skeiðum íslenskrar réttar-
sögu.
I hegningarlögum 'frá 1940 er
brenna skilgreind þannigáð hún sé
fólgin í því að valda eldsvoða sem al-
mannahætta stafar af.
Brennudómar eru þó fátíðir hér á
landi eða um tveir á ári og komum
við þá aftur að því sem fyrr er nefnt
um hina duldu brotastarfsemi.
Hvað beinar íkveikjur af mann-
avöldum snertir þá er ljóst að erfitt
verður að koma í veg fyrir þær
hversu vel sem staðið er að bruna-
vörnum.
Það ætti þó ekki að aftra mönnum
frá því að ganga svo frá húsum sínum
og eignum að sem minnst hætta sé á
eldsvoðum.
Rannsóknarlögreglumennirnir
Haraldur Árnason og Jónas Har-
aldsson hjá RLR eru gjarnan kallað-
ir til þegar því verður við komið og
stórbrunar hafa átt sér stað, en starf
þeirra er meðal annars að varpa ljósi
á orsakir brunans. Rannsóknarlög-
regla ríkisins fer með rannsókn elds-
voða sem upp koma á Reykjavíkur-
svæðinu og reyndar öliu landinu ef
farið er fram á það af viðkomandi
yfirvöldum.
Það getur verið býsna erfitt að
komast að því út frá hverju hefur
kviknað eidur þegar öll vegsum-
merki eru orðin að ösku. Oft verður
ran nsóknar 1 ögreglan að fara í gegn
um rústirnar nánast með teskeid til
að komast að hinu sanna. Það getur
verið býsna erfitt aö koinast að hinu
sanna. Það er iíka mikið í húfi því
hér cr iðulega um það að ræða að
sanna saklevsi manna eða sekt ef um
íkveikju af mannavöldum er að
ræða.
Viðurliig við íkveikju eru gcvsi-
hörð, bæði fangelsi og fésektfr þann-
ig að mikilvægi hrunarahnsókna
verður sjaidnast ofmetiö.
Þess ber að geta að rannsóknir
leiða oft til þess að stjórnvöld og al-
menningur táka við sér og farið er að
huga betur að öryggismálum eftir að
rannsókn hefur leitt í Ijós veika
hlekki í öryggisútbúnaði eða bruna-
vörnum almennt.
í þessu sambandi er skemmst að
minnast brunans sem átti sér stað í
Kópavogshæli fyrr f þessum mánuði
þar sem kom í ljós að reglugerð um
brunavarnir hafði ekki verið fylgt.
Þeir Jónas og Haraldur vinna hjá
sitt hvorri deildinni innan Rann-
sóknarlögreglu ríkisins. Haraldur
vinnur á tæknideild en Jónas starfar
meðal annars við yfirheyrslur. Þegar
um bruna er að ræða vinna þeir þó
iðulega saman en þegar komið er á
vettvang er það starf nianna tækni-
deildarinnar að taka ýmis konar
sýni, búa um þau og senda þau til
rannsóknar.
Þeir eru sammála um það að mjög
mikilvægt sé að hefja rannsókn á
bruna sem allra fyrst eftir að hann
hefur átt sér stað.
Reyndar hefst upplýsingasöfnun oft
strax á meðan á brunanum stendur,
til dæmis með því að teknar eru Ijós-
myndir en þær geta sagt míkið til um,
það hvaða stefnu eldurinn hefur tek-
ið og hvar hann kemur fyrst upp.
Upplýsingai frá vitnum ef um þau
cr að ræða geta líka hjálpaö mikið til
við rannsökn mála auk þesssem vett-
vangsrannsókn éftir aö eldur hefur
verið slökktur getur ráóiö úrslitum
um það hvorttekst að npplýsa málin.
Þegar um íkveikju af mannavöld-
um er að ræöa. þá vilja þeir Jónas og
Haraldur uridirstrika að starf þeirra
; sé ekki siöur í þvi tólgið að sanna
sakleysi manna en sekt. Ef til vill
liggja margir undir grun og stundum
hafa menn sem saklausir eru, verið
■ da’indir sekir af almenningsálitinu og
þá er nauðsynlegt að vernda með
eins ítarlegri rannsókn og unnt er.
Á síðasta ári fóru þeir félagarnir til
Óslóar til að kynna sér hvernig
norskir kollegar þeirra standa að
brunarannsóknum.
Slíkar kynnisferðir hafa verið
farnar á undanförnum árum og
þykja mikilvægur liður í starfsþjálf-
un rannsóknarlögreglumanna.
Þeir Jónas og Haraldur unnu með-
al annas með KRIPO norsku rann-
sóknarlögreglunni við rannsókn á
brunum í Noregi.
Þeir segja norsku lögregluna mun
betur útbúna hvað ýmis konar tæki
og aðstöðu snertir en RLR.
í höfuðstöðvum KRIPOs er meðal
annars að finna sérstakar rannsókn-
arstofur þar sem efnafræðingar
vinna að rannsóknum á sýnum sem
tekin eru eftir að bruni hefur átt sér
stað.
Þar er og að finna eldtrausta klefa
sem notaðir eiu til þess að byggja
upp aðstæöur sém líkastar þeim sem
grunur leikur á að kviknað hafi í, síð-
an er bruninn endurtekinn og gerðar
ýmsar mahngui um leið
Tryggingafélógin komaljðulega til
móts við þá sem hafa með rannsókn
mála áð gerá í Noregi og sögðu þeir
Jónas og Haraldur okkur frá máli
sem þeir kynntust á íerð sinni í Nor-
egi þar sem ákveðiö tryggingafélag
lagði til sams konar sendtfcrðabíl
sem notaður var til að endurtaka
bruna þar sem grunur lá á að um í-
kveikju hefði verið að ræða.
Samkvæmt vitnisburði bílstjóra
nokkurs hafi kviknað í bíl hans
þegar hann var að flytja málverk en
bíllinn og allt sem í honum var brann
til kaldra kola.
Eftir að líkt hafði verið eftir þess-
um bruna með því að kveikja í sams
konar bíl kom í ljós að ekki voru
neinar líkur á því að bruninn hefði
átt sér stað með þeim hætti sem bíl-
stjórinn hafði lýst. Eftir að þessar
staðreyndir lágu fyrir breytti við-
komandi framburði sínum og játaði
að hafa skvett bensíni yfir bílinn að
innan og farminn og borið síðan eld
að.
Varðandi bruna hvort sem þeir
eru beint af manna völdum eða þá að
öryggisbúnaði er ábótavant þá er
óhætt að fullyrða að ítarlegar rann-
sóknir eru í allra þágu þar sem þær
geta leitt til fyrirbyggjandi aðgerða
og komið þannig í veg fyrir að sagan
endurtaki sig.
Viðmælendur okkar telja að þó
ýmislegt hafi þokast í rétta átt á síð-
Hannes Pétursson geð-
læknir: Breytt viðhorf til
þess sjúkdóms sem kall-
aður hefur verið íkveikju-
æði eða pyromania.
Tímamynd: Róbert
ustu árum bæði hvað varðar fyrir-
byggjandi aðgerðir svo og rannsókn-
ir á eldsvoðum þá sé enn víða pottur
brotinn og hvað Rannsóknarlög-
reglu ríkisins snertir þá vanti tilfinn-
anlega bæði mannskap og tæki til að
koma brunarannsóknum í viðunandi
horf.
Oft eru mikil verðmæti í húfi að
ekki sé minnst á hættuna á mann-
sköðum og þegar það er haft í huga
er spurning hvort ætti ekkert til að
spara svo að rannsóknir gætu verið
sem áreiðanlegastar.
Það er mikilvægt að áliti þeirra
Haraldar og Jónasar að nægur tími sé
til rannsóknarinnar. Það getur verið
erfitt að eiga að komast að niður-
stöðu á skammri stundu þegar önnur
og óskyld verkefni bíða sem þarfnast
úrlausnar.
Áður en rannsóknin hefst er mikil-
vægt að ljósmynda það sem
brunnið hefur áður en farið er að
hreyfa við því og alltof oft kemur það
fyrir að búið er að raska öllurn vegs-
ummerkjum þegar lögregla er til
kvödd.
Rannsóknin sjálf beinist síðan
fyrst og fremst að þeim stað þar sem
eldsupptök hafa verið en sýni sem
þar eru tekin geta sagt sína sögu.
Þegar sýnin hafa verið tekin og um
þau búið í loftþéttum umbúðum eru
þau fengin rannsóknarstofu Háskól-
ans sem tekur að sér að greina þau og
á grundvelli þeirrar rannsóknar er
iðulega hægt að byggja áframhald-
andi rannsóknir.
Það er því hægt að fikra sig áfram
og vitneskja á einu atriði leiðir annað
í ljós og svo koll af kolli þar til botn
hefur fengist í málið.
Að vísu gengur dæmið ekki alltaf
upp og margir brunar eru þess eðlis
að þeir verða aldrei upplýstir.
tagi vegna geðrænna sjúkdóma. Þá
er átt við ofskynjanir og ranghug-
myndir sem fær fólk til að bregðast
við á þennan hátt til dæmis gegn
ímynduðum ofsækjendum en það
virðist þó vera fátítt að sjúklingar
bregðist við einkennum formlegs
geðsjúkdóms á þennan hátt.
í þriðja lagi hafa brennur verið
raktar til þess að sá sem þeim hefur
valdið hefur talið sig þurfa að hefna
sín fyrir slæma meðferð á sér eða
óförum sínum í lífinu og eru dæmi
þess að makar eða vinnuveitendur
hafi orðið fyrirslíku. Hefndarhugur-
inn hefur því tekið yfirhöndina.
Þá hefur líka verið talið að rekja ■
megi íkveikjur til þess að fólk væri að
kalla á hjálp með þessu móti eins og
stundum er þegar um tilraunir til
sjálfsvígs er að ræða. Menn eru þá að
vekja athygli á erfiðleikum sínum og
grípa óaðvitandi til úrræða sem þess-
ara.
Þá má og nefna að það að kveikja
eld skapar hjá mörgum ákveðið
örvunarástand sem notað er til að
vega upp á móti miklum undirliggj-
andi kvíða, spennu eða depurð.
Þessu hcfur verið líkt við það þcgar
fólk bregst við geðrænum vandkvæð-
um með því að stela úr búðum án
þess að þurfa á því að halda á nokk-
urn hátt.
í sjötta lagi hafa brennur verið
raktar í einstaka tilfellum til af-
brigðilegrar kynhegðunar og þar
erum við ef til vill komin að því sem í
eina tíð var kennt við pyromanía.
Enn er svo að nefna þau tilfelli þar
sem fólk kveikir f, að því er virðist,
eingöngu til að vinnahetjudáð við að
ráða niðurlögum eldsins en ástæð-
urnar má ef til vill rekja til geðrænna
vandkvæða."
Hannes Pétursson varar mjög við
alhæfingum þegar geðrænar ástæður
íkveikju eru annars vegar.
„Það hefur reynst erfitt að fá
dæmigerðan hóp eða hópa til rann-
sóknar og hér á landi eru brunar sem
talið er að rekja megi til geðkvilla
fáir sem betur fer.
Hann benti að lokum á nauðsyn
þess að meta mjög nákvæmlega þá
einstaklinga sem staðnir eru að
íkveikjum.
„Það verður að leggja á það
áherslu að slíkir einstakiingar gang-
ist undir nákvæma rannsókn þarsem
heilsufar og allar aðstæður þeirra eru
skoðaðar með tilliti til þess hvernig
unnt sé að koma þeim til hjálpar.
Það er og brýnt verkefni að kanna
betur hversu algeng mál af þessu tagi
eru hér á landi,“ sagði Hannes Pét-
ursson geðlæknir að lokum. jAþ