Tíminn - 26.01.1986, Page 25

Tíminn 25
Sunnudagur 26. janúar 1986
nn-listatíminn-listatíminn-list
Ég er fyrst og fremst með þetta
leikhús til þess að gera það sem ég
hef mesta þörf fyrir hverju sinni.
Ég tel sjálfan mig vita það betur en
þessir þrír leikhússtjórar, sem hafa
það að atvinnu sinni að ákveða
leikrit til sýninga og skipa í hiutverk,
hvað ég eigi að gera. Hinsvegar hef-
ur þaðan komið fyrir að ég hef leikið
í þessum húsum „draumahlutverk*'
og á þaðan ágætar minningar."
Er til eitthvað sem hægt er að kalla
íslenskt leikhús?
„Það er til íslenskt leikhús eins og
það er til íslensk menning.
En það sem hefur verið að gerast á
undanförnum árum er, að við höfum
verið að grafa okkur langt aftur úr
flokki þeirra sem geta talist siðaðar
þjóðir í sambandi við viðleitni í að
styrkja menningu og listir. Það er
reynt með öllum siðuðum þjóðum að
efla þessa pósta.
Þegar samskiptin eru orðin svona
auðveld og fjölmiðlunin svona mikil
þá hellist yfir okkur aragrúi af efni frá
öðrum menningarheimum og eina
vörnin gegn því er að cfla sína eigin
menningu. Þetta er gert meðal ann-
arra þjóða og við þurfum ekkert að
láta eins og við lifum á miðöldum.
Það eru til peningar í þessu þjóðfé-
lagi. Það er ekkert sniðugt að lista-
menn deyi úr hungri.
Það er kannski ofsögum sagt að ís-
lenskir listamenn deyi úr hungri en fá-
tækasta fólkið sem ég þekki eru lista-
menn. Leikarar hafa það reyndar
ágætt miðað við myndlistarmenn og
rithöfunda sem margir lifa við kost
sem er langt undir fátækramörkum.
Sérstaklega það fólk sem er að reyna
að skapa eitthvað nýtt en gerist ekki
tannhjól í maskínu viðskiftanna;
þess sem er viðtekið og er vitað að
selst heldur fæst virkilega við
sköpun. Og þetta er æði ömurlegt
því það verður engin þróun nema
einhver taki að sér að skapa.
Þú spyrð um íslenska leiklist. Hún
hefur breyst og það er margt sem
breytir henni. En það er ekki síst það
fólk sem tekur á sig rögg og er frum-
kvöðlar í tilraunum og breytingum
sem síðar síast inn í stærri leikhúsin.
Þess vegna er maður viss um að mað-
ur getur breytt með því að skapa."
Og til þess að skapa þarf peninga?
„Já. Og þeir eru til.
Því hefur oft verið haldið fram að
listamenn séu afætur á þjóðfélaginu.
En það er gersamlega út í hött. Það
ð listin sé fyrst og
fremst til þess að „meika
það“ en ekki til þess að
skapa....
kom mjög vei fram hjá Sigurði A.
Magnússyni nú um áramótin þegar
hann benti á það að rithöfundar og
það sem þeir skila til ríkisins í formi
söluskatts stendur undir öllum
styrkjum til rithöfunda og miklu
meira en það. Þá á eftir að telja til
allar hinar listgreinarnar.
Það hefur líka stundum verið
reiknað út hversu mikill hluti af fjár-
lögum fer í að styrkja menningu og
listir. Þegar allt var tínt til sem hugs-
anlegt var að kalla þessum nöfnum
fyrir nokkrum árum reyndust 0,46%
af fjárlögum vera ætluð þessum
flokkum. Nýjustu tölur herma hins
vegar að þetta sé komið niöur í
0,37%. Þetta gerist á þeirn tíma sem
það er yfirlýst stefna stjórnvalda að
halda þessum pósti í 1% einsogtíðk-
ast meðal siðaðra þjóða.
Frakkar hafa til dæmis ákveðið að
hækka framlög til menningar og lista
í 2% af fjárlögum. Þeir cru sígilt
dæmi um þjóð sem ákveður að snúa
vörn í sókn á menningarsviðinu. Þeir
finna fyrir þessum sterku menning-
ekki til þess að skapa. Þegar aðal-
áhcrslan er lögð á það að verða fræg-
ur er stutt í frumlegheitin frumleg-
heitanna vegna.
Og þetta er mesta hættan sem er
íólgin í því að treysta á að einhverjir
peningamenn styrki listina því þeir
styrkja bara þá sem þeir telja sig geta
hagnast á. Þeir eru vanir að selja
vöru sem fólk vill eða að kynna vöru-
na þannig að fólkið vilji hana. Þessir
En hann varð að vera trúr köllun
sinni og gera það sem honum fannst
réttast".
Hafa ekki bækur á borð við Lífs-
þorsta og Tunglið og ticyringurinn
haldið lífínu í ímynd listainannsins
sem misskilins manns sem býr til þess
betri list sem hann sveltur meir?
„Jú, ef þú vilt skoða þær út frá því
að maður verður að vera trúr listinni
og því að skapa. Og við eigum að
K erfið í leiklistinni í landinu er þannig uppbxggt að leikarar bíða
eftir að einhver ákveði fyrirþáhvaðþeireigaað gera....
arstraumum sem koma annars staðar
frá og þeir vita að þeir þurfa að
styrkja sína eigin menningu.
Þetta er sjálfsagt besta fjárfesting
sem þjóð getur lagt í því ef hún fjár-
festir ekki í menningu þá hættir hún
að vera þjóð.
Fyrir frj álshyggj ufólk ætti þetta að
vera mjög skiljanlegt dæmi ef það
hugsaði um fleira en það sem ryð og
mölur fá grandað og leiddi hugann
að öðrum verðmætum sem er ekki
síður hægt að ávaxta."
Þú talar um að stjórnvöld verði að
verja sig gegn menningarstraumum
að utan. En er ekki hætta fyrir lista-
mennina sjálfa fólgin í þeim líka? Er
ckki hætta á því að þeir láti undan
stanslausum menningaráróðri frá
stórum menningarsvæðum sem gera
í því að koma sínum listahugmynd-
um á framfæri?
„Auðvitað er hætta á því.
Ég fer yfirleitt einu sinni á ári á
leiklistarhátíðir til þess að sjá þver-
skurð af því sem er að gerast, í leik-
listarheiminum hverju sinni. í því er
ögrun og örvun. Síðan hef ég sjálfur
tekið þátt í slíkum hátíðum og fór til
dæmis einu sinni með einleikinn
minn á leiklistarhátíðina í Edinborg.
Þetta er einskonar leikhúsgjörn-
ingur. Tilraun með formið leikhús-
áhorfandi og sú niðurstaða að leika
einungis fyrir einn áhorfanda í einu
spratt af inntakinu.
Það var mjög algengt að fólk kom
eftir sýningu og talaði við mig eða
sendi mér bréf og vildi tala við mig
um sýninguna. Margt af þessu fólki
var Bandaríkjamenn og þeir voru
flestir einhverskonar listamenn og
aðallega leikarar. Hjá þessu fólki var
aðal málið ekki hvað ég hafði verið
að gera heldur hvernig mér hefði
dottið þetta í hug. Ég reyndi að skýra
út fyrir þeim inntakið í verkinu en
þeir vildu ekki hlusta á það því það
kom málinu varla við heldur hvernig
ég hafði fengið svona „marvelous
idea".
Þetta er mjög algengt meðal
bandarískra listamanna þó það eigi
ekki við um þá alla. En þar er ríkj-
andi viðhorf að listin sé fyrst og
fremst til þess að „meika það" en
menn munu aldrei styrkja einhvern
sem er að skapa það sem enginn hef-
ur séð áður.
Ég hafði afskaplega gott af því að
leika Van Gogh. Það var fyrir þrem-
ur árum í sýningu Leikfélags Akur-
eyrar á leikritinu „Bréfberinn frá
Arles". Það fjallaði um síðustu árin í
lífi Van Gogh. Það fer að verða sér-
ið þurfum ekki að
láta eins og við lifum á
miðöldum....
grein hjá mér að leika listamenn.
Fyrst Van Gogh, síðan ljóðskáldið
Willi am Carlos Williams í Skjald-
bakán kemst þangað líka" og núT.S.
Elliot.
En Van Gogh var svo hamslaus
listamaður. Hann byrjaði mjögseint
og fór algerlega sínar eigin leiðir.
Vann sólarhringum saman þar til
hann var orðinn hálfgeðveikur. En
hann seldi bara eina mynd áður en
hann dó.
En það sannar ekki fyrir okkur að
hann hafi verið slæmur listamaður og
við vitum reyndar núna að hann var
góður listamaður. En hann varð að
berjast fyrir sína list. Auðvitað vissi
hann hvernig myndir féllu í kramið.
nota þessar bækur til þess að læra af
þeim. Van Gogh hefði gert alveg
eins góðar myndir þó hann hefði lif-
að við meiri þægindi. Af því eigum
við að læra.
En það er ekki þar með sagt að all-
ir þeir sem eru misskildir listamenn í
dag eigi eftir að vera stór nöfn. En
við getum gefið þeim möguleikann.
Okkur verður að fá að mistakast til
að geta skapað gott. Við lifum í
þannig þjóðfélagi og á þannig tímum
að það er óþarfi að svelta ntenn frá
því sem þeir vilja gera við líf sitt.
Það er brot af þessari rómantík að
dásama einhverja raka kjallara eða
lek háaloft sent skemmtileg leikhús.
Auðvitað er miklu betra að leika í al-
mennilegu húsi. En það sem hefur
verið að gerast að undanförnu að
húsin eru jafnharðan rifin ofan af
leikhópununt og þeir komast yfir
þau. Og húsin hafa alltaf orðið minni
og verri."
Eru þetta þá menningarlega
fjandsamlcgir tímar sem við lifum á?
„Nei, það er mikill áhugi meðal al-
mennings á menningu. Samkvæmt
könnun þá er innlent dagskrárefni
vinsælasta efnið í sjónvarpinu. Það
koma hátt á annað hundrað þúsund
manns í leikhús í Reykjavík á hverju
ári. Það er alltaf fullt á sinfóníutón-
leikum og þarf stundum að endur-
taka þá. Það er fjöldi manns sem
stundar leiklist, myndlist og aðrar
listgreinar í frístundum sínum og
það er margt fólk sem hefur þetta að
atvinnu sinni.
En það er eins og fólk kjósi alltaf
yfir sig menn sem setja því stólinn
fyrir dyrnar, velji sér böðla fyrir hús-
bændur.
Ungir sjálfstæðismenn skoruðu til
dæmis á stjórnvöld að skera umtals-
vert af fjárlögum til lista og menning-
ar. Ég veit ekki hvar þessir menn eru
aldir upp. Og það grátlega er að við
þetta sparast sáralitlir peningar sem
skipta engu fyrir þjóðfélagið en þeir
geta algjörlega skipt sköpum fyrir
listir í landinu.
Reyndar eru þessir styrkir sem
ríkið veitir svo litlir að þeir rétt ná
því að reka fólkið af stað. Styrkur ís-
lenska dansflokksins er til dæmis
þannig að hann getur hvorki lifað né
dáið og lifir því hálfdauður.
Ég hef stundum fengið styrki
handa EGG-leikhúsinu en aldrei
það háa að ég geti gengið til kollega
ntinna og boðið þeim kaup fyrir að
vinna með mér. Ef ég ætlaði að setja
upp sýningu með sex mönnum þyrfti
ég að bíða í marga mánuði eftir að
þessir menn væru búnir að vinna sér
inn pening einhversstaðar annars
staðar til þess að geta verið kaup-
Iausir yfir æfingatímann hjá mér.
Þess vegna er EGG-leikhúsið eins
manns leikhús. Því ég á svo erfitt
með að biðja vini mína um að gefa
mér vinnu sína. En ég hef stundum
neyðst til þess og listamenn eru
manna tilbúnastir til þess að vinna
kauplaust. En allir aðrir sem koma
nálægt sýningunum fá sitt kaup.
Og á sama tíma og ég er að tvístíga
með styrkinn minn og er að biðja
leikara að vinna með mér eru þeir að
vinna að sjónvarpsauglýsingum þar
sem þeir horfa upp á uppsetningar-
kostnað sem er fimm sinnum hærri
cn á þeinr leiksýningum sem ég fæ
styrk til þess aðgera. Þúgeturfengið
laun fyrir 30 sek. auglýsingu sem eru
álíka og þú færð fyrir allan æfinga- og
sýningartímann hjá áhugaleikhóp.
Það eru til peningar en þeir eru
bara á vitlausum stöðum.
Það eru til peningar til þcss að gera
ótrúlegustu hluti. Það eru til pening-
ar til þess að halda upp á afmæli
Reykjavíkur með flugeldasýningu
og látum fyrir tugi eða hundruð mill-
jóna. Þar er kannski enn eitt lýsandi
dæmið. Þegar Borgarleikhúsið sem
er byggt yfir eina elstu og virtustu
menningarstofnun Reykjavíkur
verður vígt þá er ekki leiksýning
aðaltrompið heldur tæknisýning! Þetta
var ekki gert þegar Þjóðleikhús-
ið var opnað enda hefði engum dott-
ið það í hug á þeim tíma að bjóða
þjóðinni uppá umbúðasýningu eða
eitthvað slíkt við vígslu þjóðleik-
húss."
Hvað er til ráða?
„Það var samþykkt á þingi Banda-
lags íslenskra listamanna um daginn
að listamenn úr öllum greinum tækju
sig saman og smíðuðu menningar-
stefnu til þess að gefa stjórnmála-
flokkunum, því það virðist sem eng-
inn þeirra hafi komið sér upp slíkri
átœkasta fólk sem
égþekki eru listamenn...
stefnu. Menningarpólitík hefur
alltaf verið rekin hér eftir duttlung-
um og sérvisku ráðamanna hverju
sinni og það segir sig sjálft að hér
dafnar ekki menningarlíf á meðan
þessi háttur er hafður á.“
Og hvers konar menningarpólitík
sérð þú fyrir þér?
„Fyrst og fremst að allar þær
menningarstofnanir sem eru til í
landinu fái samskonar skilyrði til
þess að starfa og þekkist með öðrum
þjóðunt.
En um leið verði þess gætt að hefta
ekki það frumkvæði sem kemur frá
listamönnum sjálfunt. Því sköpun er
það hugvit sem við getum fjárfest í.
Listamenn eru óskaplega þreyttir á
að vera einungis til á tyllidögum í
stólræðum. Þegar á að vera eitthvað
til hátíðabrigða þá eru dyr opnar og
listamenn dregnir fram í dagsljósið.
Það væri miklu skemmtilegra að
hafa eina hátíð í gegnunr allt árið."