Tíminn - 23.11.1986, Page 12

12 Tíminn
Sunnudagur 23. nóvember 1986
Hann fann upp lotukerfið sem hver
menntaskólanemi verður nú að kunna
skil á.
ÞÚSUND-
ÞJALA-
SMIÐUR
- sagt frá Rússanum Lomonosov, sem samdi vísindaleg ljóð,
uppgötvaði andrúmsloft
Yenusar og lagði grunn , að hagfræðilegri landafræði og var
gagnmerkur málfræðingur Iíka.
LYGILEGUR
o
.JL. J^ann fæddist í Norð-
ur-Rússlandi, í þorpi við strönd
Hvítahafsins, 19. nóvember
1711. Á þeim slóðum þekktu
menn hvorki bændaánauð né
innrásir tatara. Þar bjuggu hug-
rakkir og frjálshuga menn sem
vanist höfðu hættulegum veið-
um á ísköldu hafinu. Faðir
Mikhaíls Lomonosovs, Vasilí,
var vel stæður bóndi og sótti
einnig sjóinn.
Náttúran var ekki nísk við
Mikhaíl, gaf honum bæði kraft,
hug og vilja. Hann missti
snemma móðursína. Hann sótti
sjóinn með föður sínum, kynnt-
ist óveðrum og erfiðu starfi sjó-
mannsins. Þó hefur hann líklega
þurft á enn meiri andlegum
kröftum að halda þegar hann
kaus að feta braut vísindanna.
Tvítugur að aldri stígur sjó-
mannssonurinn örlagaríkt skref.
Veturinn 1731 fer hann í
grimmdarfrosti með sleðalest
fiskkaupmanna til Moskvu.
Samferðamenn hans sneru aftur
heim þegar þeir höfðu selt
fiskinn, en Mikhaíl varð eftir í
Moskvu og settist í Slanvesk-
grísk-latnesku akademíuna haf-
andi logið til um uppruna sinn
og þóst vera aðalsmaður.
Skólapiltarnir hlógu að
honum, þessum tvítuga risa sem
kominn var til að læra latínu. En
hann sló þeim öllum við í nám-
inu og var sendur til Pétursborg-
ar,' í Vísindaakademíuna. í
Moskvu hafði hann lifað við
þröngan kost, en í Pétursborg
var honum veittur námsstyrkur.
Þegar hann fékk styrkinn í fyrsta
sinn fór hann samstundis og
eyddi honum nánast öllum til að
kaupa „Nýtt háttatal rússneskt"
eftir skáldið Vasilí Trediakovskí
sem frægur var á þeim tíma.
Fyrir góðan námsárangur var
hann sendur til Þýskalands í
framhaldsnám og keypti þar
margar bækur um stærðfræði,
eðlisfræði, efnafræði, læknis-
fræði, tækni, málvísindi,
mælskulist og heimspeki.
Bækur voru í efsta sæti á lista
yfir útgjöld hans. En hann
neyddist einnig til að borga fyrir
kennslu í skylmingum, dansi,
teikningu og frönsku. Stúdent-
arnir í Marburg voru uppi-
vöðslusamir fjörkálfar og á-
flogaseggir. En þeir kusu að láta
rússneska risann afskiptalausan,
enda var hann ör í skapi og lét
ekki deigan síga fyrir þeim sem
áreittu hann. Sjálfur reyndi
Á síðustu öld, þegar upp komu í Rússlandi nöfn manna á borð
við Nikolaj Lobachevskí, höfund óevklíðskrar rúmfræði,
Dmitri Mendelejev, höfund lotukerfisins, Faddei
Wellingshausen og Mikhaíl Lazarév, heimskautakönnuði og
Karl Ber, líffræðing, var litið á það sem kraftaverk á
Vesturlöndum, þar sem menn höfðu vanist því að líta á
Rússland sem land er upplýsingarstefnan hefði verla snert. Nú
hafði allt í einu kviknað þar menningarblossi sem lýsti upp
heilan hóp af vísindamönnum og einnig
bókmenntasniilingum: Alexander Púskín, Nikolaj Gogol, Lév
Tolstoj og Fjodor Dostojévskí. Albert Einstein sagði að sem
vísindamaður ætti hann Dostojevskí mest að þakka. Og það
var reyndar Dostojévskí sem fyrstur notaði orðið „spútnik“
sem síðar varð að aiþjóðlegu orði á geimferðaöld...
En þarna var reyndar ekkert kraftaverk á ferð. Á
Vesturlöndum höfðu margir gleymt að heill hópur af
rússneskum upplýsingarmönnum hafði plægt akur rússneskrar
menningar fyrir hina nýju öld.
Fremstur í þeim flokki var Mikhafl Lomonosov.
Eitt fyrsta nákvæma og vísindalega kortið sem gert var af
Norðurheimskautssvæðinu. Það er verk Lomonosovs.
hann að forðast léttúðugan fél-
agsskap og kaus heldur að eyða
tímanum í bókalestur. Hann
varð hrifinn af laglegri 18 ára
stúlku, Elísabetu Zilch. Og
skyldi það ekki hafa verið henn-
ar vegna sem hann „kom ekki
upp orði fyrir sorg og gráti“
einsog sjónarvottur orðaði það,
þegar hann hélt til framhalds-
náms í Freiburg?
í Freiburg lagði Lomonosov
stund á efnafræði og málmfræði.
Hann var fljótur að tileinka sér
námsefnið en þoldi ekki ráðríki
kennara síns. Auk þess saknaði
hann sinnar heittelskuðu, og
lagði því af stað fótgangandi og
peningalaus til Marburg, þangað
sem hann kom öllum að óvör-
um. Þar gekk þann að eiga
Elísabetu sína og dvaldist um
kyrrt hjá henni og foreldrum
hennar í nokkra mánuði. Síðan
fór hann til Rússlands að ganga
frá málum sínum og skildi eig-
inkonuna eftir í foreldrahúsum
á meðan. í nágrenni Dusseldorf
lenti Lomonosov í höndum
manna sem voru að safna nýlið-
um í Prússaher. Hann var helltur
fullur á knæpu og síðan fluttur í
böndum til Vezel-kastala.
Dauðarefsinsg lá við flóttatil-
raun. En hann tók áhættuna:
um nóttina stökk hann út um
glugga varðklefans og niður af
kastalaveggnum, synti yfir síkið
og flúði síðan eftir skógarstígum
og þverbrautum og fór huldu
höfði í nokkra daga.
Hann lenti einnig í ævintýrum
í Pétursborg, en þangað kom
hann 1742. Einu sinni réðust á
hann þrír ræningjar. Hann lét
sér hvergi bregða rotaði einn
þeirra með hnefahöggi, nefbraut
annan og neyddi þann þriðja til
að fara úr yfirhöfninni sem hann
hafði á brott með sér sem
herfang.
Ekki hjálpuðu þó kraftarnir,
snarræðið og hugrekkið í öllum
þeim kröggum sem biðu hans í
Pétursborg. Pétur mikli hafði á
sínum tíma fengið marga er-
lenda sérfræðinga til Rússlands.
En þeir voru ekki allir verðugir
sinna akademísku titla, og sumir
höfðu með tímanum orðið sér
úti um ættingja og vini sem áttu
lítið erindi í vísindaheiminn en
voru því duglegri að vefa klækja-
vefi og koma sér vel við höfð-
ingjana. Þannig var andrúms-
loftið í Rússnesku vísindaak-
ademíunni á þessum tíma.
Lomonosov missti ósjaldan
þolinmæðina í samskiptum við
þessa menn, og gekk berserks-
gang. Hann þoldi ekki sjálfsá-
nægða, hæfileikasnauða menn.
Ákaflyndið kom honum í koll,
óvinir hans notfærðu sér það út
í æsar. En hvað var til ráða
þegar gífurlegir andlegir og lík-
amlegir kraftar hans bættust
ofan á gríðarlegt skap og ódrep-
andi sannleiks- og réttlætis-
kennd?
Staðfesting þjóðlegrar
sjálfsvitundar
Allir ævisöguritarar Lomonos-
ovs eru sammála um að fram að
þrítugsaldri hafi hann drukkið í
sig og náð valdi á fornum og
nýjum menningararfi Evrópu.
Síðan kom tímabil ákafrar
sköpunar, bókmenntalegrar og
vísindalegrar. Hann lét einnig
til sín taka í félagsmálum. Lom-
onosov átti ríkan þátt í sköpun
og þróun rússneskrar þjóðern-
iskenndar og auðgaði rússneska
menningu með kynningu á verk-
um vestur-evrópskra vísinda-
manna, heimspekinga, upplýs-
ingamanna og rithöfunda.
En fyrst þurfti hann að þróa
mál og stíl fyrir rússnesk vísinda-
og heimspekirit. Akademían
lagði til að hann semdi kennslu-
bók í mælskulist á latínu, enda
Sjómannssonurinn fróðleiks-
fúsi. Lágmynd á minnismerki
um Lomonosov í Leningrad.
hafði hann þá þegar samið nokk-
ur rit á því máli. En Lomonosov
samdi kennslubókina á rúss-
nesku. Það gerði honum mjög
erfitt fyrir. Hann varð að þýða
fjölmarga kafla úr ritum hugs-
uða frá mörgum löndum sem
uppi voru á ýmsum tímum.
Árangurinn varð í raun fyrsta
rússneska safnritið um heims-
bókmenntir og heimspeki (og
þýðingarnar voru frábærar). I
Akademíunni bjuggust menn
ekki við að bókin fyndi sinn
lesendahóp. Gefin var út skipun
um að prenta hana til þess að
prentararnir „ynnu fyrir kaupi
sínu“ en sætu ekki aðgerðarlaus-
ir. „Mælskulist" Lomonosovs
fékk samt sem áður mikla viður-
kenningu og kom út í þremur
útgáfum.
Níu árum eftir að „Mælsku-
list“ kom út, eða 1757, birtist
„Rússnesk málfræði“ eftir Lom-
onosov. í henni var lagður
grunnur að ritmáli sem fullnægði
kröfum tímans. Hann skapaði
einnig nýjan bókmenntastíl í
skáldverkum sínum. Púskín mat
stíl Lomonosovs mikils, sagði
að hann væri „jafn, blómstrandi,
litríkur“, og líklega varð Púskín
fyrstur til að skilgreina hlutverk
þessa mikla rússneska vísinda-
manns í mótun þjóðernisvitund-
ar landsmanna þegar hann
sagði: „hann varfyrsti háskólinn
okkar“.
Vísindamaðurinn mikli
„Lomonosov sameinaði
óvenjulegan viljastyrk og